Albert Habazaj – Page 14 – Dielli

KONTRIBUTI I GRUAS NË LUFTËN E VLORËS, 1920

October 16, 2013 by dgreca

Ne Foto: Shtatorja e heroines Sado Koshena/

Nga Albert HABAZAJ*/ studiues

Edhe historia, por sidomos folkori shpalos krenarisht pjesëmarrjen aktive dhe ndihmën e madhe të grave, pa të cilën fitorja e LV mund të vihej në diskutim. Këngët vënë në dukje kontributin e grave, të “gjalmëzezave”, që “kishin pjellë e bërë drëra”. Ato ishin krah luftëtarëve, gjithashtu me “dyfek e sëpatë në dorë” a pranë tyre duke hapur llogore, duke u shpurë “bukë, ujë e fishekë”, a duke u lidhur plagët të plagosurve. Më Njëzetën, gruaja u bë shoqe e pandarë lufte e burrit. Nuk morën pjesë vetëm gratë labe në këtë luftë. “Në Vlonë shkuen nga shumë vise edhe zonja për të bamë shërbime infermierie. Zonja e doktor Krastës nga Elbasani asht njena nga të parat që me vullnet të vet shkoi në Vlonë për me ua kushtue shërbimin e vet luftëtarëve të plagosun…Gratë e Elbasanit i hoqën vathët nga veshët dhe unazat e gishtave dhe i dhanë për atë qëllim”.[1]

Këngët sjellin edhe jehonën e ndërmarrjeve luftarake të grave heroina si Sado Koshena, Rubi Hosi, Safe Musai, Zakine Krasta, Hanko Metja, Tushe Hosja etj., “Trimëreshat që bë’ nëna/ Luftuan e s’iu tund këmba”. Jo vetëm përkushtimit të infermieres Rukie Krasta, që erdhi vullnetare nga Elbasani dhe vraponte nga një llogore në tjetrën për mjekimin e të plagosurve, në ndihmë operative të mjekut Shezai Çomo, nga Libohova, i cili mori pjesë në luftë edhe me armë në dorë, siç e këndon dhe kënga, por gjithë vullnetarëve të ardhur nga Skrapari, Devolli, Korça, Kavaja, Çamëria, gjithë shqiptarëve, që dhanë një kontyribut të vyer me luftën që bënë, me ndihmat materiale që prunë, me gjakun që derdhën për çlirimin e zonave të pushtuara të qytetit dhe trevave të tjera shqiptare, populli i Vlorës dhe i krahinave përreth, për hir të së vërtetës, përjetë duhet t’iu shprehë mirënjohje, nderim e respekt.

Edhe Hysni Berdo na jep një informacion të pabotuar më parë, të cilin patëm mundësinë, në cilësinë e drejtuesit të gazetës “Çika e Tërbaçit”, t’ia publikonim në këtë gazetë lokale. Po paraqesim një paragraf: “Në ndihmë të luftëtarëve qe edhe ulërima e Xhiko Alies në Buzujk, që grumbulloi menjëherë bashkëfshatarët, të cilët i kthyen forcat armike nga rrethues të një pjese të çetës patriotike të Sali Vranishtit, ku bënin pjesë edhe shumë tërbaçiotë, në të rrethuar e të asgjësuar. Gratë stanore të Tërbaçit në Shashicë, gjatë Luftës së Vlorës më 1920, nëpër plumba e gjyle, furnizonin çetën e fshatit me ushqime, municione, ngrinin në krahë të plagosurit dhe i mjekonin në stanet e tyre siç na e pasqyron kënga: Eni shoqe t’i ndihmojmë,/ Vëllezërve që lëftojnë,/ Të dalim breg më breg,/ T’u shpiem buk’e fishekë,/ Të hapim ndonjë hendek…”[2]

Duam të përmendim fjalët dhe veprat e Sado Koshenës nga Dukati, një grua stoike, prototip i malësores shqiptare të Labërisë. Më 20 mars 2010, Emaz Prënjo Rodaku, 74 vjeç, me arsim të lartë, na tregon në shtëpinë e tij në Dukat – Fshat këtë episod interesant: “Kur u nis çeta jonë (e Dukatit, shën. im – AH) për të luftuar kundër italianëve në Qafën e Llogorait, Sadua i priti trimat mbudhë e u tha: “Shkoni dhe u priftë e mbara! Mo kthehi me turp, se do ua bëj si ja bëra Alem Agait me çetë, në luftën me grekun”. Ikën, fluturuan djemt’ e dukat. Ku mbaheshin ata gjërpënjë?! Po, që ta dish ti, nipçe, më ‘12 – ën çeta shqiptare e krahinës së Dukatit, e komanduar nga Alem Mehmeti, i tragjas, kishte luftuar me andartët grekë në Llogora dhe u kthye. Në rrugën e kthimit, ballas me Sadon, hazërxhevape, që i mbërtheu me llaf: “Alem Aga, ku vete me këta njërëz, apo do fshihi në çitjane të grave?! Eni me mua!”. Burrat e çetës u turpëruan nga këto fjalë, u kthyen për vëndi, se i mbathi mirë kapetania dhe, luftuan trimërisht, si u kishte hije, deri sa e ndaluan përparimin e grekëve. Me ta e në ballë të luftimeve ishte Sado Nurja.” Për këtë grua, pleqtë e moçëm Musa Koshena, Ahmet Mëhilli e Dervish Mëhilli (sot nuk jetojnë, por ne ruajmë shënimet e tyre dhe nderim për ta), qysh në takimin e parë me ta në Dukat, më 18 qershor 1998, na kanë folur shumë dhe e çmojnë Sadon si luftëtare të zonjën, që e ka mbajtur pushkën në krah qysh atëhere, kur shqiptarët luftonin kundër shovinistëve grekë. Ka qenë me të vërtetë nga ato labet që të marrin gjak në vetull. Gra të tilla, jo vetëm që e çuditën armikun, por e tmerruan me vetitë e tyre burrërore. Thonë se, ku i paska parë gratë maleve me pushkë, Ulise Bozua, i cili kishte vajtur në Drashovicë, si i deleguar për të bërë marrëveshje me krerët e KMK, ka ikur prej andej i lemerisur dhe, kur është kthyer në Romë, sikur u paska thënë padronëve: “O mbret, qysh do bëjmë na?/ Albania ësht’ e fortë./ Lëftojnë burra e gra/ Atje hauri ka zotë!”[3]

Karabinieria italiane, e revoltuar nga disfatat e para, filloi të arrestojë, të djegë e të plaçkitë. Shumë gra u torturuan dhe u çnderuan barbarisht. Po gratë shqiptare nuk e duruan dot turpin, nuk u dorëzuan, nuk u përulën. I lanë shtëpitë e tyre dhe, ato që patën mundësi të siguronin armë, shkuan në ballë të luftës, të tjerat qëndruan në prapavija, se dhe aty, (megjithëse i padukshëm), kontributi i tyre ishte i nevojshëm dhe i duhur, gjithnjë të gatshme për të ndihmuar luftëtarët e çlirimit. Emri i atyre grave, sikurse i burrave shqiptarë që bënë LV, do të ngelet përmendore në historinë e Shqipërisë dhe do të zbukurojë si margaritar këngët epike të folklorit shqiptar: “Në luftën me Italinë,/ Luftën e Njëzetës – ë,/ U bashkuan – ë në çetë/ Gjashtëdhjet’ bolenas – ë,/ Trimëresha Rubi Hosi/ Shkoi bashk’ me çetën – ë,/ Kra’ me burr’ e me kunanë,/ Toton e Kafazin – ë,/ Bënë trimëri të rrallë/ Në qaf’ të Kaninës – ë…”[4] Rubo Hosi ishte e shoqja e trimit Toto Hosi, komandant i çetës së Bolenës, i cili ra heroikisht gjatë LV, dhe, Rubia, që iu ndodh pranë nuk e qau me ligështime, po nisi një këngë vaji me ligjërime. Këtë sythëz tematik do ta trajtojmë më gjerë në vijim. Ja një tjetër këngë; “Sado moj, Sado Koshena,/ Jeshe rritur në Ravena,/ Keshje pirë ujë bore/ N’ato kullotat verore./ Mbi polkë veshe gjerdanë,/ More përpjet’ Llogoranë,/ Me një maliher të gjatë,/ Luftove me ditë e natë./ Ti vëlla keshje dyfekun,/ Me plumba e prite grekun,/ Hape zjarr mbi italianë,/ Se të zaptuan vatanë.”[5]Kënga, në vetëm 12 vargje, na jep informacion të hollësishëm për veshjen e saj, për armatimin që përdorte; marrim vesh se ajo është rritur në Ravenën e bukur me kullota verore në malet e Karaburunit të Dukatit; njoftohemi për luftën që ajo ka bërë kundër shovenëve grekë më Katërmbëdhjetën dhe kundër pushtuesve italianë më Njëzetën. “Atje përposh, n’ato ura,/ Po lëftojn’ burrat mi burra,/ Gjorm e Kot’ e Drashovicë,/ Plot’ me gjak lumi Shushicë./ Po lëftojnë edhe gra,/ Lumthi vëndi që i ka,/ Nga Dukati Sadoja,/ Sadoja Kosheneja,/ Që ish’ grua përmi gra”, na informon një tjetër këngë.[6] “Sado Koshena nderoi jo vetëm Hamzajt nga qe bijë, por edhe Koshenajt ku shkoi nuse, gjithë Dukatin e Labërinë, duke u bërë simbol kombëtar i atdhedashurisë të gruas shqiptare, sepse “në malet me trëndelinë, kishte thithur trimërinë” dhe shpallet “Heroinë e Popullit” për merita të shquara kombëtare. Busti i saj në qendër të fshatit lart krenaron historinë për brezat.”[7] Një botim më i vjetër, kontributin e grave në LV, që dhanë një ndihmë të madhe me dërgimin e municioneve, përgatitjen e shpërndarjen e bukës dhe veshjes, herë – herë edhe duke marrë pjesë drejtpërdrejt në luftime, na e jep me këtë tablo folklorike: “Ç’kanë malet që rënkojnë?/ Moj nëno, nëne! [refreni]/ Nga tromopilat që shkojnë,/ Nga topat që na qëllojnë,/ Ballonat që fluturojnë,/ Nga bumjet që na lëshojnë,/ Trimat tanë po lëftojnë!/ Le të dalim dhe ne gratë,/ Të marrim peshqir e napë,/ T’u njëmëm buzën e thatë,/ T’u shpijem buk’ e fishekë,/ T’u hapim ndonjë hendek!/ Kush ësht’ burrë – shesh për shesh,/ Kush të vritet, le të vdesë,/ Kush të rroj’ me nder të jesë,/ Vatanin do ta qerdhesë.”[8]

