• Home
  • Politics
  • Opinion
  • Culture
  • Sports
  • Economy
  • Interview
  • Reporting
  • Community
  • Vatra

Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Arkitekt Sinani, shqiptari i shquar nga Sinanajt e Tepelenës

July 17, 2021 by s p

Vilhelme Vrana Haxhiraj

Koha dhe politika kanë qenë të egra dhe të padrejta me shqiptarët në tërësi dhe me njerëzit e vlerave kombëtare në veçanti. Karriera e lavdishme e Arkitekt Sinanit numëron rreth 400 vepra që nga Meka, në Krime e deri në Vjenë. Ishte njeriu që i ndryshoi faqen Stambollit me ndërtime teologjike, urbane dhe ushtarake… Është ndërtues i xhamisë në qendër të Vlorës dhe i Kalasë së Aulonës së lashtë, rrënojat e së cilës sot janë varrosur nën pallatin para stadiumit “Flamurtari”. Ky artefakt historik, lëngon nën pallat për shkak të pangopësisë dhe antikombtarizmit autentik pellazgo-Iliro-shqiptar, pasi me mënyra barbare po zhdukin identitetin kombëtar. Ndërtuesit dolën me pretendimin se ishin pronar të truallit, ku janë rrënojat e kalasë së Vlorës.. Madje paraqitën dokumente pronësie (tapitë). Kjo është çudia më e madhe. Pasi xhamia e Muradijes  në Vlorë, në fillim të shek.XVI është ndërtuar në formën e një tyrbeje. Kurse në vitin 1542, u rindërtua nga Arkitekt Sinani me urdhër të Sulltan Sulejmanit të Madhërishëm, i cili vizitoi Vlorën. Me gurë të sjellë nga bregdeti shkëmbor i Vlorës, ndërtoi dhe Kalanë e Aulonës në lagjen Skelë, pranë portit detar(sot para stadiumit “Flamurtari”). Ndër veprat e tij vlen të përmenden 40 çezmat që i çuan ujë gjithë Stambollit, kurse kryearkitekt Sinani vdiq i etur për një pikë ujë. Nxënësi i tij, Mehmet Sedefqari, nga Elbasani ishte projektues dhe ndërtues i xhamisë Blu, në Stamboll. Ai projektoi veprën e kultit Taxh Mahall në Agra të Indisë, të cilën e ndërtoi bashkë me ndihmësin e tij, Ahmetin. Kjo njihet si  një nga shtatë mrekullitë e botës për Mesjetën. Edhe arkitekt Kasemi ishte shqiptar, bashkë me tre të tjerët, kanë lënë emër në arkitekturën osmane. Madje dhe sot në Stamboll thonë “Kalldrëmet shqiptare”, ose “sokakët e arnautve” se ishin arkitektët shqiptarë, ata që shtruan me pllaka guri të gdhendur rrugët e Stambollit. Le të shohim më hollësisht, se cili ishte Arkitekt Sinani. Mimar Sinani apo Arkitekt Sinani, lindi më, 29 maj, 1489 dhe ndërroi jetë më, 17 korrik, 1588 në Stamboll,Turqi.  Qysh në moshën 17-18 vjeç Sinani u radhit në repartet e Jeniçerëve të Perandorisë Osmane. Gjatë betejave si ushtar i Sulltan Sulejmanit të Madhërishëm, ai njohu arkitekturën e vendeve të ndryshme, si:Egjipt, Persi, Siri, Rodos, Moldavi, Bullgari, Itali Vjenë etj. Për prejardhjen e tij, flitet shumë. Thonë se ai është armen, grek, turk etj. Të gjithë krenohen me të, ndaj duan të njihet si bir i tyre, por e vërteta qëndron ndryshe.Janë faktet ato që flasin ndryshe. Ai e ka prejardhjen nga fshati Sinanaj (Tepelenë). Historia, ne shqiptarëve, na përmend shpesh. Herë na ka lartësuar dhe herë-herë na ka fshikulluar për kokat që ka nxjerrë ky truall në shërbim të kombeve të tjera. Me të drejtë shkrimtari Kim Mehmeti thotë:“Ne jemi një popull i vetmuar”.Mund të shtojmë se ne jemi një “popull i grabitur”, dhe historia na ka grabitur dhe mohuar ata që i kemi pjellë vetë. Nga të parët që na është vjedhur, është Arkitekt Sinani, një prej arkitektëve që në shekullin  XVI mëkëmbi dhe civilizoi arkitekurën orientale. Na është vjedhur Sami Frashëri, Aleksandër Moisiu, Karl Gega…e sa e sa të tjerë”.  Por le të kthehemi 430 vjet pas, kur jetoi një nga kolosët më të mëdhenj të arkitekturës botërore, Mimar (arkitekt) Sinani. Arkitekti i madh i quajtur “Mikelanxheloja i Orientit”, sipas studiuesit Denis Sharp, Sinani lindi në një familje ortodokse greke. Këtu nis edhe enigma e origjinës së tij, i cili nga burime të tjere,(Henry Maththwes) e quan bir të një familjeje kristiane që kishte përzgjedhur masonizmin. Historianët turq thonë se Sinani, vinte nga një familje turke dhe aktualisht trajtohet si një arkitekt turko-osmanlli.

Preardhja e tij e diskutuar shqiptare,është ajo që fiton edhe më shumë vlerë, pasi sipas burimeve historike turke, ai ka qenë mik i ngushtë me komandantin legjendar osman Sokullu Mehmet Pashën, i cili rridhte nga një familje nga Bosnja (dhe që më parë quhej Sokoloviç).

Poeti ynë i njohur dhe studiuesi, Akademik Xhevahir Spahiu shprehet:  “për hir të së vërtetës duhet kërkuar dhe gjetur prejardhja e Arkitekt Sinanit, sepse kur bëjmë shkencë duhen gjetur edhe rrënjët gnoseologjike. Për Sinanin ka rreth 1000 libra, sipas të cilëve prejardhja e tij ngatërrohet më shumë. Ai tregohet si turk, bullgar, boshnjak etj, ndërsa grekët kanë predikuar me të madhe se ai ka qenë grek. Vetëm burimet gjermane nxjerrin origjinën shqiptare të Sinanit. Sipas Xhevahir Spahiut një përpjekje kanë bërë edhe dy studiuesit, Gjergj Frashëri dhe Sul Domi. Studiuesit e nxjerrin Sinanin me origjinë nga Qesarati i Tepelenës. Kundrejt Qesaratit, përtej Vjosës, ndodhet pikërisht fshati Sinanaj, që sipas studiuesve të mësipërm ka qenë pronë e arkitekt Sinanit. Në Shqipëri me emrin e tij është e lidhur edhe xhamia Muradie, në qendër të Vlorës dhe me kështjellën, rrënojat e së cilës ndodhen në vendin ku aktualisht gjendet stadium.i “Flamurtari”. Ndërtimi i xhamisë dhe kështjellës në Vlorë përqasen me ardhjen e Sinanit dhe ushtrisë turke në Vlorë (sipas Evlija Çelebiut), në mezin e shekullit të 16-të. Poeti Spahiu parashton edhe një fakt të rëndësishëm në lidhje me prejardhjen e Sinanit. “E pra nga ishte Sinani? Nëse ai bëri Sulejmanien e famshme në Stamboll dhe ishte kryearkitekti i Perandorisë Osmane, pasardhësi i tij në këtë post ka qenë pikërisht Mehmet Sedefqari, një arkitekt nga Elbasani, autori i Xhamisë Blu po në Stamboll. Prejadhja e Sedefqarit nuk dyshohet në Turqi. Po mbas elbasanasit? Erdhi një tjetër kryearkitekt tanimë nga mali i Tomorrit, arkitekt Kasëmi. Në vakëfnamenë e tij (testamenti), ai do thotë shprehimisht : “Unë jam nga Grëmshi i Tomorricës”. Kështu pra u krijua një traditë ndërtimi arkitekturor në perandori nga arkitektët shqiptarë. Sipas Gjergj Frashërit,:“prej arkitekt Kasëmit është zbuluar një xhami dhe hamam në fshatin e tij të lindjes”. Kështu përfundon ligjëratën e tij poeti Xhevahir Spahiu, në lidhje me tre kryearkitektët gjenialë shqiptarë të perandorisë multietnike osmane. Një fakt që e mbështet prejardhjen shqiptare të tre kryearkitektëve, është edhe termi “kalldrëmet shqiptare”, që përdoret edhe sot në Turqi, dhe që simbolizon mjeshtërinë shqiptare për ndërtimin dhe ustallarë (mjeshtrat) shqiptarë, dhe për kalldrëmet e bukura që stolisnin dikur qytetet tona. 

Karriera artistike e Arkitekt Sinanit:

Si arkitekt Mimari, nisi të njihet pas ndërtimit të urës mbi Lumin Prut në Moldavi më 1538. Këtë urë, Sinani e projektoi dhe e ndërtoi brenda 13 ditëve që t’i shërbente Ushtrisë së Sulltan Sulejmanit(të ashtëquajturit “Kanuni” ose “Ligjvënësi”) i cili merrte pjesë në fushatën e Kara Budanit. Që nga kjo betejë Sulltan Sulejmani e mbante Sinanin afër dhe pak më vonë e emëroi kryeartitekt të perandorisë osmane. Kultura evropiane, Sinanin e ka  krahasuar me Mikelanxhelon dhe e thërrisnin “Mikelanxheloja i Orientit”. Sinani si kryarkitekt, punoi edhe gjatë kohës së sundimit të Selimit II dhe Muratit III. Pra ka punuar me 3 perandorë.

  Projektet e tij dhe që i zbatoi vetë apo nën drejtimin e tij ndahen ne tri grupime:

a-Ndërtimet e Kultit,

b-Ndërtimet Ushtarake,

c-Ndërtimet Civile.

      Gjatë karrierës së tij në disa dekada, arkitekti  projektoi objekte të mëdha që me kohë shërbyen si simbole të perandorisë si: Xhamia Shehzade Mehmetit (djali i vdekur i Sulltan Sulejmanit), xhamia Sulejmanie në Stamboll si edhe Selimijen në Edrene. Për shërbimet e larta ndaj perandorisë osmane,  mori titullin “Koxha Sinan” që do të thotë, Sinani i Madh.

Nga arktitektet e kohës moderne, të ditëve tona, ai vlerësohet si mjeshtër në përdorimin e gurit dhe për akustikën e objekteve.

       Historia e arkitekturës e ka ndarë aktivitetin e tij në tri periudha:

1-Faza e çirakllëkut(ndihmës arkitekt), ku hynë Xhamia e Shehzade Mehmetit në Stamboll.

2-Faza e kallfës(mjeshtrit)gjatë së cilës ndërtoi Sulejmanien Madhështore,në Stamboll në 7 vite, kushtuar Sulltan Sulejmanit.

3-Faza e ustallëkut ose Krye-mjeshtërit, Sinani ndërtoi Selimijen në Edrene, kur mbretëronte Selimi i Dytë.

    Arkitekt Sinani ka meritën e ndërtimit të ujësjellësit“40“çezmat (Kërkçeshme) në Stamboll. Ai që çoi ujin në gjithë Stambollin, vdiq me buzë e shpirt të tharë për një pikë ujë.

Sinani ndertoi 92 xhami,52 mesxhide (xhami të vogla),55 medrese, 7 daryl-kurra(shkolla për kuran), 20 tyrbe, 17 imarete (vende ku shpërndahet ushqim për të varfërit),13 daryshifa (spitale), 6 rrugë uji, 10 ura, 20 karvansaraje (hotele), 36 saraje, 8 bodrume, 48 hamëme (banja avulli) dhe gjithsej bëjnë 384 vepra. Në Shqipërinë Otomane të asaj kohe, Arkitekt Sinani ka ndërtuar xhaminë Muradie -Vlorë, xhaminë e Plumbit- Shkodër dhe kalanë e Vlorës te stadiumi “Flamurtari”, sot nën pallatin e ndërtuar në ditët tona.

Vepra e Mimar Sinani, arkitekti i bërë copash Ballkanit…
     Ishte djalë i ri kur Sinani hyri në radhët e jeniçerëve, ku luftoi për vite të tëra. Gjatë betejave në shtete të ndryshme si në Egjipt, Irak, Rodos, Krime, Beograd, e deri në Vjenë, ai njohu arkitekturën e tyre dhe mësoi autodidact, duke mbajtur shënime. Më pas lundroi në Korfuz dhe Pulje të Italisë. Viti 1538 shënoi një kthesë në jetën e tij. Projektimi e ndërtimi i urës në Moldavi, në 13 ditë, ndikoi te sulltani, i cili e vlerësoi shumë. Ndaj kërkoi që ai të qëndronte pranë tij.      Qysh aty nisi karriera e lavdishme e Sinanit, i cili ndërtoi rreth 400 vepra që nga Meka, në Krime e deri në Vjenë. Me punë dhe talent të pakrahasueshëm, Sulltani e emëroi kryearkitekt të oborrit perandorak. Sinani ia ndryshoi faqen Stambollit. Xhaminë Sulejmanie( Stamboll)  e projekoi dhe e ndërtoi në 7 vite. Për shërbimet u quajt Koxha Sinan (Sinani i Madh). Ai  njihej për thjeshtësinë dhe vullnetin  për punë. Arkitektët evropianë, e kanë quajtur:

“ jashtëtokësor”, ose “kulmi i punës me gurë”. Ai merret si një nga shembujt e mjeshtërisë më të mirë të akustikës deri në atë kohë. Me punën e tij kolosale ai u shërbeu 3 sulltanëve. Jo vetëm ishte i zgjuar, por dhe me dinjitet, gjë që e bënte të veçantë personalitetin e tij.  Si njeri me karakter të papërkulur,ai përherë mbronte tezën, njohuritë dhe punën e tij. Ndaj ishte i pabindur dhe në mosmarrëveshje me 3 sulltanët për të cilët punoi. Për shkak të dhuntive të tij gjeniale, afërsisë me sulltanin, privilegjeve që gëzonte, shkaktuan zili në oborrin perandorak.  Ishin shumë smirëzinjtë që shpifnin kundër tij. Arritën deri sa i çuan fjalë sulltanit se, Sinani bënte qejf në xhaminë e Shehzade Mehmetit, kushtuar djalit të vdekur të Sulejmanit. Sulltan i Madhërishëm shkoi në xhami dhe e gjen mjeshtrin në mes të xhamisë ulur këmbëkryq duke pirë nargjile (lloj duhani turk që pihet me një llullë të gjatë). Ai turret drejt Sinanit, i cili me qetësi ngrihet në këmbë. “Për këtë të paguaj unë ty?“,-pyeti Kanuni ndërsa ai iu përgjigj:“Dëgjo! Ai i fryn nargjiles së tij, ndërsa shushurima e saj shpërndahet nëpër gjithë xhaminë,”- me shumë takt e mençuri ai i tregoi sulltanit se po maste akustikën e xhamisë, ku zëri dëgjohej në çdo kënd të saj. Dihej se mikrofonat dolën në kohët moderne. Sulltan Sulejmani vërtetoi sesa pa vend ishin thashethemet kundër Sinanit. Një fushatë kundër tij nisi edhe kur atij iu dha urdhëri të dizenjonte dhe të zbatonte projektin e quajtur “40 çezmat”(Kërkçeshme),që do t`i sillte ujë gjithë Stambollit. Ziliqarët i fryn sulltanit në vesh se. I shtyrë nga thashethemet, Kanuni përsëri i kërkoi sqarime Sinanit, i cili e qartësoi dhe së fundi e solli ujin në Stamboll. Ky projekt i synuar që nga Perandori Bizantin, Justiniani, në shek. VI pas.Kr. Sulejmani i thotë arkitekt Sinanit të kërkojë ç`të dojë për shërbimin e tij dhe për ujin që shoi etjen e kryeqytetit perandorak.

“-Madhëri, punën time Ju e paguani me para dhe unë s`kam të drejtë të kërkoj asgjë”, – iu përgjigj  Sinani.

–Nëse ti nuk ke dëshirë të zgjedhësh diçka, atëherë është dëshira ime, ajo, që do të të ofrojë diçka,”- tha sulltani, dëshira e të cilit nuk mund të thyhej.

-Madhëri, dëshira juaj u plotësoftë! Do doja që nga ujësjellësi i Stambollit, të më vinte një çezmë edhe në konakun tim”.

–Qoftë e thënë dhe e bërë!”- Sulejmani dha urdhër me gojë që të bëhet, por nuk e dha me shkrim si dokument zyrtar. Kryearkitekti deri në moshën 97 vjeç,  piu ujë nga çezma e tij. Ankesat e njerëzve të këqij, të mësuar me thashetheme, shkuan deri tek sulltani.

Në këtë kohë në fronin perandorak ishte Murati i Tretë, nipi i Sulejmanit. Këshillëtarët e sulltanit u ankuan duke shpifur se Sinani merrte ujë në rrugë jo të ligjshme. Në moshë të madhe, kryearkitekti 97 vjeç, u gjykua para parisë së Stambollit dhe u shpall fajtor për çezmën që kishte në konak. Me gjithë kundërshtinë e mjeshtrit se çezmën e kishte dhuratë nga Sulltani i Madhërishëm, Murati i tretë nuk e besoi dhe urdhëroi t’i pritej uji.  I moshuar,i fyer publikisht, dilte më rrallë nga shtëpia, çezma e mëhallës (lagjes) ishte shumë larg, mjeshtri nisi të vuante nga etja. Sa ditë kalonin gjendja e tij rëndohej, deri sa zuri shtratin. Një natë korriku të vitit 1490, ndërsa lutej për një pikë ujë, sa për të shuar zjarrin që e digjte, përpëlitej në shtratin e vdekjes pa ia ofruar askush. Arkitekt Sinani, që shoi etjen e një qyteti, dha shpirt i zhuritur nga etja për një pikë ujë mes harrimit dhe mosmirënjohjes njerëzore.

Filed Under: Histori Tagged With: Arkitekt Sinani, arkitektura, tepelena

Takimi për Pashkë me Gjelë Gjikolen

April 9, 2018 by dgreca

Nusja e Zef Shytit ishte shtatzënë kur e internuan. Lindi fëmijën në kapanon. U grumbulluan gratë mirditore, e rrethuan nusen që po lindte, i hapën fundet e tyre të bardha. I lidhen duart me njëra-tjetren dhe e veçuan nga pjesa tjetër e kapanonit. Lindi foshnja  por lehonës i vdiq vajza…/

Fatbardha Sasaraci[1]

Nga Fatbardha Mulleti Saraçi/

1 Gjikole

Një vizitë në Spitalin “Shejta Mri” në Rreshen tek zonja e nderuar Gjelë Gjikola, që ka hyrë në vitin e 94 (nëntëdhjetë e katërt) të jetës së saj.Sa mori lajmin që i kam ardhur për vizitë, ajo na priti tek dera e dhomës së spitalit, e mbështetur mbi shkop. Na përshëndeti mua dhe djalin tim Peter, që më shoqëroi nga Shkodra në Rreshen.E pyeta për shëndetin, ishte e shtruar në spital sepse kishte problem me mushkritë. Ishte nën kujdesin e mjekëve që e trajtonin me shumë dashuri.