Ka edhe materiale arkivale që flasin për rolin aktiv të kësaj gruaje dhe në përgjithësi të gruas shqiptare në LV. “Kur u përhap lajmi në gjithë Shqipërinë, se do të fillonte kryengritja e përgjithshme,- shkruhet në një artikull, botuar në rev. “Nëndori”, nr. 8, 1960, – për të luftuar imperialistët italianë, në Vlorë dhe në shumë qytete të tjera u formuan komisione për të mbledhur ndihma në favor të luftëtarëve. Në këto komisione shumica ishin gra, të cilat dhanë florinjtë e gushës, byzylykët, vathët dhe unazat për të ndihmuar vëllezërit e tyre që luftonin”. Po gratë nuk e ndihmuan luftën vetëm materialisht. Ato muarrën edhe vetë pjesë në luftë me pushkë në krahë. Zekine Krasta, kur pa se i biri i saj u nis për t’u bashkuar me shokët maleve, rrëmbeu pushkën dhe e ndoqi nga pas. Kurse Safe Musai, si përcolli për në Beun të kunatin, Selam Musanë, i tha se do të nisej edhe ajo, me shoqet e saj, sapo të siguronin armë. Dhe ashtu bëri. Ajo nuk qau, por diti të ligjërojë me këngë vaji si burrneshë, kur i kunati ra si i kishte hije trimit, në ballë të luftës. Edhe pse s’la fëmijë pas, Selam Musai la emër, lavdi e shembull për të tjerët. Iu kënduan këngë më shumë se çdokujt tjetër, sepse, si duket, ai i kishte buzët te kënga, ballin te lavdia, ndaj fluturon në vargjet e këngës, si në krahë të legjendës: “Lule, Selam Labi, Selam Salaria!”

Gjykuam të përzgjedhim edhe mendimin e studiuesit B. Gaçe në lidhje me LV, për të bërë krahasimin e qëndrimit të tij për këtë ngjarje, me ato të dhëna që na japin tekstet e historisë zyrtare. Gjatë një bisede të gjatë, mbrëmjen e 5 marsit 2013, ai pohon se në vargun e luftërave dhe përpjekjeve të shqiptarëve për lirinë dhe pavarësinë e tyre kombëtare, bën pjesë edhe epopeja legjendare e Vlorës e vitit 1920, e cila, pas Kongresit Historik të Lushnjës, shënoi një nga faqet e ndritura në historinë e popullit shqiptar. Me shpërthimin e Luftës së Parë Botërore, 1914 – 1918, midis Fuqive të Mëdha, Gjermanisë e Austro – Hungarisë nga njëra anë dhe në anën tjetër, Fuqive të Atlantës: Angli, Francë e Rusia Cariste, Shqipëria u ndodh në këtë udhëkryq historik, duke u bërë një nga vatrat e lakmive të fuqive ballkanike dhe synimeve të tyre për ta eliminuar vetëqenien e shtetit kombëtar shqiptar. Fuqitë Ndërluftuese, me miratimin e Fuqive të Mëdha, trojet shqiptare i pushtuan, duke krijuar një dramë të re historike.

Qoftë kur trajton Kongresin e Lushnjës, me vendimet e veta, qoftë kur flet për rolin e veçantë në organizimin e LV, 1920 kundër pushtuesve italianë që ka luajtur KMK i Vlorës dhe i krahinave të tjera në Mallakastër, Tepelenë, Kurvelesh, Gjirokastër e Përmet, apo për teatrin luftarak të Njëzetës, studiuesi mban qëndrim koherent me historinë. Bëjmë verifikim të njësive folkorike që ai ka mbledhur me ato që ne kemi vjelur në komunitet në kohë më të afërt. Sipas Prof. Muin Çamit, KMK u krijua në Vlorë, më 10 mars 1920 “dhe aty u vendos që çështja e Vlorës, të zgjidhej me armë…”. Këtë gjë e dëshmojnë në kujtimet e tyre edhe H. Xhelo, A. Agalliu, G. Iljazi, etj., të cilët shënojnë se “një muaj pas Kongresit të Lushnjës në Vlorë, në shtëpinë e Osman Haxhiut, u krijua komiteti “Mbrojtja Kombëtare”, i cili kishte për qëllim përgatitjen e kryengritjes së armatosur. Osman Haxhiu dhe KMK, në ditët e fundit të marsit dhe fillimin e prillit 1920, dërguan përfaqësuesit e vet në Mallakastër, Tepelenë, Berat e Përmet për të biseduar me parësinë e krahinave. Krahas kësaj veprimtarie, edhe qeveria e Sulejman Delvinës, deklaroi hapur “për marrjen e masave dhe sigurimin e pavarësisë së vendit dhe bashkimin politik dhe administrativ të krahinave.”

Në fillim të majit 1920, komanda e ushtrisë pushtuese italiane, duke parë përgatitjet për luftë që bëheshin në Vlorë dhe krahinat e saj, shpalli gjendjen e jashtëzakonshme, bëri arrestime dhe urdhëroi bllokimin e rrugëve që lidhnin Vlorën me krahinat.

Nga ky shkak shpërthyen protesta e mitingje në qytete të ndryshme të vendit. Disa nga anëtarët e Këshillit Kombëtar propozuan që të bëheshin edhe bisedime me Komisar Kastoldin, por përfaqësuesit e Vlorës, Qazim Koculi e Spiro J. Koleka, kundërshtuan çdo marrëveshje që mund të bëhej në dëm të sovranitetit kombëtar dhe sidomos ndaj Vlorës. Më 18 maj 1920, KMK, dërgoi për bisedime në Tiranë, me qeverinë e Sulejman Delvinës, një delegacion të përbërë nga: Osman Haxhiu, Rexhep Sulejmani dhe Gani Aliko. Pas takimit me Osman Haxhiun, në mbledhjen e senatit të 23 majit, kryeministri do të deklaronte: “Qeveria e jonë, kurdoherë ka kërkuar dorëzimin e Vlorës dhe jep fjalën e nderit, se kurrë nuk do të kursehet për të bërë një therori për shpëtimin e Vlorës.” Pas takimit me kryeministrin Sulejman Delvina, KMK u përqendrua në krahinën e Mesaplikut. Aty Osman Haxhiu mori dhe letrën e Sulejman Delvinës, i cili më 25 maj, e vinte në dijeni se qeveria e Tiranës kishte ndërprerë marrëdhëniet me Komisar Kastoldin, duke i deklaruar atij “bashkimin politik e administrativ të krahinës së Vlorës me pjesën tjetër të vendit”.

Më 29 maj 1920, në pllajën e Barçallait, të fshatit Dukat, u thirrën 200 përfaqësues të krahinave. Publicisti Halim Xhelo, në faqet e gazetës “Politika” e jep të gjallë kronikën e këtij kuvendi: “Mbledhja e këtij kuvendi u bë ditën e shtunë më 29 maj 1920, në vendin e quajtur Barçalla, ku morën pjesë 200 vetë nga pleqësia e katundeve dhe qytetit të Vlorës, ku me një zë u betuan që: Me ndihmë dhe pa ndihmë të viseve të tjera të Shqipërisë, do të luftojmë derisa të bashkohemi me shtetin tonë, ose në mos e arrifshim këtë ideal, të vdesim me armë në dorë, që ta marrë vesh bota e qytetëruar, se shqiptari për lirinë e vet di të vdes, dhe kur vendos të vdes, s’e trembin milionat me ushtri e topa…” Në Kuvendin e Barçallait u zgjodh edhe komiteti i “Mbrojtjes Kombëtare”, për organizimin e luftës kundër pushtuesit: Osman Haxhiu (Kryetar), anëtarë: Sali Bedini, Hamit Selmani, Duro Shaska, Hazbi Cano, Beqir Sulo, Ali Beqiri, Alem Mehmeti, Hysni Shehu, Qazim Kokoshi, Murat Miftari dhe Myqerem Hamzaraj. Sekretar i Komitetit u zgjodh Halim Xhelo, ndërsa Komandant i Përgjithshëm i Luftës u zgjodh Ahmet Lepenica. Pas Kuvendit të Barçallait, sipas urdhërit të KMK, forcat luftarake u përqendruan në pllajën e Beunit mbi Velçë. Më 2 qershor 1920, në Beun u zgjodh edhe Komisioni i Luftës i përbërë prej rreth 37 vetësh.