I dhurova vezët për Festën e Pashkës.

Mosha e ka zvogluar në trup, që mbështetet mbi shkopin e pleqërisë, fytyra e mbushur me rrudha, sytë ngjyrë kafe të shohin me ngulm, vetullat e harkuara dhe sipër tyre mbi ballë një shami e zezë e lidhur në kokë, karakteristikë e femrës mirditore, e trashëguar brez pas brezi në shekuj e shekuj.Ajo që të bën përshtypje ishte forca e jetësore e saj, mendja e saj e kthjellët, tregon bukur e qartë jetën e saj, një jetë plotë dhimbje e vuajtje.

Ajo tregon:- Jam lindur në Perlat e martuar me z.Preng Gjikola në fshatin Selitë. Isha e lumtur, jetova katër vjet me burrin tim. Në vitin 1948 bashkëshorti im më të dy vëllezërit e tij Bibë e Ndrekë dhe shumë burra të tjerë të fshatit u larguan… Ikën e nuk u panë më…

Ky është momenti i fillimit të vuajtjes së familjes, i imi, i vjehrrit të moshuar dhe kunatës Mrika. Erdhi policia e na mori. E dinë çdo të thotë të lindësh duke pasur grykën e pushkës në fyt?

Vajzës që  linda i vuna emrin Dilë, ndërsa kunata ime lindi rrugës, i vuri emrin Prena. Na internuan dhe na dërguan në Kampin e internimt në Turan të Tepelenës.

Jetë në kapanone ku ishin grumbulluar me qindar familje, nga të gjithë krahinat e Shqipërisë. Jeta ishte shumë e vështirë. Mungonin kushtet për një jetë normale. Ushqimi bëhej në kazanë dhe ishte vetëm lëng me oriz e bullgur të mykur.

Vazhdon të dëshmoi:- Familja Dedë Gjomarkaj- kryefamiljari ishte në burg, por familjen e kishin internuar. Nana Mrika e Preng Dedë Gjomarkaj dhe dy djemtë e saj Filip e Gasper.

Nusja e Zef Shytit ishte shtatzënë kur e internuan. Lindi fëmijën në kapanon. U grumbulluan gratë mirditore, e rrethuan nusen që po lindte, i hapën fundet e tyre të bardha. I lidhen duart me njëra-tjetren dhe e veçuan nga pjesa tjetër e kapanonit. Lindi foshnja  por lehonës i vdiq vajza…

Erdh dreka. U përshëndetëm…E përqafova me mallë. Zonja Gjelë më tha:-Bardhë mos e pa ardhë kur të vdes…

Jo nënë Gjelë të uroj dhe disa vite jetë. U përshëndetëm me nënën e fundit që është gjallë dhe që i vdiq vajza në kampin famëkeq të Tepelenës.

Ja ç’është kujtesa historike !

Filed Under: Opinion Tagged With: Fatbardha Mulleti Saraci, Gjele Gjikola, tepelena

TEPELENA-U NDËSHKUAN SE DESHËN TË QETËSONINË FËMIJËT E MBETUR JETIMË

April 7, 2018 by dgreca

PËLLUM XHUFI  NA DËNON PËRSËRI, DUKE MOHUAR VUAJTJET/

2Dobra shefqet

NGA SHEFQET DOBRA-Ish i dënuar në Kampin e Tepelenës/

Në kazermën nr, dy, gazetën e lexonte Bam Brahimi.  Gjatë leximit, polici ishte i pranishëm, të gjitnëjë, edhe ne të vegjlit, nuk mund të shtriheshim. Një mbrëmje, pasi u lexua gazeta, polici mori gazetë dhe iku.Ishte koha kur mund të qetësoheshin, të gjithë ishin të zhytur në mendimet e veta. Leximi i gazetës ishte mërzia më e madhe për këta njerëz. Në gazeta flitej vetëm kundër armiqve të brendshëm- për ne, e të afërmve tanë- as një herë nuk dëgjonim të thuhet: të harrojmë të shkuarën, të vllazërohemi. Fëmijtë e mbetur jetimë, pasi u kishin transferuar prindërit, më shumë e kalonin natën duke qarë. Dy fëmijë, po qanin me kokë të mbuluar, një grua e moshuar, shkoi ti qetësonte.

Një burri i moshuar, që dukej se ishte kthyer në statujë,  me sy të përqendruar në një pikë, filloi të fërshëllente një melodi, aq sa e dëgjonte vetë, për t’i bërë fëmijët të qetësoheshin.

Gruaja i tha Bam Brahimit, ti binte çiftelisë për t’i qetësuar fëmijët. U mendua pa dhe,  nxori nga poshtë shtresave çiftelinë. Pasi rregulloi akordet, gishtat e tij filluan të lëvizin mbi tela lehtë e me shkathtësinë e mjeshtrit. Tingujt e ëmbël të saj, megjithëse shumë të ulët, me gjithëse kazerma ishte shumë e madhe, në atë qetësi, tingujt e ëmbël, u ndjenë nga të gjithë por, nuk po kuptonin nga vinte. Kjo bëri që fëmijët, të qetësoheshin dhe, të gjithë si zogjtë u grumbulluan aty afër Bamit.

Në këtë ferr, nuk mund të mendoje për zbavitje të tilla. Bibla thotë: “Në se udhëheqja është lajthitur, populli është i braktisur”. Ne ishim të braktisur e të harruar. Njëri pas tjetrit, në heshtje filluan të afrohen edhe të mëdhejtë, krevatet e afërt, u mbushën lart e poshtë me njerëz. Asnjë nuk e prishte qetësinë. Një tjetër mori një tepsi dhe filloi t’i binte, sa për të shoqëruar çiftelinë. Një burrë u ngrit nga krevati, filloi të afrohet duke bërë me gojë  pum papapum, pum papapum sipas ritmit, e duke luajtur krahët si të ishte një shpend i stërmadh. U krijua një atmosferë e ngrohtë gëzimi e çlodhëse. Kjo atmosferë i largojë shumë vite më pas, u ngjalli shumë kujtime, TV mbedhejve, që për ta, tashmë ishin fshirë nga kujtesa, këta njerëz jetonin në ëndrrat e së shkuarës, për të harruar të tashmen. Fëmijët veçanërisht, u mbrekulluanë, U panë shumë vetë me lot në sy.   Një plakë, psherëtiu thellë dhe lëshoi një: “Eh jetë, o jetë, paske qenë mizore me ne!”

Filluan të kërcenin dy mesoburra. Ai shesh që krijohej në ndarjen e krevateve të radhës së parë e të dytë, në drejtim të derës, krijoi mundësinë e këtij argëtimi. Dikush, kapi për dore një djalë të ri, rreth të njëzetave dhe tha:  “Tani, do kërcejë Moisi Cami”- ky ishte: djali i Uke Camit dhe, nip i Zenel Shehut. Moisiu ishte i hollë e i gjatë. Ai kërcente aq bukur, uljet e ngritjet e tij të shpejta, dredhjet e trupit, ishin të mahnitshme. Papritmas, me shpejtësi të pakuptueshme, u hodh në gjunjët e Bam Brahimit, që i binte çiftelisë dhe me një salto, u pa në mes të sheshit. Të gjithë brohoritën pa vetëdije. Kur filloi të kërcente vallen dyshe dibrane, një tjetër e kapi për dore. Ulja e tij, duke qëndruar në majë të gishtave të një këmbe, e me këmbën tjetër të shtrirë para, i jepte bukuri të veçantë. Nga kënaqësia, një plak i vjetër, nga krevati i sipërm, xha Martini- tha: “Rrofsh o Mojsi Cami, se na qetësove edhe në pleqve!”  Në kulmin e haresë të këtyre fakirëve,  nga të dy dyert e kazermës që ishin të mëdha si hyrje shpellash, policët, si egërsirat, u futën njëherësh. Të gjithë kishin shkopinj gome në dorë.  Për disa çaste, qëndruan aty. Ishte  fatkeqësi ta prishje këtë gëzim që i kishte pushtuar këta fakir. S’vinte asgjë e keqe nga ajo që panë.  Të dënuarit nuk e vunë re fare praninë e tyre. Pas tyre u dëgjua një zë: Veproni! Në zyrë priste toger Hakiu, i cili, shkak donte dhe këtë shkak e gjeti. Njëherësh u lëshua policia mbi ta. Njëri rrëmbeu çiftelinë dhe e theu në kurriz të Bam Brahimit, vetëm bishti i mbeti në dorë, tjetri hodhi tepsinë në tokë dhe e  shqelmonte me këmbë, thumbat e këpucëve krijonin një zhurmë që të fuste datën, të  tjerët duke përdorur shkopinjtë e gomës  qëllonin këdo që u dilte para, tërhiqnin zvarrë kë të kapte dora. Moisiun e kishin vënë në mes dhe e qëllonin duke i thënë – ti je kërcimtari, ëh – hënë hëëë,,  të bëjmë ne të kërcesh gjithë natën! Britma policësh, të qarat grash e fëmijësh, të zinte veshi. Një i moshuar thoshte: – Mosni more burra, ç’bëni kështu! Nuk bënë gjë të keqe bre! Kazerma ziente nga të bërtiturat e policëve dhe të luturat e të vuajturve. Policët të  shpërfytyruar, tërhoqën zvarrë shumë burra e djem. Pse deshën të qetësonin  zemrat e fëmijët që shteti i la jetim, morën ndëshkimin më të dhunshëm. Atë natë, pamë tmerrin e  vërtetë, që nuk do e harronim kurrë. Barbarët dhe viktimat, bërtitnin, ca nga dhimbjet, të tjerët për të kryer detyrën. Vetëm njerëz, nuk mund të quheshin ata. Ata ishin xhahilë, të pa shpirt.  Rrëmbyen e tërhoqën zvarrë shumë burra e djem, edhe Hazis Allën, -djali i Isak Allës,- unë për atë qava gjithë natën, e kisha kushëri nga nëna, ishte dhe njeriu që më rrinte më pran, që nuk mërzitej kurrë nga tekat e mia, edhe se e shaja apo e qëlloja me gurë. Më në fund, dhanë urdhër për gjumë.

-Asnjë fjale mos dëgjohet! – tha roja- edhe polici, me shkopin në dorë, ndenji brenda. Dhe për të qarë, nuk mundeshim, se po t’na dëgjonte polici, vinte në përdorim kamzhikun. O prapsi, o dreq, me këto bisha, hall i madh na ka zënë. Po këto fëlliqësira, së prapthi kanë lindur, së prapthi do veprojnë! Nata ishte e vështirë, veçanërisht për pleqtë që dilnin shpesh natën për në banjë. Për të zbritur nga krevatet e sipërm, në vend të shkallëve, shërbenin dy tako të vogla, të mbërthyera në këmbët e krevatit, këto ishin shumë të rralla. Që të gjeje në errësirë ato, duhet të mbaje mend sa vetë duhet të kaloje nëpër këmbët e tyre. Këpucët e policit që ndenji brenda, bënin zhurmë ritmike që dukej sikur të godiste diçka në tru.

Nga mezi i natës, pasi ishin fikur dritat. U dëgjua diçka që u përplas në çimento dhe, një rënkim i dobët; polici ndezi shkrepësen të shikonte, edhe disa të dënuar, të njëjtën gjë bënë, ç’të shikonin!? Një plak, shumë i moshuar, duke kërkuar shkallën, kishte rënë në çimento. Ishte xha Martini, ai me zor i zbriste ditën ato shkallë, jo më natën. Lart ia kishin caktuar vendin edhe pse u ishte lutur të shumë të rrinte poshtë. Ishte i vetëm, të bijën e vetme që pati, e kishin larguar bashkë me të tjerët, tani nuk kishte kush të kujdesej për të! Për të mos mërzitur të tjerët sa herë ngrihej natën, u mundua ta gjente vetë shkallën. Nuk ishte i pari ky që ra në çimento, por ky mbeti më i paharruari, se e kish shfaqur më shumë se të gjithë gëzimin atë mbrëmje; shpeshherë, zëri i tij i ulët ishte dëgjuar të thoshte: Ju lumtë! Na gëzuat sonte! Gëzim paçi gjithë jetën. Të nesërmen, të mbështjellë me batanijen e tij, të vënë mbi dy dërrasa, gjashtë burra e përcollën për tek ura e Bënçës. Të gjithë, po më tepër të vegjlit dhe pleqtë, jetonim orë e çast pranë vdekjes. Vdekjen e kishim poshtë këmbëve, aty ku ndiznim zjarret, ku loznim, kudo mund të shpërthente një  predhë e fshehur, ose dhe mund të binim natën nga krevati si xha Martini! .

Ky ishte kampi i pushimit, i Tepelenës, natyrisht, me bolldazier nuk na merrnin, se ne nuk na vrisnin një herësh, por një nga një prej mundt e urisë dhe, varre, nuk do kishte për ne.

Këto që shkruaj une, ata që janë të paktën në moshën tim, e lart, i mbajnë mend dhe, nuk mund të ma hedhin poshtë. Ka tjerë që kanë qenë shumë të vegjël, që nuk i mbajnë mend, ka dhe tjerë  si psh, erdhi një nga Ngurrëza e Lushnjes te shoqatë, kishte një dokument të përndjekuri. E pyeta unë: ku ke qenë i internuar?

-Në Tepelenë- tha.

-Ku ishte kampi i Tepelenës? – e pyeta.

– Në Tepelenë- tha

– Po ku, në Tepelenë?

-po ne Tepelenë ore!

-Në ç’kazerm, ke ndenjur?

-Po, në kazermë, jo përjashta- tha

-Sa kazerma kishte kampi? E pyeta.

-Qenke i mërzitshëm!- më tha.

-Sipas këtyre letrave, je një vit më i madh nga unë- i thash. do të thotë se ti nuk ke qenë i internuar. Unë mbaj mend çdo pëllëmbë të atij vendi. Nuk na latë radhë ne se, më të përndjekur po hiqeni ju nga ne. Këta lloj na e bëjnë vuajtjen te dyshimte ne, dhe këta, nuk janë paisur pa qëllim me dokumente  të tilla.

 