Prej Beunit luftëtarët i dërguan një ultimatum Komandës së Trupave pushtuese italiane dhe gjeneral Settimo Piacentinit, në të cilin shënohej: “Sot, populli shqiptar i bashkuar më shumë se çdo herë, duke mos mundur të durojë të shitet si bagëti nëpër pazaret e Europës, si shpërblim italo-serbo-grek, vendosi të marrë armët në dorë dhe të cilat do t’i dorëzohen me të shpejtë Qeverisë Kombëtare në Tiranë”. Ultimatumi, në radhët e tij, i kërkonte gjeneral Piacentinit përgjigje të prerë deri në orën shtatë të mbrëmjes, të datës 4 qershor 1920, për largimin e ushtrisë italiane nga Vlora. Luftëtari i shquar popullor Mehmet Selim Mallkeqi, mori këtë përgjigje nga gjeneral Piacentini: “Përgjigjen do t’ua japin topat e mi në Kotë, Gjorm e Kaninë…”. Kronologjia e mëtejshme e ngjarjes është e njohur dhe, me që s’ka ndonjë informacon të ri, mjaftohemi me ato që kemi paraqitur në sythet pararendës.

Duke bërë një testim, një verifikim dhe një krahasim për rëndësinë dhe qëndrimin që mbajnë historianët sot për Luftën e Vlorës, studiuesi B. Gaçe mendon se jo vetëm në qarqet akademike të vendit ka një mirëkuptim të plotë. Të gjithë historianët dhe studjuesit, të cilët në libër janë cituar se Kongresi i Lushnjës dhe Lufta e Vlorës rishpallën Pavarësinë e harruar të Shqipërisë dhe bota u detyrua nga Lufta e Vlorës të njohë Shqipërinë si shtet më 17 dhjetor.

*) Drejtor i Bibliotekës Qendrore “Nermin Vlora Falaschi”,

Universiteti “Ismail Qemali” Vlorë, ALBANIA

[1] STRAZIMIRI, Ismail, po aty, f. 212.

[2] INFORMATOR Hysni Berdaj, 84 vjeç, me arsim të lartë, veteran lufte, Tërbaç, Vlorë, gusht 2012.

[3] “KUJTIME dhe këngë popullore 1918 – 1920”, vep. e cit., f.144.

[4] EH, 3, vep. e cit., nr. 232, f. 342.

[5] PO aty, nr. 252, f. 363.

[6] PO aty, nr. 253, f. 364.

[7] HABAZAJ, Albert, “Shkëlqim i trishtuar, monografi”, Europrint, Vlorë, 2005, f. 6.

[8] “KËNGË popullore historike”, bot. i ISH, IHSH, Mihal Duri, Tiranë, 1956, nr. 299, f. 307.

KËNGË E HIDHUR PËR CACEN TONË VJERSHËMJALTOR

October 2, 2013 by dgreca

Me rastin e 70 vjetorit të lindjes të qiririt të pashuar të letrave shqipe në Vlorë, Anastas K. Bita/

Nga Albert R. HABAZAJ/ kritik letrar/*

Si fluturuan 5 vjet pa Cacen, sikur të ishin një tufëz me re puplore, të cilat i rrëmben një furtunë e parakohshme pranverake. Pesë vjet sa pesë minuta, sa pesë shekuj! Pa Cacen! Pa të mirin, floririn, dinjitozin, virtuozin, poetin fisnik, që e kemi me veprën magjike, që na mungon me jetën fizike. Kujtoj atë ditë që na iku e më dhemb dita e sotme…

Me një hidhërim të papërballueshëm, u ndamë nga fytyrëdiellori dhe shpirtfloriri ynë, Anastas Bita,vetëm fizikisht. Pas përpjekjeve të pafundme të së pamposhturës Elsa, të Nadës e Tirës, të Gimit e Gjergjit, të Lenos e Vasilit, të të afërmve të tij, që s’iu ndanë asnjë moment, të martën e parë të maji vlonjat 2008, rreth orës 14.00, mbylli sytë në shtëpinë e tij, në Vlorë, Cacja ynë i mrekullueshëm. Rreth orës 08. 30 – 09. 00 të mëngjesit, ai erdhi me traget nga Brindizi, për ta lënë edhe atë pesë përqind frymë që i kishte mbetur në Atdheun e tij, në Vlorën e tij, në shtëpinë e tij, duke na lënë ne, një plagë të tillë, që do të na dhembë sa të jemi në këmbë, me mendje, puls e frymë. Iku më i vogli i Kolos e Poliksenit, të prehet pranë tyre. Iku, edhe pse Vangjeli me Magon (vëllai e motra e madhe) nuk e donin kaq shpejt në botën e përtejme. Iku nga kjo botë me lule e furtunë, duke lënë në pikëllim motrën Lenë dhe Vasilin, vëllain e mesëm, të vetmit nga tre vëllezërit e dy motrat, që Perëndia u fali dikur në jetë prindërve të mirë Kolo e Polikseni Bita, atje në Zhej të Zagorisë, te Bukuria e Pafikur.

Iku, duke lënë të helmuar, me lot pelini, Elsën stoike ndaj dallgëve të jetës, si pisha Flamur; të heshtur e krenare. Iku…, duke lënë Nadën e Tirën, që s’i kishte vetëm vajza, por edhe djem e deli djem. Iku i bardhi CACE, për vete të tij, i palënduar në fëmijë, por duke lënë pas një kopësht të lulëzuar me trëndafila të bukur e të freskët, që do të shtohen në jetë. Sotira e Gjergji me dy çupa: Erën e Fjonën; Denada e Agimi, me dy çupa e një djalë: Sarën, Dean e Fadjonin, janë dinjiteti njerëzor, respekti qytetar i shkallës sipërore, janë stafeta më kuptimlote e domethënëse e plotmërisë familjare Elsa e Anastas Bita. Nada është pedagoge e anglishtes në universitetin “Ismail Qemali” të Vlorës, ndërsa Tira mjeke po në këtë qytet; të dyja kanë bashkëshortë, që nderojnë familjet përkatëse dhe kanë dritëruar ballin e Elsës e Caces, për ta mbajtur lart krahas familjarëve të tjerë të mirë të qytetit, që me modelet e tyre kontriubojnë në civilitetin moral, intelektual, në mpleksjen më harmonike të traditës me bashkëkohoren.

Për të pesë filizat e tij të gjelbër, Cacen do ta zhurit malli, por për Sarën, që e donte aq shumë, se e rriti vetë, e mori që të vogël fare dhe e seliti si një gonxhe të bukur, si do ta tresë dheu, Cacen tonë të paharruar?!

Iku Cacja. Iku shoku ynë i rrallë, miku i gjithë njerëzve të mirë, i pazvendësueshmi me asnjë tjetër për mua. E kisha vëlla të madh dhe ai asnjëherë nuk më fliste: Albert, por: o vëllai im i vogël, ngaqë vetë qe i vogli i xha Kolos dhe teto Polit; apo ngaqë te mbiemri i tij Bita, që është i njëjtë me emrin e mëhallës time Bita, fshatformuese në Tërbaç të Labërisë nga Gjin Kriqi, gjeti qetësinë dhe sigurinë e gjakut të pahumbur nëpër shekujt e blinduar të kohës.

Dhe këtë enigmë, për të cilën patëm diskutuar me zjarr e entuziazëm, me

logjikë e objektivitet, me dëshirë e pamundësi, me emocion dhe bulëza koherence, e more me vete, o Cace Vëllai!

Lindur në Zhej të Zagorisë, më 23 shtator 1943 (sipas shënimeve që më ka lënë me shkrimin e tij origjinal), Anastasi shkollën shtatë vjeçare e kreu në vendlindje, ndërsa të mesmen në gjimnazin “Ali Demi” të Vlorës. Në vitet 1969 – 1973, kreu studimet e larta në Institutin Pedagogjik, dega Gjuhë – Letërsi. Ka punuar mësues në Memaliaj dhe në fshatra të tjerë të Tepelenës. Në Vlorë filloi si punëtor në fabrikën e tullave dhe, më tej, për 30 vjet, punoi ekonomist në Bankën e Kursimeve të Vlorës, ku spikati për shpirtin e tij të lartë njerëzor, si një bulëz e mirësisë së Nënë Terezës, në kushtet e mundësitë konkrete të kohës e vendit tonë.

Krijimtarinë letrare e ka filluar qysh në vitet e rinisë. Në vitet ’60 të shek. XX, vërshojnë kthjelltësisht bukur, me mendime elegante, të qënësishme, të larta artistikisht dhe me një uniformë kombëtare për tu patur zili, poezitë, skicat e reportazhet me firmën Anastas Bita, që po konturohej me respekt të vijueshëm në horizontin e krijimit. Në vitet ’80, iu hoq e drejta e botimit për një artikull jo të pëlqyeshëm nga elita e kohës, botuar në gazetën lokale “Zëri i Vlorës”.

Ka botuar më vitin 2002 vëllimin me poezi “Mos më kërko atje ku s’jam”, kushtuar prindërve, që u mirëprit mjaft mirë nga lexuesit dhe kritika. Më vitin 2004, botoi librin “Lavdi e kërcënuar”, poemë për Heroin Mustafa Matohiti, me nëntitullin: “Nënën dhe Atdheun njeriu i ka të vetëm”, duke u klasifikuar kështu, ndër ata poetë misionarë në shërbim të kombit me fjalën e latuar artistike, si një Dritëro i vogël apo një Agim Sheh baladash epike; fare qartësisht si Anastas Bita i duhur e i nevojshëm për sot. Merakshumi për Mirësi e Pikëllimmadhi për Shqipëri la pa botuar monografinë “Zhejotët nëpër kohëra” dhe vëllimin poetik “Vargëzime të braktisura”, të cilat ne, njerëzit e tij, të penës e shpirtit, do t’ia botojmë, të jetojë tok me ne, me veprat e tij, me emrin e tij të vërtetë, të drejtëpërdrejtë dhe emblematik për ne, krijuesit vlonjatë e shqiptarë.