Filed Under: Histori Tagged With: Shefqet Dobra, tepelena, Xhufi na denon serish

VIGANI SHQIPTAR ALI PASHË TEPELENA

July 31, 2014 by dgreca

NGA AGIM SHEHU/ GJENEVE/
Rrallë ndodh te popujt në botë si në Shqipëri, që një figurë e madhe e historisë së tij të qëllohet kaq shumë e kaq gjatë me baltë si vigani Ali Pashë Tepelena. Të tjerë edhe kur s’i kanë të tillët, marrin gurë e i bëjnë ‘heronj’. Ne marrim heronjtë e i kthejmë në gurë për t’i shkelur. Sigurisht nuk është thjeshtë rastësi. Kjo bëhet ose nga ‘historianë’ krimba me mungesë kulture e me etje për t’u dukur. Bëhet më tej nga të paguar prej shovenëve fqinjë, armiq të përjetshëm të Shqipërisë, pasi siç gjykojnë dijetarët: “Historia e një vëndi është historia e personaliteteve të tij.” Në krye të kësaj kryqëzate të shëmtuar e të paprerë kundër Pashait Tepelenas është Athina.Mjetet kundër herojve kryesorë të shqiptarëve janë njollosja, përvetësimi dhe heshtja mospërfillëse.
Ali Tepelena ai është aq i lartë sa pështymat i arrijnë vetëm te këpucët e i lajnë pluhurin e bronzit-monument. Ngulur në trojet e të parëve Ai u ndodh në kryqëzimin e historive të Ballkanit me të tëra ngarkesat që mbartin popujt e trazuar të kësaj siujdhese. Guximit për t’i përballuar ato erëra mbi Atdheun e tij doemos do t’i paguante haraç. E pagoi të madh haraçin për vete që t’ia lehtësonte atë vendit të tij nga tirania osmane. Brezat që e vazhduan gjer në Pavarësinë e Shqipërisë, me shpatë apo me penë, e ruajtën në kujtesë më tepër si një humbës të fituar se sa fitimtar të humbur.
Dy shekuj me radhë që nga dukuria e tij Ai troket madhërishtnë çdo ndërgjegje të trazuar që ka pjellë koha mbi të. Në horizontin e Ballkanit dhe më larg në Evropë, detyrimisht i dukshëm nga të gjithë, me përmasat e mëdha ai e ka detyruar natyrshëm leximin dhe vlerësimin tij. Shumica dërmuese, gjer personalitete dinjitoze të letrave dhe shteteveduke mos pasur asnjë interes e ngrenë tepër lart. Liliputët kanë synuar ta futin në lente zvogëluese. Të ligjtë, shovenët e më tej vazhdojnë ende ta nxijnë. Bujashkat mbi trungun vigan, më tepër produkt i klimës jashtë tij se i genit tëbrendshëm nuk e zvogëlojnë lartësinë e tij. Kur ra trungu mbi të e rrotull tij mbinë fidanë Shqipërie që ia vazhduan dhe ia plotësuan shqetsimin parësor, një Shqipëri të pavarur të kombit shqiptar, shkëputur nga Perandoria Osmane. Ky vizion shoqëruar me guximin tejnjerëzor që kërkontepër kohën e për të cilin Ali Tepelena dha jetën, mjafton për të mbetur në histori i madh mes të Mëdhenjve. Se qe i tillë, ai do të luftohej për t’u errësuar dhe nga ata që harrojnë se Ali Pashë Tepelena qe pika nisëse e lirisë së tyre.
Mbetet detyrim për shqiptarët, sidomos për institucionet përkatëse që të bëjnë detyrën për figura të tilla. Kjo do të jetëdhe përgjigje për tërë ato shpifje (për fat të keq dhe brenda Shqipërisë) që synojnë të njollosin të parët e ndritur, që qimja i pengon të shohin trarin.Shpifësve do t’u dridhej dora po të kujtonin sadopak këngën e popullit, edhe të rralluar, mbi të: “O gjëmimi që gjëmon”;“Gjarpëri që drodhi dhenë”; “Duro top e kumbara/ moj kalaja mbi bedena/ se lufton me Padishah/ Ali Pashë Tepelena/”; “Njëmijë gegë e dymijë toskë / qëndruan me Ali Pashanë/, ata vunë kryet poshtë / dhe me të me besë u vranë”; “Ali Pasha i kalave…E kish lindur balli i grave”. “Luani i Janinës”…Historia bën të vetën por Ai është i pandarë nga Janina ku bëri rrënjë pasi Mëmë e Bir (Janina dhe Ai) qenë njëri më shqiptar se tjetri e nga kjo krijuan atë harmoni si në jetë dhe në vdekje. Kryeministri anglez Bikonsfild i shkruan të emës: “Isha në Janinë, Kryeqyteti i Shqipërisë”. Kryeministri i parë grek me prejardhje shqiptare, Kapodistria tha botërisht se “Janina është e banuar kryesisht prej shqiptarëve” (e vranë grekët e zinj Mavromihali tek dilte nga kisha në Korfuz). Janë pohime se Janina e Ali Pasha qenë dy sy të një balli e kur flet për njerin nënkupton dhe tjetrin.
Për të vënë duart në kokëështë vlerësimi zyrtar që i jepet te “Historia e Shqipërisë” nga S. Pollo e K. Frashëri: “Ali Pasha ka bërë jetë kaçaku e plaçkitësi…që në rini u regj me jetën e hajdutërisë…akoma 20 vjet në krye të një bande hajdutësh…synonte të përfshinte krahina greke si Thesalinë, Epirin…nuk kish besim te aleatët…” Të bën përshtypje shpërthimi i befasishëm i disa arumunëve në Shqipëri që duke menduar se u bë deti kos për ta në gjëra që s’u takojnë, kanë fyer si askush rëndë figurën e Ali Tepelenës. Brenda nesh në sy tonë shkelin e përbaltin personalitetin e madh të kombit shqiptar në atë shkallë që asnjë shtet nuk do t’i lejonte ta fyenin të ardhurit, aq më tepër kur i kemi quajtur miq e vëllezër. Njëri thotë: “Gjenocidi i pashoq i satrapit të Tepelenës…sulmuan Voskopojën e cila u shkatërrua, u grabit e u rrënua”. Tjetri, K. Goçi shkruan: “Voskopoja – margaritari vllah… nuk iu nënshtruan asimilimit mysliman të Ali Pashës dhe hordhive të tij, e u dogj i tëri”.
Por le t’u përgjigjemi me fjalët e figurave të ndritura të historisë sonë për Ali Tepelenën. Përballë tyre shpifësit e xhuxhërit sidomos zyrtarë e ‘shkencorë’,edhe me një çikë mend do t’u takonte të pështynin publikisht veten. Kurse çdo shqiptari duhet të ndjejë turp që është shqiptar kur i njollosen hapur njerëzit e mëdhenj të tij.
Në ‘Kujtime’ Ismail Bej Vlora gjykon: “Pas një qëndrese burrërore Ali Pashës, Luani i Janinës, iu pre koka”. Në Enciklopedinë e tij Sami Frashëri shkruan: “Mençuria, zgjuarsia, shkathtësia, aftësia politike dhe shpirtmadhësia e Ali Tepelenës kanë habitur Europën. Kryerja prej tij e disa veprave pak si të egra që i lypte koha e atëhershme nuk mund të shlyejë gjithë këto merita të tij dhe nuk ka si njollos një komb”. Ai qe Pasha si do vetë Zoti e me Sulltanin mund të bënte jetën më të lumtur. Mirëpo përtej vetes ai mendoi për Shqipërinë, për popullin e tij. Me rrebelimin madhështor e të habitshëm nga guximi Ai i tha Sulltanit“Ne jemi ‘Shqipëri’.” Në shpirtin e tij i mërmërinte mendimi “Ti Shqipëri më ep nder…” e për këtë qe gati të flijohej. Mirëpo për një pjesë të dëgjuar bejlerësh si në Delvinë, Berat etj. atdheu qe prona e tyre e nuk shihnin përtej gardhit të vet. Ndaj kësaj këmbënguljeje të tyre Ali Pashë Tepelena u tregua i ashpër e i pamëshirshëm. Konica spjegon: “Aliu urrehej se kish idenë e unitetit, disiplinës”. Noli plotson: “T’u shenjtërofshin kockat o Ali, se vetëm ti dije si t’u përgjigjeshe shqiptarëve të cilëve u pëlqen mëndja e tyre”. Është një habi komike e tragjike bashkë te shqiptarët: Pjetri i Madh, megjithë meritat e tij qe një pushtues drejt Europës. Ai bëri thirrjen, se ‘Rusisë i duhet një dritare në Balltik’, dhe e pushtuan me gjak. Pushkini, poet kombëtar e hymnizon te poema ‘Polltava’: “Në shpatën e tij qe e shkruar drejtësia…”. Ali Pasha ynë deshi të ngrinte si shtet më vete kombin shqiptar, dhe s’lënë baltë pa i hedhur!..
Vaso Pasha vlerëson më tej: “Mustafa Bushati i Shkodrës e Ali Pasha i Janinës arritën një shkallë të tillë fuqie që nuk pushoi së shqetësuari Portën e Lartë. Të dy ditën të bashkonin elementin mysliman, krishter dhe bajraktarë në ide atdhetare e në të njëjtën vrull për lavdi ushtarake. Të dy kishin guxuar të synonin ndryshime të pashembullta nga rëndësia”. Më tej pohon disi me pikëllim: “Rivaliteti që ish shfaqur mes tyre ua hëngri kokën më në fund… Preng Lleshi, bajraktar i Mirditës mori anën e Mustafa Pashës kundër Ali Pashës”. Më tej kronika thotë se Ali Pasha nuk e ndihmoi Sulltan Selimin e III-të në fushatën kundër Mahmut Pashës së Shkodrës. Në të njëjtën kohë Aliu me kthjelli të veçanë kombëtare i shkruan atij se “rusët qenë armiqtë nga të cilët duhej të ruhej më shumë”. Së fundi Vaso Pasha përcakton: “Ishin kleftët dhe kapedanët shqiptarë…në shërbim të Ali Pashë Tepelenës të cilët i dhanë Greqisë së re burrat më trima të Luftës për Pavarësinë”.
Faik Konica shprehet: “Ali Pasha pa shkollë, pa shokë, i rrethuar me armiq arriti vetëm me forcën e vullnetit të tij në një shkallë pothuaj mbretërore…nuk pushoi asnjë ditë të rreshtojë një ushtri shqiptare. Mendimi i tij qe çlirimi i Shqipërisë”. E. Çabej shkruan se pas Gjergj Kastriotit “shekuj më vonë Shqipëria u vë veshin veprave të Ali Pashë Tepelenës. Ky shtron nën fuqinë e tij një pjesë të madhe të vendit; fiset më të shumta shqiptare shërbejnë nën armët e tij. Vdekja dramatike e tij në Janinë bashkon në ndjenjën e zisë gjithë Shqipërinë. Kënga popullore shqiptare e vajton dhe sot që prej Çamërie në Shkodër; e prej kësaj edhe kënga popullore greke e aromune”. Me krenari për Ali Tepelenën prof. Aleks Buda përsërit këngën për të: “Moj kalaja me bedena / çfarë luani paske mbrenda / Ali Pasha me shtatë zemra!”.
Do thonë se këto vlerësime të bujëshme e të pakundërshtueshme janë zëra Shqipërie! Ahere po sjellim zërat e huaj të cilat janë të papërballueshme për mashtruesit zvarranikë.
I njohuri kancelar i Perandorisë së Vjenës princi Meternik, bashkëkohës i Ali Tepelenës tërheq vëmendjen për lartësinë sovrane në nivele europiane të tepelenasit të madh. Siç e citon dhe Konica, ai shkruan: “Ali Pasha më dërgoi më 3 mars 1821 një njeri të besës…lutej t’i dërgoja një këshilltar për të bërë një konstitucion e një Kanun themeltar të shtetit për Shqipërinë”. Napoleon Bonaparti shkruan për Pashallëkun e Janinës“një shtet i qëndrueshëm me popullsi e zakone të të gjithë shqiptarëve…Ali Pasha, një kundërpeshë ndaj grekëve e serbëve që qenë ushtri rezervë të Rusisë në Ballkan”. Hygo shkruan madhërisht: “Ali Pasha – i vetmi vigan që shekulli 19 mund të verë kundruall Napoleon Bonapartit…Ai ishte Bonaparti muhamedan”. Pastaj shkruan në poezi: “Një ditë Aliu shëtiste. Kokat gjer në re/ të arnautëve të tij u ulën gjer në dhè./ Një jatagan nën qyrk Aliu kish / dhe pushkë e lartë, bukur mbushur ish./ Kobure tri. Një thikë- hataà!”. Hajne përforcon: “Gëte është ‘Ali Pasha’ i letërsisë gjermane”.