Libri me poezi “Mos më kërko atje ku s’jam”, botuar nga shtëpia botuese “Albin”, klasifikohet ndër botimet e vërteta, që për vlerat e pamohueshme që mbart, do të jetë përherë i freskët dhe seriozisht i veçantë për letërsinë vlonjate.

U shkrua për të në gazetën “Drita”, “Zagoria”, “Vlora Neës” etj. Edhe sot e nesër libri

do të vlerësohet për mesazhet humane, për ironinë shakatore të gjallë, përdorur me mjeshtëri prej autorit. Gjatë leximit, të pëlqen vargu i Anastasit, sepse bën një letërsi artistike që nuk shfaqet dhe nuk është vetëm thjeshtë një pasqyrim i drejtëpërdrejtë i jetës. Ç’ka prodhon pena e tij është edhe krijim estetik, sepse na krijon një realitet të ri estetik, vlera të reja estetike, të cilat sigurisht nuk mund t’i shpëtojnë ndikimit të aktualitetit e bashkëkohësisë .

Ky vëllim, i tëri është një metaforë, brenda së cilës pulson shpirti i shqetësuar i poetit në një kohë të trazuar. E në këtë kohë, poeti nuk nxiton, por me pjekuri, me mall e brengë, me gaz e duf, hedh në vargje përjetimet e tij të vrullshme dhe pasionante, me nerv e ngjyra poetike. Ky libër shënon një hap përpara në krijimtarinë tonë vlonjate. Malli i thellë për vendlindjen, dhembjet e jetës, vizatimi plot frymëmarrje i natyrës, janë tre motivet e gjalla, që e mbushin librin.

Ai e do poetin dhe bartësit e poezisë. Ai e do njeriun, se është njeri; ai e do mirësinë, se është i mirë; ai e do virtytin, se lufton vesin. Ai e do poetin, se është poet. Ai e do poetin të talentuar, të përkushtuar ndaj Atdheut e vjershërimit. S’ka kohë të merret me belbakët e artit, e do poetin simbol të nderit, e do që të ketë gjak në damarë, jo limonatë, sepse siç shkruan autori ynë:

“Kur rënkon koha e ti gërhet

pa zë të le e nesërmja.”

Në vëllim, njihemi me poetët e preferuar të autorit, që nga Pushkini, Esenini e Lermontovi, që nga Naimi, Çajupi e De Rada, që nga Lasgushi, Dritëroi e Koçi Petriti e deri te Nertesi Asllani apo ajo, poetja zagorite Eftimi Garo – Mila, që u rrit nëpër këngë e u bë një këngë plot ëndërrime lastare.

“Anastasi ka shkruar herët dhe mirë, por tani botoi librin, s’ka të thotë , u shfaq denjësisht”-shkruante shtypi letrar i kohës.

Libri “Mos më kërko atje ku s’jam” është pasaporta poetike e autorit Anastas Bita, i cili ka hyrë me kohë natyrshësm, vërtetësisht e me emrin e tij të përveçëm në Lumin e Krijimit Vlonjat, që rrjedh e rrjedh kthjelltësisht, që rrjedh e rrjedh pafundmërisht…

Poeti i fshatit e ka shtrydhur, si mushtin, folklorin e pasur zagorit, e ka përpunuar me mjeshtëri dhe ia jep kënaqësisht lexuesit, trajtuar nga këndvështrimi i tij origjinal artistik dhe estetik.

Ai e do shumë Zhejin, saqë e quan faltore, është bir i traditës, dokeve e zakoneve të tij. Ai është poet i miqve e mik i rakisë. Ai u thotë njerëzve: Tungjatjeta! Por, jo rrallë, ndihet keq:

“Po psherëtij, erdh’ kohë e keqe,

ankthin bluajmë me kafshatë,

kujt t’i japësh një përshëndetje?

kujt t’i flasësh buzagaz?”

Autori është poet i ndjenjës së hollë, i sinqertë në të shkruar. Të ngelet në mend vjersha për Sarën, Fjonën dhe Erën, për mjaltin e mjaltit, që ndrisi si vesa, sepse për gjyshin janë shpirtkëz, si këngë floriri në maj. Në s’më besoni lexojeni, lexues të dashur, vjershën për mbesat, që, Cacja ynë i paharruar, ka botuar te libri “Mos më kërko…”fq. 62 – 63, shoqëruar dhe me fotografitë e tre mbesave të para, që iu bëfshin tridhjetë, e shumë e më shumë!…

Kënga e saponisur për nënë Polisenin ka dalë vetë nga zemra dhe merr vlera të larta përgjithësuese.

“Emërmadhja ra në gjumë

lodhur shumë…a ikur shpejt…

Nënëzo – ujvarë malli, përcillet dashuria për nënën, si stafetë brezave, më e dhembshura, më e vërteta, më e shenjta.

Libri ka shumë lirika të freskëta, por unë dua të theksoj dhe vetëm dy fjalë për poezinë “Ti dhe motra ime”, ku jepet një nga plagët më të dhimbshme e më të ulta të kohës që kemi jetuar nja dy dhjetëvjeçarë e kusur, por, dashtë Zoti, mos e jetofshim më tej: prostitucioni, në kontrast të fortë me ndershmërinë që ekziston, të femrës shqiptare. Llërën e bukur të vajzës tonë shqiptare vetëm dëllinja ia prek, kur gërxhit i shkon pranë, thotë autori dhe nënteksti është i qartë: kohërat venë e vinë, por nderi është flori e kaluar floririt; është drita e syrit, është gjëja më e shenjtë, është vetë jeta dhe vijimësia e rracës.

I mbushur me dufe, me ndjenja të fuqishme, por i papushtuar nga pasionet, me një logjikë të ftohtë, shprehet më në fund për bjondinën prostitutë:

“Unë s’kam arsye të kem dhembje

kur prodhon kombi skarcitet…”

Anastas Bita është poet i dhimbjeve të mëdha e i dashurive të mëdha, është poet i drejtëpërdrejtë, i vërtetë e jo fallco, si ato personazhet e Arben Dukës, jo tullumbace, jo kullaro, jo hipokrit.

A e dini, o njerëz të mirë, që ndiheshe me dinjitet, që ndiheshe mirë, edhe kur debatoje me të, sepse të shikonte në sy, të shprehej siç dhe ashtu të donte dhe ty e ashtu të besonte. Më duket se ai do të vijë prapë të diskutojmë së bashku për gjëra nga më të rëndësishmet deri te ato më kotet.

O njerëz të mirë! Mjeshtri i Madh Bardhosh Gaçe përgatiti antologjinë poetike për Vlorën: “Shtëpia e diellit dhe e detit”, titull ky i frymëzuar nga një poezi e Xhevahir Spahiut. Në këtë libër janë përfshirë perla të folklorit shqiptar e rreth 100 pena të dëgjuara, përfshi dhe Bajronin, romantikun e madh, Prometeun e shekullit XX, që vlerësoi aq shumë virtytet fisnike të himariotëve tanë.

Në këtë antologji të mrekullueshme, Anastas Bita është përfaqësuar vetëm me një poezi, të cilën e ka ndërtuar me vetëm dy strofa. Për lexuesin e respekuar të gazetës sonë të dashur “DIELLI” do të citoj vetëm strofën e dytë të vjershëzës së veçantë e shumë mbresëlënëse të Caces POET:

…Dhe ende s’ka bir, s’ka murg manastiri,

Që dorën ka puthur, si Vlorën unë puth!

Vlora për kombin është qumësht gjiri,

Kombi pa Vlorën do mbetej…Mamuth.

Nuk mund të bëj asnjë koment, se janë vargje që nuk harrohen dot, ngaqë e kanë ngarkesën e plotë emocionale, artistike, qytetare e atdhetare të krijuesit njeri. Anastas Bita e shfaq veten siç është, nuk është ai pjesë e asaj bote që nuk shfaqet. Pa u marrë tërësisht me analizën e veprës së tij letrare, që më duket si një mikrokërleshje lasgusho – migjeniane, mund të shprehem që A.Bita, qoftë te poezia e prostitutës, dhembshurisht e vërtetë, qoftë tek gdhendja artistike për Vlorën, krenarisht e lartë, shfaq mendim qytetar, intelektual, familjar e atdhetar për t’u admiruar. Pse? Sepse ai të mëson me shembullin e tij, me fjalën e tij, me veprimet e tij si Anastas – njeri, familjar, prind dhe veprimtar shoqëror e kulturor. Me atë zonjë grua lindi, rriti, edukoi, arsimoi e martoi dy vajzat – floririn e shpirtit e gjakut të tyre, që familjarisht janë model sot në jetë e në punë, siç i njeh qyteti të nderuara e të repektuara personalisht e familjarisht të përkryera. E ç’do më tepër prindi nga fëmija! Është qetësisht krenar, kur fëmija e nderon, kur i bëhet i mirë, me punë të mirë, me familje të mirë, me emër të mirë. Të gjitha venë e vinë te njeriu, shiten e blihen, veç ai, emri, as shitet, as blihet dot, ai meritohet.

Nuk e besoj…, iu betohem, që s’e besoj se kemi nbjapesë vjet që e paskemi përcjellë për në banesën e përjetësisë Njeriun e Mesazheve Humane, një ndër poetët e klasit të parë në Vlorë, mjeshtrin e fjalës së kursyer artistike, që si ai, i këndoi nderit, dinjitetit, Vlorës e jetës, po me aq zjarr e mjalt sa vendlindjes.

Jo kujtdo poeti i shkruhet poezi nga poetë të tjerë që në ngjallje. Anastasit, kur ishte me ne, edhe fizikisht i kanë thurur vargje të bukura, përveç meje, edhe autorë të respektuar si Maku Pone, Ruzhdi Bajrami, Seit Seitaj, Brunilda Boçova, Nertesi Asllani, Astrit Hajdini, Bardhosh Xhelaj…Ndërsa Eqrem Canaj me elegjinë “Kurorë poetit ”realizoi atë element sa hyjnor, aq njerëzor, për ta patur Cacen afër nesh, por që herë pas here, ikën qiellit për të bleruar me shpirtin e tij të bukur universin. Me një dhembje të heshtur, për të lehtësuar sadopak hidhërimin e Elsës, dy vajzave e njerëzve të tyre, mbaj mend që morën pjesë në përcjelljen e atij njeriu të mirë e poeti qytetar, edhe miq të shumtë të Caces, si poeti i fizikës Vaso Pata, Spiro Caushi e Jorgo Mandili, piktori Ilmi Bani e shkrimtarët Bardhosh Gaçe, Idajet Jahaj, Eqrem Canaj, Ruzhdi Bajrami, Hiqmet Mehmetaj, Mynyr Zyka, Myrteza Mara e Bedri Hyseni, që Bitajt e Vlorës, Zagorisë e Sarandës do t’i regjistrojnë në Kujtesën e Respektit.

Neve, shkrimtarëve dhe artistëve të Vlorës do të na dhembë gjithmonë krahu që na theu, parakohe dhe padrejtësisht, Cacja ynë i paharruar.

Me atë profil të dallueshëm letrar, Anastas Bita do të ngelet një pasaportë poetike e letërsisë vlonjate dhe e nderimit qytetar, sepse e dinte që poezia është harmoni e ndjenjës dhe figurës, sepse pena e tij e florinjtë i shpërndante metaforat, ashtu siç shpërndahen sheqeri e arrat në bakllava, (që s’hidhen vetëm në një thelë të saj, pasi atëhere do të na velnin)…

Po tani, këtë që bëre, çfarë e pate?

Pse ky metër vend më shkakton terror?

Sa më rëndon lopata e dheut tënd, o Cace!

I një këngë e hidhur për një vjershëmjaltor.

Nuk dua të të them kurrë Lamtumirë, o Cace Vëllai! Mirupafshim nëpër vargjet e tua brilante! T’u bëftë Dheu sheqer, o krijues!

*) Autori eshte Drejtor i Bibliotekës “Nermin Vlora Falaschi”,

Universiteti “Ismail Qemali”, Vlorë, ALBANIA

KËNGËT MË TË HERSHME PËR LUFTËN E VLORËS, 1920

September 25, 2013 by dgreca

Krijuesit e parë të folkorit të EHLV gjenden në burimin e këngës/

Nga Albert HABAZAJ*/ studiues

Krijimi folklorik e ka një fillesë krijuese individuale, që, edhe sipas prof. Xhagollit, nëse do të hyjë në qarkullimin folkorik të një bashkësie të caktuar, shndërrohet në krijimtari folklorike[1]. Sikur të kishte mundësi të ngjiteshim në kohë deri në burimet e këngëve të popullit, ndoshta do të gjenim, mes mjegullës së viteve e shekujve, krijuesit e parë. Një nga këta poetë modestë të popullit, që s’ humbi, si humbisnin dikur emrin, duke lënë shpirtin e mendjen në vargje, është dhe Xhebro Gjika nga Tërbaçi i Vlorës (1900 – 1978).

Këngët e tij, ashtu si ato të Mato e Selim Hasanit, Rrapo Metos, Nase Benit, apo Sheme Sadikut, veshur me fustanellë të bardhë, etj., patën fatin e madh të hyjnë në gojën e popullit, si këngë e mirëfilltë popullore që ka fituar anonimatin, edhe pse mund të njihet autori, se dallon nga stili, reflekset, thjeshtësia, “të qepurit” drejtëpërdrejtë, aty për aty, ngyrat poetike, ritmike, rimore apo gjatësia e vargut të kënduar dhe qartësia. Pushka, kënga dhe kërraba janë trinia e jetës së luftëtarit të Njëzetës dhe këngëtorit të asaj epopeje. Qysh 20 vjeç koha e kërkoi ta provonte në dy fronte se sa peshonte ai djalë. Në frontin e luftës me “Italinë e parë” e mori vulën e trimësisë, se u plagos. Ndërsa për në frontin e këngës, komentet për të janë të tepërta, sepse në Labëri njihen ato që “ka qepur” xha Xhebrua. Po qepi këngë Xhebro Gjika dhe Mato Hasani, – thonë banorët e Lumit të Vlorës – e ka zënë buba atë punë!...Kjo është shkalla sipërore e vlerësimit të komunitetit për krijimet e këtyre këngëtarëve trima, me humor, të guximshëm dhe të hapur. Xh. Gjika i ka kënduar në llogore shpirtit liridashës e luftarak të shqiptarit, për guximin e heroizmin e tij tradicional, të manifestuar në atë luftë të madhe të të gjithë popullit shqiptar, jo vetëm popullit të Vlorës, për liri, ekzistencë e përparim.

Këtu e ka zanafillën rrëfimi i këngëzuar me kaq dashuri e krenari për dëshmorët e Luftës, për trimat e LV që bën trimi i këngës, sepse edhe kënga ka e kërkon trima. Krenaria e krijuesit këngëtor është e shkrirë në një me krenarinë legjitime të popullit. Ja vargjet e Xh. Gjikës kushtuar Luftës së Vlorës, 1920, e cila nuk është botuar në asnjë botim të deritanishëm folkloristik. Është një këngë disi e gjatë, në natyrën e Xh. Gjikës, të cilat i niste vetë me dy – tre strofa dyshe, shtruar,vënçe, pastaj i thoshte fjalët që qepte atij që kishte në krahë, dy – tre strofa dyshe, të cilat ai i këndonte po në atë vijë melodike, në shtrat, me atë avaz që e niste marrësi i parë, e kështu me radhë qarkullonte kënga deri sa e mbyllte prapë thurësi i këngës. Kjo natyrë të kënduari ka qenë karakteristike e pleqve për komunitetin nga vjen e këndohet kënga. Kujtesa jonë i ka të regjistruara të freskëta këngët me natyrë recitative, që me narracionin e tyre të gjallë e jetësonin ngjarjen, e binin afër, pranë nesh, që bënim iso, se na mbanin pas vetes moshatarët, që të rriteshim dhe me frymëmarrjen e këngës labçe vënçe, si të parët. Pas moshatarëve shkonim si qengjat pas dashit përçor, ne, si të thuash, bënim pas pleqve “solfezhin”, veçse nuk na lejonin të dilnim si kërriçi para gomarit, se kështu na qortonin kur hidheshim, ngaqë na dukej se e mësuam mjeshtërinë e të kënduarit atë çast. Kënga e xha Xhebros na jep dhe një informacion të bollshëm dhe të besueshëm, sepse ai ka qenë vetë në Luftë, jo thjesht një dëshmitar, por një njeri në veprim, me zjarrin e armës dhe me flakën e këngës: “Në Vlorën me histori/ Është lufta që ka bërë,/ Njëzetën me Itali/ Me ca të rrallë dyfekë/ Të rrëmbyer në Turqi,/ Ca sëpata dhe hanxharë/ U derdh’ mbi artileri./ Kush e njih Selam Musanë,/ Luftëtar si ai!/ Zigur Lelo hanedanë,/ Ra në Kotë tek dha furi./ Toto Hosi, burrë i gjallë,/ Sulmoi, bëri kërdi!/ Po Hodo Zeqir Dukanë/, M’u si sorkadhi me bri!/ E mori plumbi në ballë,/ Si luan për tokë u shtri./ Kapedan Sali Muranë/ Plagë plumbi mori tri/ Selman Hysen, zemërstrallë/ I ra gjylja në kërci…/ E ç’ gjë t’u këndosh më parë/ Një argjënd e një flori!/ Gjaku që u skuqi ballë/ Mbeti vulë për liri./ Njëqind e dyzet të vrarë/ Plagosur dyqind e dy,/ Dhanë jetë e derdhën gjaknë/ Fyta fyt me mizori./ Ish – bejlerë e agallarë/ U hodhë në tradhëti;/ Shushënja do kapitalë/ S’mendonin për Shqipëri./ Për luanët që u vranë,/ As që pyeti njeri,/ As emër e as nishanë -/ Bishtdredhura qeveri;/ I përcëllonte të gjallë/ Ai det me trimëri,/ Po ata mben’ yj të rrallë,/ I mban populli në gji./ Italianët e paguan,/ Sa u vranë, kjo balt’ e di!/ Njëmijë u dorëzuan/ Me gjithë artileri;/ Në Vajzë u grumbulluan,/ I ruajn’ si bagëti/ I vunë në pun’, i shtruam,/ Ah, ç’ishin për bujqësi!/ O Shqipëria kreshnike,/ E vogël po heroike,/ Me armiq thikë për thike/ As u trembe, as u lige/ Nga qindra hordhi armike”.