Kronika e kohës njofton se “Mbreti Gustav i Suedisë në udhën për Jerusalem u ndal në Prevezë, të piqej tërë nderim me Ali Tepelenën”. Bonaparti i shkruan vëllait në Napoli duke vlerësuar çiltër: “Ju duhet të vazhdoni të keni marrëdhënie me Ali Pashën dhe t’i bëni të njohur se unë jam mësuar me keqardhje që ai nuk ka më ndjenjat e para për mua”! GjetkëBonaparti shkruan: “Unë e shoh me keqardhje që ata lejojnë të përlyhet flamuri ynë nga Ali Pasha dhe anijet e tij, komandanti i anijeve të mia të hidhet mbi anijet e tij e t’i ç’dukë!”. Në këtë këndvështrim Pukvili shkruan: “Është më lehtë të bësh marrëveshje me një oborr të madh se me Ali Pashën. Ali Pasha na bën një luftë të drejtpërdrejtë dhe më shkatërruese se Anglia”.Më tej e cilëson atë, se “i kundërvihet paqes pa dashur të marrë vetë pjesë në luftë. Ai kërkon të përfitojë nga ajo për të rritur zgjerimet e tij dhe për të çimentuar pavarësinë e tij. Po e shoh në revoltë të hapur kundër Sovranit të tij. Unë herë e kërcënoj atë herë e përkëdhel po tani i kam humbur shpresat fare”. Gjetkë thotë: “Në kohën e Sulltan Selimit të III unë kam parë të grisen e të shkelen me këmbë pa pikë nderimi fermanet e Sulltanit”. Nga ana e saj Porta e Lartëmë 1810 i shkruan Francës të vërtetën e madhe dramatike shkaktuar guximshëm nga Aliu: “Ju po e shihni gjendjen tonë, ne nuk mund ta ndëshkojmë dot atë!” Studiuesi i njohur gjerman Fallmerajer vlerëson lart: “Në lashtësi shqiptarët i udhëhoqi Pirroja, në mesjetë Skënderbeu, në kohën e re, Ali pasha”. Studiuesi A. Blunkamp më 1882 gjykon: “Aliu… ka qenë njëgjigant dhe zhdukja e tij nga mezi i një populli të cilit ia hoqi barbarinë la një boshësi të madhe”. Më 1868 studiuesi Spenser përgjithëson: “Ali Pasha kish energjinë dhe kurajon e racës së tij, një shqiptar i vërtetë që po të kishte arritur të flakte zgjedhën e osmanëve, më në fund vendi do të përparonte nën sundimin e tij”. Studiuesi A. Slade më 1823 shkruan: “Ali Pasha është heroi i shqiptarëve, temë e këngëve të tyre që i robëronte pavarësisht nga despotizmi i tij, me një influencë qës’e kish pasur askush që nga koha e Skënderbeut”. “Njeriu është më i sigurtë në shtetin e Ali Pashës se në rrugët e Londrës” i shkruan në letër Bajroni nënës. Më tej shton: “Ali Tepelena thirri një luftëtar shqiptar, Vasilin i cili si gjithë shqiptarët është trim, i ndershëm pa masë dhe besnik” dhe shton: “Vasili e Dervishi të cilët i caktoi Vezir Aliu të më ruanin i thanë mjekut kur isha sëmurë, se po të mos më shëronin do t’i prisnin gurmazin brenda një kohe të shkurtër”. Historiani Erhart kur zbriti në Artë gjykoi hapur e saktë: “Para meje shtrihet toka e Pirros, e Skënderbeut, e Ali Tepelenës”.
Në udhën për Jerusalem, Baroni Ifubset shënon në kujtime: “Urdhërat e rrepta që veziri i Madh (i Sulltanit) i dërgon atij ai nuk i dëgjon fare. Aliu shpall e komandon në Shqipëri si senjor i madh në Kostandinopojë”. Gjetkë Gëte shkruan: “Ali Tepelena në krye të shqiptarëve kundër osmanëve myslimanë, u bashkua me grekët krishterë e me shqiptarë të pamposhtur, trima, çajnë mes osmanëve ku mbjellin vdekjen”. Studiuesi E. M. Vogne më tej: “Trevat e Janinës ruhen me zili nga shqiptarët që nuk pranojnë ligjin nga asnjë zot tjetër. Epirotët e vjetër të Pirros, tëAleksandrit, të Ali Tepelenës e të Mehmet Aliut nuk u shpërbënë. Ata mbetën luftëtarë të pakrahasueshëm që i siguruan fitoren dhe ruajtjen e pushtetit gjithëfitimtar të Lindjes”. Publicisti gjerman Arnold gjykon: “Ali Pasha – në fillim shtypës e më pas shok armësh i helenëve. Ditët e karnavaleve në jetën publike një maskë veçanërisht e dashur qe ajo e Ali Pashë Tepelenës”. Gabriel Remerand thotë: “Emërimi i Ali Pashës thyente traditë e zëvendësonte autoritetin e pashallarëve të bindur te Porta e Lartë me atë të një njeriu të vendit, të një kryetari fisi ambicioz”. Uliam Plomer Ali Tepelenën e quan “Diamanti i Janinës”. Personalitetet franceze Bessier dhe Pukvil i shkruajnë Tajleranit: “Ali Pasha është një burrë i matur që llogarit mirë dhe nuk nënvlerëson asgjë. Nuk ka asnjë arsye të dyshojmë në besimin e tij”. Dhe Bonaparti i shkroi Ali Tepelenës si të barabartë: “Unë i jap shumë rëndësi miqësisë suaj! Unë do pres me kënaqësi gjithçka që do vijë dhe nga ana juaj!”.
Është e njohur një vjershë e shpifur që i vihet në gojë Ali Pashës, kinse me urrejtje gjaku kundër të krishterëve: “Çaush bej, Çaush Hormova/ dyll e dhjamë të kullova/ po dot fenë s’ta ndërrova!”. Për të qeshur e për të qarë! Ç’është ky i krishterë me myslimanizma – dhe ‘bej’ dhe ‘Çaush’ me të cilin po merret Pashai i madh!? Ai u martua me krishteren Vasilika dhe ajo mbante ungjillin e vinte në kishën e lirë karshi oborrit të Pashait. Luftëtari dhe miku më besnik i tij qe ortodoksi nga Lekëli, Thanas Vaja. Kapedanë të tjerë të ngushtë të tij e të krishterë qenë ‘vëllemër’ me të si Andrucot etj. Dhe të huajt pohojnë të vërtetën: Historiani gjerman Gervinus: “Ali Pasha nuk bënte asnjë dallim mes myslimanëve e krishterëve”. Anglezi Hjuz përmend: “Një Dervish i tha Aliut që të vriste 30 të krishterë, dhe Aliu e dëboi me urrejtje atë”. Alfred Lemaitre plotson: “Në pallat të Ali Tepelenës ku fëmijët shqiptarë myslimanë mësonin Kuranin përmendësh nën kontrollin e një turku të mësuar, të rinjtë grekë mësonin gramatikën e tyre me një prift ortodoks”. Dijetarja rumune me origjinë shqiptare Dora D’Istria shkruan: “Aliu… ish njeri i jashtëzakonshëm nëse e krahasojmë me veprat e shekullit tonë”. Gjetkë ajo vlerëson duke e quajtur Ali Pashën Bir dhe përfaqësues gjenetik të Labërisë: “Labëria e Aliut nuk është e përkëdhelur nga Qielli si luginat e bukura të banuara nga çamërit…” Dijetari Le Konté de Gobino vlerëson më 1905: “Ali Tepelena ish njëri nga njerëzit më të shquar të kohës së tij”. Studiuesi dhe personaliteti rumun Nikolla Jorga shkruan: “Asnjë tjetër në Perandorinë Osmane nuk qe bërë kaq i fuqishëm sa ky shqiptar toskë. Ai mendoi të krijonte një shtet të ri, të aftë për progres… reformator i madh në kuptimin evropian… i ngjashëm me Skënderbeun i cili u përpoq si edhe Ali Pasha t’i hapte një vend botës perëndimore në Gadishullin Ballkanik…kurioz i pazbërthyeshëm për atë që nuk e njeh Lindjen, e cila po ashtu është plot të kundërta sa dhe vetë jeta, sa dhe natyra”. Historiani Finlej shkruan: “Aliu ish në krye tënjë kombi luftarak dhe kish shpresa tëbazuara për të ngritur një fron të pavarur në Shqipëri”. Studiuesi italian T. Kandileri thotë: “Aliu nuk duhet të krahasohet me qeveritarin ideal europian por me pashallarët e tjerë të Perandorisë Osmane. Një shqyrtim i saktë i hollësive të qeverimit të tij tregon se kurrkush nuk mund t’i afrohet sadopak përsa u takon aftësive të tij”. Në maj1820 “Revista e Debateve” në Paris shkruan: “Rebelimi kundër Sulltanit është në karakterin e një njeriu të tillë. Dihet, ai nuk do përkulet para sundimtarëve të tij, dhe akoma më pak para armiqve të tij në Stamboll”. Më tej revista shkruan: “Cilido qoftë fundi i tij Ai do mbetet një njeri me të cilin do merret historia, dhe shkatërrimi i tij nuk do t’i fshijë efektet që shembulli i ngritjes së tij ka prodhuar në mendjen e kombit shqiptar, më luftaraku nga gjithë sa ka sunduar Turqia”. Funksionari i Carit rus E. Gollubinski thotë: “Atdheu i tij, qyteti i Artës nuk gjendej në Perandorinë e Kostandinopojës po në një principatë të lirë shqiptare që qe pushtuar nga turqit më 24 mars 1449”. Kronika osmane shënon: “Qëndresën më të madhe na e kanë bërë shqiptarët, Ali Tepelena, Mustafa Bushati, Z. Poda, T. Buzi, Gjoleka”. Kjo në një kohë kur Porta e Lartë, siç shkruan përfaqësuesi francez Morier, “i vendoste rusët në kufi me Ali Tepelenën që t’i merrnin pushtetin”. Pushtuesi rus admiral Ushakov shpallte: “Nuk e ndaj fitoren me Ali Tepelenën” edhe sepse e dinte që kontributi i tij qe vendimtar në çlirimin e shtatë ujdhesave. Studiuesi udhëtar Evans shkruan në “Letra ilire” më 1878: “Fustanella e bardhë dhe e gjerë… jeleku bojë karafili është veshja më e shkëlqyer në Europë…Këta janë me të vërtetëbashkatdhetarët e Skënderbeut e të Aliut të Janinës, raca më luftarake dhe më e pamposhtur e cila i qëndronende Sulltanit”. Hobhauz, mik i Bajronit shkruan kur ishte pranë Pashait: “Nuk kish këngë që të mos bërtisnin e të mos mbanin zërin me një energji të veçantë kur përmendej emri i Aliut”. Pukvili kujton për Aliun kur iku nga Porto Palermoja në Janinë: “Himarjotët, pas tregimeve me kujtime të çuditëshme kënduan, kërcyen e pinin për shëndetin e udhëheqësit e prijësit e si mbaruan, shtrinë dorën për të na përshëndetur”. Duke i parë nga afër këto këngë e valle, anglezi Holland shkroi: “Ashtu kërcenin luftëtarët në kohën e Pirros”. Për këta njerëz Hurshit Pasha që rrethoi dhe vrau Ali Tepelenën me kurth, më 1822 shkruan: “Me gjithë thirrjen që u bëra shqiptarëve dhe zotimet për t’i bashkuar me trupat e mi, nuk munda t’i bëj për vete”. Pukvili kujton më tej: “Ali Pashë Tepelena, i shkathët si Ai, rrinte në krye të kërcimtarëve të valles ‘komitçe’ ose ‘pirrike’”.