Janë 54 vargje monokolonë, në interpretim recitativ, që përbëjnë këtë këngë të gjatë me nota realiste, të cilat mund t’i quajmë edhe historia e LV në këngë; që na shkakton emocione të fuqishme me frymën baladeske, e cila mban në këmbë lëndën e këngës, ku trimëria dhe dhembja për të njohurit, bashkëfshatarët, trimat e rënë shkrihen në një masë bazike, që i ngjiz krijuesit – luftëtar nderimin për të rënët, forcën dhe frymëzimin, që nuk është vetëm krisma e pushkës, që sjell fitoren, por, ajo e shoqëruar me krismën e këngës, e bën më të afërt, më të bukur, më madhështore dhe fisnike fitoren ndaj pushtuesit matanas. Historia na ka njohur me shumë trima, heronj e dëshmorë të LV, 1920, dhe njerëzit e dinë që LV ka patur shumë heronj. Ndoshta krijuesi mund ta ketë njohur atë “det me trimëri”, por atij dhe komunitetit të tij nuk i interesojnë të gjithë. Xh. Gjika këndon për ata që ka të “tijët”, për dëshmorët e rënë, për ata që ka njohur më nga afër, për ata me të cilët ka luftuar ai me çetën e tij të Tërbaçit. I këndon kryetrimit Selam Musai të Njëzetës; i këndon komandantit të çetave të Rrëzës, kapedanit Sali Murati, nga Vranishti, se Vranishti është fqinji juglindor; i këndon patjetër Selman Hysenit, vëllait të tij, komandantit të çetës së Tërbaçit; i këndon Hodo Zeqirit të Dukat, komandantit të çetës së Dukatit, se Dukati është fqinji perëndimor; i këndon edhe Toto Hosit nga Bolena, se Bolena është fqinji lindor dhe Tërbaçi i tij ka shkuar mirë me fqinjët ndër kohëra, ka patur vajtje – ardhje, si i thonë banorët. Është rasti të evidentojmë se deri në ç’imtësi e detaje futet kënga: “mori tri plagë plumbi” apo “ i ra gjylja në kërci”. Dhe këtë e bën vetëm ai që ka qenë pjesëmarrës i drejtpërdrejtë në ngjarje, në tym e flakë, se po të mos ishte kështu, të tjerët që kanë qenë në llogore me trimat, me të rënët nuk do ta pranonin dhe nuk do ta këndonin këngën e tij dhe, më keq akoma, ai do të ishte i shpërfillur dhe i përbuzur nga komuniteti. Realiteti dhe koha ka vërtetuar se ky krijues dhe marrës këngësh ka qenë pjesëmarrës e mbetet i besueshëm, se nuk është kontestuar dhe për vlerat e tij shpirtërore dhe për plagët e luftës është vlerësuar edhe nga komuniteti. Nuk e quajmë të tepërt që Xhebro Gjika është vlerësuar me dekoratën më të lartë që jep Shoqata Mbarëkombëtare Atdhetare – Kulturore “Labëria”: “Personalitet i shquar i Labërisë”, sikurse dhe Mato Hasani i Bratit e pak të tjerë që mbartin vlera të tilla dhe shembulli i tyre jep mesazhe për sot dhe nesër. Na bëri përshtypje nga teksti vlerësimi i krijuesit popullor për trimin: “luftëtar si ai”, duke përdorur spontanisht shkallën më sipërore të krahasimit, që ai trim krahasohet vetëm me veten, se s’ka me kë të krahasohet e të tjerët do të krahasohen me të. Një krahasim i bukur e origjinal del i dallueshëm tek kjo këngë, që tregon edhe adhurimin e krijuesit, njëkohësisht bartës i këngës, kur këndon: “ m’u si sorkadhi me bri”, duke dhënë figurativisht cilësinë e trimit, si një djalë me trup të hajthëm, të hollë, të zhdërvjellët e të hedhur, që shumë të lehtë e të shkathët e bën era e lirisë, dhe që sakrifica sublime që bëri Hodo Zeqiri e bën sorkadh mali dhe i zbukuron emrin heroik.

Historia lokale e komunitetit tërbaçiot, na tregon se nga Tërbaçi kanë qenë 226 atdhetarë pjesëmarrës në LV, ku kanë dhënë jetën dy dëshmorë (shehitë u thoshin atëherë). Kujtesa e më moshatarëve ka ardhur si stafetë tek të më pasmit nëpërmjet rrëfimit gojë më gojë, gjithashtu edhe nëpërmjet botimeve monografike apo kujtimeve të të parëve. Sipas Mujo Gjondedës, shënojmë këtë ngjarje: “Në LV, ku i pari i këtij fshati, Halim Xhelo në Beun të Velçës mblodhi burrat e krahinës, hodhi kushtrimin për çlirimin e Vlorës nga pushtuesit. Në atë mbledhje, mori pjesë jo vetëm Halimi, si organizator, por edhe shumë burra të shquar tërbaçiotë. Fill pas mbledhjes, pjesëmarrësit mblodhën fshatin dhe çdo familje pa përjashtim u përfaqësua në çetë me një burrë. Këtë çetë e komandoi biri i fshatit Selman Hysen Gjondeda. Në këtë luftë fshati i Tërbaçit dha dy dëshmorë: Sali Selman Gjikën dhe Qamil Mezin Cacën. Gjithashtu, në këtë luftë pati dhe shumë të plagosur, midis tyre edhe komandanti i çetës Selman Hysen Gjondeda. Atij gjylja i plagosi të dyja këmbët, por pa pasoja për jetën. Kjo luftë pati jehonë dhe bëri që zëri i Shqipërisë të dëgjohej edhe në Europë. Dhe populli i këndoi kësaj epopeje: “Ç’ është kështu si dëgjojmë! / Bëhet dyfek në Vlorë,/ Shqiptarët po luftojnë/ Me një mbret dyzet milionë”[2].\

[1] XHAGOLLI, Agron, Etnologjia dhe folkori shqiptar, vep. e cit., f. 16.

[2] GJONDEDA, Mujo H., “Të njohësh gjakun tënd”, Toena, Tiranë, 2010, f. 20.

*) Drejtor i Bibliotekës “Nermin Vlora Falaschi”, Universiteti “Ismail Qemali”, Vlorë, ALBANIA

DY FJALË PËR EKSPOZITËN E PIKTORIT VLONJAT KRISTAQ PAVLI

September 9, 2013 by dgreca

Nga Vaso PATA &Albert HABAZAJ/

Është i njohur dhe i lakuar pozitivisht dhe, jo pak herë zilishëm, grupimi i piktorëve me banim dhe aktivitet për një kohë të gjatë në qytetin e Vlorës. Arti i bukur dhe original, që ata kanë krijuar dhe është pëlqyer edhe në shkallë kombëtare e deri në përmasa europiane a ndërkontinentale, u quaj Shkolla Vlonjate e Pikturës, ku spikatën individualitete krijuese si Nestor Jonuzi, Skënder Kamberi, Ilmi Bani, Agron Dine etj., deri te brezi më i ri me protagonistë Agim Sulaj, Artan Shabani etj. Pioneri i pikturës së krijuar në Vlorë e çau përtej mjegullës së kohës së pasme është i paharruari Vasil Talo, që bëri pagëzimin e emrit të shkollës së pikturës me emër në Vlorë. Në këtë mjedis të mrekullueshëm, mbushej edhe frymëmarrja artistike e piktorit Kristaq Pavli, me origjinë nga Vunoi, i cili formohej e plotësohet në vijimësi, duke evidentuar kështu profilin e tij romantik, si punëtor i palodhur e i përkushtuar i penelit. Pikturon bukur me bojëra uji, ndërsa nuk ka hapësirë të qytetit dhe të rrethit Vlorës që s’ka shkelur. Pamjet nga natyra vijnë nëpërmjet peizazheve të admirueshme, që nga pikturat mbresëlënëe me shtëpi karakteristike të Vunoit, Narta, Zvërneci, dhjetra “det”, “Ura e Bratit” Mozaiku stinor dhe gjeografik i Vlorës është shndërruar natyrshëm dhe bukur në art nga piktori K. Pavli. I lindur në Vlorë, në vitin 1954, Pavli ka mbaruar liceun artistik në Tiranë në vitin 1974 dhe sot vazhdon aktivitetin e tij krijues në STUDIO ART, Vlorë. Ka qenë pjesëmarrës në ekspozita lokale dhe kombëtare dhe është në kontakt korrekt me këto veprimtari. Punimet e tij ndodhen të ekspozuara në galerinë e artit të qytetit, si dhe në Galerinë Kombëtare të Arteve në Tiranë. Pak kohë më parë, piktori Kristaq Pavli organizoi, në hollin e teatrit “Petro Marko” të Vlorës, ekspozitën e tij të 11- të.

Autori ka zgjedhur të paraqitet para publikut, kryesisht me peizazhe. Gjithsesi, ky lloj kufizimi në gjini, kompensohet nga larmia e teknikave (punime në vaj, akuarele, grafika), motiveve dhe ngjyrave.

Piktori Kristaq Pavli, qoftë nga motivet e zgjedhura, teknikat e përdorura apo stili i tij, ka ndikime të ndërsjellta me stilet e piktorëve të tjerë të qytetit të Vlorës.

Mesazhet që ato mbartin e përcjellin janë të drejtpërdrejta, lehtësisht të kapshme dhe domethënëse.

Akuarelet përbëjnë një nga pikat e forta të piktorit. Kam patur rastin dhe fatin e mirë të njihem me disa nga punët e hershme të autorit. Ndonëse me ngjyra të kursyera, më sjellin kënaqësi edhe sot e kësaj dite. Me kalimin e viteve arti bëhet më i pjekur, teknika më e përsosur, motivet më të përpunuara, ngjyrat më të gjalla dhe gjithnjë, duke ruajtur freskinë dhe naivitetin e viteve të para. Piktori, është e natyrshme, e ka mjaft përzemër fshatin e tij të lindjes, prandaj Vunoi është i pranishëm në një pjesë të mirë të punëve. Punët paraqesin copëza të pejzazhit që rrethon fshatin. Një pjesë deti, midis dy shkëmbinjve, një punë kjo mjaft e mirë artistikisht, rrugica të ngushta e të pjerrëta, godina karakteristike me vlera dokumentare dhe historike. Akuarelet janë të këndshme¸ plot dritë, ku pothuaj preket hapësira, ndihet ajri dhe është e pranishme lëvizja. Ato të çlodhin sytë, të kënaqin shpirtin e madje të bëjnë të meditosh. Është mëse e natyrshme, sepse mbresat që provon shikuesi i ka përjetuar më parë vetë artisti. Lidhjet e artistit me natyrën, kur ato janë realizuar e pasqyruar me nivel artistik, përcillen lehtësisht e natyrshëm tek artdashësi. Ky i fundit e ka më të thjeshtë të kapë e të zbërthejë mesazhet e veprës.

Punimet në vaj, të përmasave mesatare, vërehet se mund të ndahen në dy grupe. Pjesa më e madhe e tyre kanë një vizatim më pranë realitetit. Vijat, linjat, konturet janë të qarta e më të lakuara, format më të dallueshme. Ngjyrat aspak të kursyera me tone spektrale të pastra, kalojnë gradualisht tek njëra – tjetra.

Në pjesën më të vogël të punëve, vizatimi nuk luan rolin kryesor. Shumë detaje vetëm sa skicohen lehtë. Vijat dhe dritëhijet nuk kanë përvijime të qarta dhe, duke u ndarë e duke u shkrirë, kalojnë tek njëra – tjetra, ashtu siç i sheh syri në natyrë. Në këto punë, ngjyrat marrin përsipër të plotësojnë vizatimin. Penelatat duken shkoqur, ngjyrat janë të pastra, të papërziera, pranë njëra tjetrës, ka kalime të shkallëzuara nuancash.

Besoj se nuk ka piktor vlonjat, që në motivet e veta të parapëlqyera, të mos ketë detin. Vlora ka shumë simbole (bëhet fjalë gjithnjë për peizazhe) Llogaraja dhe “Pisha flamur”, Tuneli, Manastiri në mes të lagunës të Nartës, Kanina etj etj, por mbi të gjitha këto, deti. Këtij “kurthi” nuk kishte sesi t’i shpëtonte piktori Kristaq Pavli.

Në ekspozitë deti paraqitet në të gjitha pamjet e tij. Deti Jon, i thellë, blu, pranë brigjeve shkëmbore, pasohet nga një perëndim, ku Manastiri rrethohet nga laguna e cekët e Nartës. Më tej një det i shkumëzuar, nën një qiell të hirtë kontraston me një det më të përmbajtur, me ngjyra më gazmore. Një det tjetër të jep ndjesinë e freskisë mëngjesore, ndërsa më tej, e gjen veten të çlodhur, duke soditur perëndimin mbi një det të qetë.

Punimet pasqyrojnë më së miri aftësitë profesionale të artistit, gjendjen emocionale dhe raportet e tij me natyrën, mënyrën si ai e shikon, e koncepton, e shijon dhe e pasqyron atë.

Gjithsesi, artisti eksperimenton, por kurrsesi, nuk imiton.

Dëshirojmë t’i mbyllim këto pak mbresa me një thënie, që piktori Pavli e ka si lajtmotiv: “Më pëlqen të bëj pjesë në radhët e artistëve, që me penelin tim, t’i shërbej sadopak misionit fisnik të artit”.

Figura e Qazim Koculit në histori e këngë*

September 2, 2013 by dgreca

NGA ALBERT HABAZAJ*/

Ndoshta për herë të parë, nëpërmjet kësaj kumtese, mund të prezantojmë një fashë vagëlluese për figurat me dritë hije në historinë e Luftës së Vlorës, 1920 dhe folklorin për ta, sipas Epikës Historike të Luftës së Vlorës. Në fokus do të kemi figurën komplekte të Qazim Koculit, si rasti më tipik i, të paktën, dhjetë nga dymbëdhjetë anëtarëve të komitetit të “Mbrojtjes Kombëtare” të Luftës së Vlorës. Grafiku historik dhe folklorik i figurave të tilla të njohura nuk ecën në trajtë lineare, por me një kolorit kontrastesh të forta, që, duke i interpretuar në kontekst rrethanat lehtësuese dhe rënduese, japin efekte deri kombëtarisht. Shumë prej figurave të LV, të cilëve u këndohen këngë, se bënë histori, patën nga regjimi monist një përfundim tragjik, u pushkatuan, u burgosën ose vdiqën në burgjet e zeza komuniste, u internuan nga fashistët dhe komunistët dhe u mbuluan me harresë, u lanë në heshtje apo u qëlluan me rrufe shpifjesh e falsifikimesh. Ata, që dikur i kishin shërbyer me përkushtim pavarësisë kombëtare dhe shtetit, u bënë jetë të harruara. Ja pra, se përse është e domosdoshme për të shkruar, për të thënë të vërtetën dhe për t`i kthyer historisë personazhet e saj të merituara. Për hir të së vërtetës historike, në mirënjohje të kujtesës njerëzore të komuniteteve ku kanë lindur, jetuar dhe vepruar personazhet historikë, mendojmë se ngjarjet dhe personazhet që i bënë këto ngjarje në kohën që ndodhën dhe në hapësira konkrete, të caktuara e reale, duhen paraqitur e shkruar ashtu siç kanë qenë, siç kanë menduar dhe vepruar, me anët pozitive dhe negative të tyre.

***

Abstract: This paper will, perhaps for the first time, shed a glowing beam of light on the controversial historical figures of the 1920 War of Vlora, as well as their place in the historical lore epic of that War. We will make a focal point of this research the complex figure of Qazim Koculi, as the most typical representative of at least ten out of the twelve members of the “Committee for National Defence” that was set up to bring that War to success. The historical and folk representation of these men is not a linear graph; it is full of sharp contrasts which, when interpreted within the contextual mitigating and aggravating circumstances, leads to effects amounting to a national scale. Many of the figures of the War of Vlora, of whom folk songs were made, for they made history, were decreed a tragic end by the communist regime: they were jailed and died in the bleak communist prisons, were sent to internment by both the fascists and the communists, and were sent to oblivion, they were cast silence upon, or bolts of slander and falsity. Those who had once devotedly served the national independence and state were tuirned into forgotten lives. This is why it is necessary to write in order to restore to history its meritted characters. For the sake of the historical truth, in gratitude to the human memmory of the communities where such historical characters were born, lived and worked, we hold that the persons who made the events within the real time and spatial frame, should be pictured realistically, as they thought and acted, with all their lights and shades.

***

Punimi ynë ngushtohet vertikalisht, duke patur në optikë: raportin histori – epikë historike, për figurat me dritë hije në histori dhe folkor. Lufta e Vlorës, 1920 mbetet trampoline jonë për të notuar, aqsa, ku ka “det”, “liqen”, “lumë”, “përrua”, a “rrëke” historiko – folklorike. Për mos t’ u hapur si vaji në lakra, se ka shume figura të errësuara (të denigruara) nga LV, 1920, po shqyrtojmë një rast tipik, Qazim Koculin.

Gjykojmë se përshkrimi korrekt, pa shtesa të tepërta dhe pa hequr bëmat e tyre për një arsye apo një tjetër e bën sidomos historinë një shkencë serioze, të besueshme dhe pashqetësueshmërisht referencë kryesore burimore për studiuesit dhe për të interesuarit. Për të mos rënë në batakun e historiografisë komuniste, pra, për të mos përsëritur modelin e keq të paraqitjes bardhë e zi të figurave historike, puna më e vlertë që mund të bëhet është radioskopia historike, skaneri historik që historiani ka detyrë ndaj figurave historike, si mjeku ndaj pacientit. Gjykimin e bën koha për historinë, për ngjarjen, për personazhet, për ata që bënë historinë dhe për ata që e shkruajnë historinë.

1.1. Figurat me dritë hije në histori dhe folklori për ta. Rasti i Qazim Koculit

Dëshirojmë të sjellim një rast të freskët, nga Lufta e Gjormit (30. 12. 1942 – 02.01. 1943), për të bërë një krahasim të nevojshëm. Gjatë muajit mars 2013, Hyso Askushaj nga Gjormi i Vlorës na kujton se në ato luftime, nga më të mëdhatë në rrethin e Vlorës, armiku u thye keq. Atyre brinjave mbeti dhe komandanti i tyre, konsulli Franko Klementis. Të mbeturit gjallë, kur u kthyen në Vlorë, për humbjen që pësuan në luftën e Gjormit, pushkatuan edhe guvernatorin Qazim Koculi, edhe prefektin Lele Koçi. Nuk mund të mbetej jashtë vëmendjes së kujtesës popullore kjo ngjarje, se populli në këngën: “Lufta e Gjormit”, që mbahet mend deri sot e praktikohet në komunitetin e Gjormit, Vlorë, ndër të tjera merret vesh se… “Armiqtë e mblodhë veten/ S’ lanë plaçk’ e bagëti,/ Për hakmarrje morën pleqtë/ Dhe i mbyllë në qeli./ Kur në Vlorë vanë:/ Qazim, na jep llogari!”/ Armiqtë vranë shoshojnë,/ Vranë Kocul e Koçì…”[1] Kur thotë kënga se vranë shoshojnë, ka parasysh faktin se: si ata që erdhën si pushtues edhe ata që nuk luftuan për çlirimin e vendit nga pushtuesit e huaj e u pajtuan me të, ishin njësoj, për vendasit që u ngritën me armë në dorë, si gjithnjë, kundër zaptuesit të tokave e pronave që trashëgonin nga të parët, që kur s’mbahet mend. Kënga i vë në një kandar, i vlerëson ashtu siç e mendon: armiq, u vë notën në moment, nuk i dallon nga njeri – tjetri, ndaj shprehet që ata vranë shoqi – shoqin, njeri – tjetrin.