E më poshtë, kur qeveria ruse i ndërhynte në punët shqiptare: “A do na lejohej neve të ndërhynim në punët tuaja? Pse ju ia quani të drejtë vetes kërkesa të tilla?” Hygo i bën vlerësim tjetër të lartë në lartësi Europe: “Aliu qe i vetmi personalitet i shekullit për t’u krahasuar denjësisht me Napoleonin. Sunduesi i Janinës dhe Perandori i Francës shkonin përbri njeri tjetrit si tigri me luanin”. Tepër bukur e jep historiani Hofman: “Aliu qe përbindëshi më romantik që ka parë historia, një nga tmerret më të bukura që ka lindur natyra”. Ferdinandit të 4-t i shkruan me botë kulture të adhurueshme: “Shkëlqesi, duke qenë i sigurt se madhëria juaj e njeh përparësinë që rrjedh nga qytetërimi i shqiptarëve…t’i jepni nga ana juaj nder e mbrojtje mbretërore, gjë qëështë e nevojshme që ai (i riu shqiptar) të fitojë dije. Unë bazohem më tepër në dashurinë tuaj se në porosinë time. Do jem shumë i kënaqur nëse do të arrija të jem në borxh te shkëlqesisa juaj. Vezir Aliu”. Bessierit i shkruan me vizion të gjerë prej shtetari kombëtar për Bonapartin: “I ofroj këtë shpatë të Khanit të madh të Krimesë Napoleonit të Madh i cili u hakmor aq mirë kundër rusëve në Austerlic”. Tjetër saktësi në marrëdhënie tregtie, Bonapartit i shkruan dhe me një lloj humori nga Korfuzi: “Derdh paratë të marrësh grurin! Aliu!”Ka dhe shumë ngjarje të tilla në botën intime të Pashait të madh thënë lirshëm prej tij në biseda dite, shpesh me humor të hollë Tepelene. Në një rast pakënaqësish me Francën i dhuruan një kuti të bukur ari prej Bonapartit, e Ai u tha me nënqeshje ironie: “Nuk kam mall as për kutinë, as për të zotin e saj!..” Për arsye kundërshtimi, ushtarët e tij dogjën një shtëpi në Zagori. E zonja, e pajtuar me fatkeqësinë u ul karshi flakëve e po ngrohej qetësisht. Vanë ia thanë Aliut atë që panë e Ai, me adhurim për të zonjën burrneshë urdhëroi që t’iaq ngrinin shtëpinë më të re nga sa e kish…Pyeti një njeri, se me cilën anë të kundërshtarëve qe! Ai iu përgjegj se s’qe me asnjë palë, nga ta shpinte ryma. Pashai që i kish inat asnjanësit urdhëroi ta lidhnin në një trung, ta shtinin në lumë e ryma ta përcillte nga të donte!..Mjeshtrit himariotë i thanë se kalanë e Palermos, dhuratë për të shoqen-Vasilikën ia kishin ndërtuar për mrekulli! Ai dyshoi e u tha mjeshtërve të futeshin në kala pasi do t’i provonte muret me të shtëna të fuqishme topi. Ata panë njeri tjetrin e kërkuan të bënin koregjimet…
Kur i pa kokën madhështore vënë në kamare në Stamboll, historiani R. Volsh shkruan citimin te koka e tij: “Këtu pushon koka e të famëshmit Ali Tepelena, pashai i Janinës që gjatë 50 vjetëve punoi për Pavarësinëe Shqipërisë”.
Sa herë del figura e tij, pothuaj nuk lihet pa u përmendur si ‘mizor’ etj. E këtu kihet parasysh dënimi tepër i ashpër që u bëri kardhiqotëve. Sigurisht nuk jemi me ato dënime të tmerrshme. Por nuk duhet harruar koha kur u bë e sidomos arsyet pse u bë. Kardhiqotët i kishin dhunuar e fyer si burracakë të pështirë vatrën aq të shenjtë për shqiptarin, familjen, nënën dhe motrën. Akt i pafalshëm sidomos për krahinën e tij. Ato ia lanë amanet marrjen e hakut e ai nuk mund ta harronte. Nëna e tij, Hankua qe një zonjë sovrane Tepelene sa e hijëshme dhe me ndjeshmëri njerëzore. Kënga popullore e përjetëson në vargje të paharrueshme si vajtore e rrallë sa kur qante të vdekurit si në elegji Iliade ndodhte e jashtëzakonshmja: “Hanko, mos shko nëpër varre/ se të vdekurit i ngjalle/, të gjallët i vdiqe fare!..” Shtojmë se në çështje nderi Ali Tepelena edhe si Pasha mbeti besnik i vëndlindjes, nuk kish harem. Dëgjoi që lavirja greke Frosina arriti të futej gjer te gjiri i të birit, Myftar Pashës, e i ati e mori atë dhe e hodhi në liqen (grekët e bënë ‘heroinë’ e i thurën këngë mallëngjyese).
U gjet rasti e u pyet ambasadori grek në Tiranë, Rokanis e për Ali Pashë Tepelenën ai u përgjegj me mospërfillje cinike e injorante: “Ka ndihmuar në artin e kulturën greke”. Kaq. Asnjë vlerësim për ndihmën vendimtare të tij në Pavarësinë e Greqisë. Mirëpo dijetarë të huaj nga çdo anë e të çdo vlere vlerësojnë të vërtetën, se një nga motivet e prerjes së kokësështë ndihma vendimtare që Aliu i dha Filiqi Eterisë për Pavarësi, tok me një yllësi të tërë të ndritur të figurave shqiptare, heronj për lirinë e Greqisë. Pukvili, mik i grekëve dhe armik i shqiptarëve shkruan megjithatë: “Duhet t’i kushtohet Ali Pasha Tepelenës fillimi i kryengritjes greke”. U. Miler më 1895 shkruan: “Pashai i Janinës ish-pararendës i Revolucionit grek”. Studiuesi i njohur J. Irmscher më 1965 shkruan: “Filiqi Eteria predikonte, kundër mendimit të Rigës se kisha jo kombësia do formonte bazën e saj, dhe eteristë të zellshëm qenë gati t’i propozonin shqiptarit Ali Tepelena fronin e Konstandinit (perandori i fundit i Bizantit), mjaft që ai të pagëzohej”. Mendelson – Bartoldi gjykon: “Ali Pasha i dha shtysë shpërthimit të Revolucionit grek. Lëvizja e tij kundër Sulltanit dhe organizata e fshehtë greke “Filiqi Eteria” përgatitën në radhë të parë Revolucionin e vitit 1821”. Dijetari Bartoldi plotëson: “Ali Pasha shtypi Mesjetën dhe i hapi rrugë qytetërimit. Në Shqipëri e në Greqi duhet të ndërhynte forca e Aliut që këto vënde të kalonin në kohën e re”.
Para këtij vlerësimi të bujshëm si një vërshim meteorësh mbi figurën e madhe të tij mbeten me baltë të pistë në fytyrë ata që e shajnë. I tillë mbetet dhe ambasadori grek i cili mesa duket e ka të saktë mbiemërin “Rokanis” (që ‘rokanis’ me fjalë). Pas tij vinë dhe shërbëtorët e vet të tipit Panajot Barka kur shton shpifjen se ‘Ali Pasha dogji Voskopojën ngaqë ajo po ia kalonte Janinës” (një grekoman me virus grek në çdo qelizë bëhet arbitër i qyteteve shqiptare!) Fushata e gjatë zyrtare e Athinës kundër viganit Ali Pashë Tepelena bëhet për të përligjur pabesinë e tyre që nuk e ndihmuan atë në çastin vendimtar siç bëri Ai për ta. Populli grek thotë nëmënyrë intuitive një këngë: “Arvanites peremeni/ pu in’ Ali Tepeleni?!…” (Arvanitë o fatkeqë/ ku është Ali Tepelena?).
Vazhdojmë më tej mestudjues objektivë grekë që me logjikë objektive kundërshtojnë dhe mashtruesit e tjetërsuesit e historisë brënda tyre?Shkencëtari grek Kosta Biri shkruan: “Të kujtojmë… se fara e tyre dha figurat më të shquara në Kryengritjen greke, një Xhavellë, një Miaul, një Marko Boçar, një Bubulinë… një Ali Tepelenë. Përsa i takon trimërisë, kryelartësisë, karakterit, këto janë cilësi të njohura për shqiptarët, të njohura edhe nga ata të cilët nuk ushqenin simpati për ta”. Dijetari Aravantinoi, i njohur si antishqiptar vlerëson: “Është punë që nuk mohohet dot, Ali Pasha kish vënë që me kohë në mend të bërit e një mbretërie shqiptare”. Më tej shton: “Ideja e rimëkëmbjes kombëtare greke nuk do zhvillohej dhe as do përparonte me të tillë shpejtësi nëse nuk do gjente truall veprimi kaq të begatë e të përgatitur nga duart e Aliut”. Studiuesi P. Rodhaqi duke hymnizuar Pavarësinë e Greqisë shton: “Kjo ështëhistoria e lëvizjes së Ali Tepelenës i cili luajti një rol aq të madh e të rëndësishëm si në shpërthimin e revolucionit ashtu dhe në përfundimin e tij”. N. Zhegu më tej: “Shteti i Ali Pashës kish karakter përparimtar për kohën”. Në “Kleftët dhe Arvanitët” 1975, P. Rodhaqi shton: “Ali Pasha shkëputi realitetin shoqëror nga mesjeta e feudalizmi dhe i hapi rrugë qytetërimit”. S. Aravantinoi përcakton më tej në hapsirën e qytetërimit grek: “Aliu vendosi rendin dhe e forcoi atë; i dha shtysë përpara tregtisë e industrisë së vendit. Në asnjë kohë tjetër të mëparshme nuk u ndërmorën vepra të tilla botore që u bënë prej tij në të katër anët e vendit ku ai qeveriste”. Vurnas në “Burime greke”: “Prej asnjë pashai tjetër grekët nuk u respektuan në shkallë të tillë, në kundërshtim me ligjin osman, se nga Ali Pasha”. Duke polemizuar me falsifikatorë Dh. Hasioti shkruan në mbrojtje të Ali Pashës: “Kush tjetër u rrezikua e luftoi tre vjet të tëra në dobi tëgrekëve veç shqiptarit nga kombësia, Ali Pashë Tepelena?”. “Njeriu është më i sigurtënë shtetin e Aliut se në rrugën e Londrës”, shkruan Vurnas Tassos.
Para të tilla vlerësimeve që mund të zgjaten shumë ç’mund të thonë shpifësit në shtypin tonë e mediet tona? Le t’u përgjigjemi me fjalët e Konicës: “Është turp të ndodhen njerëz të lindur shqiptarë që përpiqen të pakësojnë fytyrat që i dhanë shkëlqim Shqipërisë, në vend që të përpiqen të rrëfejnë se fajet e atyre fytyrave ishin faje të asaj kohe, vlera ish vlera e tyre… Po kur mendohemi se çfarë shqiptarë janë ata që duan të mbulojnë me këlbaza emrin e Luanit që i vuri sëpatën Turqisë, shpejt ngushëllohemi”.
Me figurën që i ngriti vetes Ali Tepelena nuk i shpëtoi vëmendjes as të personaliteteve historike e shkencore, as të krijuesve. Mëson diçka nga veprat që janë shkruar për të nëpër botë me adhurim, dhe ndjen pikëllim si ato nuk i njeh populli i tij! Dikur Teodor von Haupt ka shkruar melodramën në tre akte “Ali Pasha” më 1825. Po këtë vit, tri drama në një titull “Pjesë nga jeta e Ali Pashë Tepelenës”, autorë gjermanë. Albert Larzing ka shkruar operën e parë për Luanin e Janinës. Më 1823 në Paris u luajt melodrama “Ali Pasha”. Më 1840 në të famëshmen Skala të Milanos jepet baleti “Ali Pasha i Janinës”. Autori E. Schul jep veprën “Ali Pasha – despot i Janinës”. Kronisti Ibrahim Mensur Efendi boton veprën kronike“Kujtime për Ali Tepelenën”. O. Grimaldi jep baletin “Rrënojat e Janinës”. Melodrama “Ali Pasha” me autorë M. Aleksandër e H. Alfred, koreografi i Renancit, Paris 1822, “Ali Pasha nga Janina” – opera e Gustav Albert Lorcig 1924. Veprimi pantomimik “Ali Pasha i Janinës – 1840, krijim i G. Golceranit. E me radhë, pa përmendur artet figurative.
Sa pak në Shqipëri! Sa keq është shikuar biri i madh i tij që e nderon kaq gjerë bota! Një vepër e mrekullueshme e shkrimtarit Sabri Godo, e denjë për figurën e Aliut ka zënë vënd në fondin e veçantë të artit shqiptar. Po ashtu, një studim i gjerë monografik qindrafaqesh për Ali Tepelenën me burime të rralla tëpanjohura nga studiuesi Ilir Ushtelenca. Poema brilante e poetit Pertrit Ruka për kokën e prerë të Ali Pashës të cilën ai e ka sjellë në vëndlindje mbi krahët e baladës. Është për t’u nderuar në mënyrë të veçantë nisiativa e djemve të vendit në Tepelenë që me bujari të paharrueshme e nderuan me një monument nga mjeshtri i madh Mumtaz Dhrami Birin e madh të tyre e të gjithë kombit shqiptar.
Si një epigram mbi Monumentin e tij do të shkonin fjalët e madhërishme që Ai i tha konsullit rus Flori: “Unë e urrej Divanin tim dhe Qeverinë time. Unë e parashoh vdekjen e tyre. Unë dua të rroj me nder në këtë sundim të vogël që drejtoj e dua të vdes si njeri i nderuar”

Filed Under: ESSE Tagged With: agim shehu, ALI PASHË, tepelena, VIGANI SHQIPTAR

Artikujt e fundit

  • Shqipëtarët me besim të pakufishëm se Amerika se do të jetë miku ynë i përjetshëm
  • Eugene Pittard dhe kontributi i tij nё zbulimin e periudhёs sё Neolitit (7000-4500 p.Kr) nё Shqipёri
  • Argjentina një ëndërr e jetuar
  • “Kisha mesjetare e Shën Aleksandrit në Bokion (Pruell-Spiten): Historia dhe arkitektura”
  • 4 Korriku – Meteor i Demokracisë Botërore dhe Dritë Udhërrëfyese për Lirinë e Popujve
  • FEDERATA VATRA: AMERIKË, GËZUAR 4 KORRIKUN, 249 VJETORIN E PAVARËSISË
  • 10 arsye përse ne shqiptarët duhet të duam SHBA-në pa kushte
  • Jehona e Deklaratës së 4 Korrikut të vitit 1776 në SHBA dhe Shqipëria
  • Sotir Kolea, 4 shtator 1872 – 3 korrik 1945
  • Bajroni dhe dy këngë të Folklorit Shqiptar
  • Aty, ku fjala, kënga, vallja, lutjet, gëzimi e hidhërimi bëheshin vetëm shqip!
  • 7 Fakte Tronditëse Ujë me Akull ose me Temperaturë dhome
  • SHKOLLA VERORE SHQIPE NE KROACI, SELCE 2025
  • Drejtori Ekzekutiv i Institutit të Krimeve të Kryera gjatë Luftës në Kosovë Dr. Atdhe Hetemi priti në takim Dr. Elmi Berishën, kryetarin e Federatës Pan-Shqiptare të Amerikës, VATRA
  • Mësuesit e Shkollës Shqipe në Bavari

Kategoritë

Arkiv

Tags

albano kolonjari alfons Grishaj Anton Cefa arben llalla asllan Bushati Astrit Lulushi Aurenc Bebja Behlul Jashari Beqir Sina dalip greca Elida Buçpapaj Elmi Berisha Enver Bytyci Ermira Babamusta Eugjen Merlika Fahri Xharra Frank shkreli Fritz radovani Gezim Llojdia Ilir Levonja Interviste Keze Kozeta Zylo Kolec Traboini kosova Kosove Marjana Bulku Murat Gecaj nderroi jete ne Kosove Nene Tereza presidenti Nishani Rafaela Prifti Rafael Floqi Raimonda Moisiu Ramiz Lushaj reshat kripa Sadik Elshani SHBA Shefqet Kercelli shqiperia shqiptaret Sokol Paja Thaci Vatra Visar Zhiti

Log in

This website uses cookies to improve your experience. We'll assume you're ok with this, but you can opt-out if you wish. Cookie settingsACCEPT
Privacy & Cookies Policy

Privacy Overview

This website uses cookies to improve your experience while you navigate through the website. Out of these cookies, the cookies that are categorized as necessary are stored on your browser as they are essential for the working of basic functionalities of the website. We also use third-party cookies that help us analyze and understand how you use this website. These cookies will be stored in your browser only with your consent. You also have the option to opt-out of these cookies. But opting out of some of these cookies may have an effect on your browsing experience.
Necessary
Always Enabled
Necessary cookies are absolutely essential for the website to function properly. This category only includes cookies that ensures basic functionalities and security features of the website. These cookies do not store any personal information.
Non-necessary
Any cookies that may not be particularly necessary for the website to function and is used specifically to collect user personal data via analytics, ads, other embedded contents are termed as non-necessary cookies. It is mandatory to procure user consent prior to running these cookies on your website.
SAVE & ACCEPT