Më 1920 – n Qazim Koculi ishte hero, një nga udhëheqësit më të shquar, më të zotë, më veprimtarë ndaj çështjes së Atdheut, shembulli i patriotit të vërtetë. Për atë luftë i këndohet kënga, bashkë më Osman Haxhiun me nur kombëtar: “Lule, Osmën Efendi/ Edhe Qazim Koculì/ Të kishin dy, tre si ti/ do të bënej Shqipëri!…”, apo “Burrat që morën vendimë/ Osmëni me dy Qazimë/ mblodhë gjithë Parësinë,/ të hidh’ në det Italinë” etj. Gjatë LDB, apo gjatë LANÇ, siç është quajtur më ngushtë, e fëlliqi, siç thotë populli. Kjo është e vërteta. Kjo është historia. Nga sa kemi njohuri, gjykojmë se jo vetëm historia e Shqipërisë, e Ballkanit, e Europës, por edhe historia botërore dhe qytetërërimi, nuk njeh ndonjë personazh “kimikisht të pastër”[2]. Edhe personazhet historikë, njerëz janë, dhe, si të tillë s’mund të jenë të pagabueshëm. Si duket, ne vuajmë akoma nga kompleksiteti i të qenit o vetëm i mirë, o vetëm i keq. Mendojmë se ende nuk qenkemi pastruar nga vesi i të dukurit, i vetëmburrjes (pa e ngatërrruar me ndjenjën e krenarisë, si veti, si virtyt). Mbase nuk mjaftojnë disa bulëzime studimore, në të cilat jepen ngjarja apo personazhi ashtu siç duhet: siç është paraqitur në realitet, siç është njohur në komunitet, siç ka qenë në të vërtetë, me të mirat dhe të këqijat e tij si profil, që ka zenë një vend të caktuar në histori dhe kënga e ka marrë në gjirin e saj, e mban apo e flak dhe pse? Ujëvara studimore, ku jepen ngjarjet e personazhet me të gjitha “ngjyrat e ylberit” dhe jo vetëm o bardhë, o zi, mendojmë se e bën të patundshme ndërtesën e historisë, me themele të forta, me mure rezistente; vetëm kështu mund të shëndoshet pema historike që hijeshon kështjellën e veçantë dhe interesante të “Vendit të Shqipeve”; vetëm kështu rrënjët e pemës nuk i shkul dot asnjë furtunë, nga do që të vijë. Dhe trungu forcohet, dhe degët lulëzojnë në rrjedhat e kohës. Ndërkohë, ndjejmë se Kujdesi Studimor ndaj Infeksioneve të Ekspansionit së Shfrenuar Amatoreks të Parasë së Egos Primitive, ia vlen të jetë i vëmendshëm, serioz dhe i vijueshëm. Atje ku historia ka nevojë, e ndihmon kënga, e plotëson atë, e saktëson, me gjithë rezervat, se folkori hiperbolizon, apo litotizon, sipas botës së tij mentale, që nuk duhen shpërfillur nga historishkruesit. Historianët, historishkruesit, sigurisht, duke respektuar parimet shkencore, metodat e kërkuara, parë nga pozitat e duhura, ata dhe vetëm ata e kanë shkruar po e shkruajnë dhe do ta shkruajnë Historinë e Popullit Shqiptar, duke i vështruar e vlerësuar në zhvillimin e tyre historik të pandërprerë e tërësor historibërësit, ngjarjet, dukuritë, personazhet, sendet etj., dhe në lidhje të ngushtë me kushtet konkrete historike. Fjala vjen, një figurë e njohur, me kontribute të dalluara për LV, por e diskutueshme si Qazim Koculi, nuk ka mbetur i shpërfillur nga historia. Konkretisht është përmendur në HSH, 1965, i është hequr emri në botimet e mëvoshme, ndërsa i ripërmendet emri i pacunguar në HPSH/ 3, 2007. Pse ka ndodhur ky fenomen? Telegrafisht mund të bëjmë këtë interpretim. Q. Koculi ka vlera të padiskutueshme për LV, 1920. Ai, duke qenë edhe ushtarak me akademi, oficer marine, me gradën kapiten, jo vetëm që radhitej në krye të Parisë së krahinës së Vlorës, qe drejtues ushtarak i LV, (pas A. Lepenicës në Kotë), që hodhi në det Italinë kolonizatore, me bekimin e zotit, në të drejtën shqiptare, sipas urtësisë kombëtare të KMK dhe në ballë të gjithë Shqiptarëve të organizuar e të armatosur për liri. Gjatë LDB (LANÇ) Koculi bashëpunoi me pushtuesit, me “Italinë e dytë”, siç thotë populli. Por “vëllezërit pipinor” nuk mund t’ia harronin Njëzetën “mikut”, që u doli në shteg, kur u erdhi zogu në dorë, pavarësisht nga fasada e përzemërt miqësore e matansëve adriatikas.

Edhe në komunitetin e Vlorës, për Qazim Koculin ka dy mendime kontradiktore me njëra – tjetrën. Njëra palë thotë se ka bashkëpunuar me pushtuesin; nga pala tjetër, nga të pasmit e tij thuhet se ka qenë atdhetar. Mbi këto gjykime, duke interpretuar mendësisë e banorëve të Vlorës si krahinë, si rreth, ne me përgjegjësi vërtetësore, evidentojmë se, ai qe anëtar i KMK dhe në ballë të LV, më 1920, por më 1943, i vuri shqelmin lavdisë që bëri ndaj Italisë së Parë, me turpin që nxiu faqen me Italinë e Dytë. Banorët – për Njëzetën e quajnë patriot, për Dyzetetreshin tradhëtar (jezit). Gjithsesi, ai është një figurë komplekse, me dritëhije, me të mira e të liga, që ndoshta ka rëndësi të njihet nga historia, sepse folkori shumë pak vend i ka kushtuar dhe ndoshta vetëm në Kocul, në vendlindjen e tij dhe jo gjetkë. Ndoshta ka patur, por ato këngë pa përhapje, kanë rrjedhur gjatë rrugës, janë tharë e nuk kanë qarkulluar edhe për shkak, se në regjimin e Hoxhës ka patur direktiva për figura të tilla dhe krijuesit e rinj të folklorit të pasluftës e kanë parë të arsyshme të mos e përfillin, ose janë tutur të këndojnë për luftën e tij të parë, apo, si duket ngaqë nuk i kanë pëlqyer fundin e palavdishëm e kanë anashkaluar apo përbuzur. Kemi parasysh një pasazh të Sali Muratit, (të cilin të gjithë luftëtarët e flisnin Kapedan; e konfirmon dhe i madhi P. Marko te “Ultimatumi”), debatin me Q. Kokoshin, anëtar i KMK të LV(“Unë të bëra Kokosh, unë t’i çkul pëndët!”), të dy personalitete të LV. Kemi shkelje të dinjititetit njerëzor tek ky rast nga komandanti i çetës së Rrëzës ndaj anëtarit të KMK? Mendojmë se jo, po ta gjykojmë në kohën e ndodhur dhe në situatën reale, sepse ata ishin të njohur me njëri – tjerin, ishin edhe miq, por qëndrimi ndaj çështjes kombëtare ishte pasaporta e Nderit. Ndaj thotë populli, që e mira do një jetë të tërë të mbahet e të ruhet si vlerë; e keqja për një minutë bëhet dhe shëmbet monumenti i mëparshëm i lavdisë, bëhet hi e përfundon në koshin e Historisë. Ndoshta ka vend të shprehemi, se po nuk u repektuan kriteret shkencore të historizmit nuk prodhohet histori, por hiçtori; ashtu sikurse po nuk u respektuan veçoritë specifike të folklorit, nuk rrjedh folklor i kulluar nga burimi, por “turbofolk”, ku turbullohet burimi folklorik, me një, dy, tre a katër zëra të bërë tok në mënyrë artificiale, të shtërnguar, duke shtërzuar, pa një bërthamë harmonike, ku elementët të rezonojnë me njëri – tjetrin kumbueshëm. Ndërkohë, nga shkruesit e historisë deri më sot (2013), nuk ka një monografi të plotë kushtuar figurës së Q. Koculit, kur ka vërshime të papara për figura më periferike sesa ky shqiptar i shkolluar, me kontribute dhe me karakter kompleks.

Ndër figurat e rëndësisë parësore në LV, vetëm për Osman Haxhiun është bërë një monografi e veçantë, nga studiuesi B. Gaçe dhe për Ahmet Lepenicën, nga E. Memishaj dhe ende për asnjë tjetër nga anëtarët e KMK, apo 12 komisionë, siç i quan populli me gjuhën e tij. Janë trajtuar ata në artikuj të ndryshëm veç e veç, por ato shkrime, pavarësisht nga dëshira e mirë dhe atdhetarizmi i artikullshkruesve, nuk mund të klasifikohen për t’u përfillur në kriteret studimore – shkencore. Po ashtu viganët e LV janë përfshirë në libra, nga të cilët mund të qëmtojmë për botime serioze, por që ata trajtohen bashkë në një tekst, janë personazhe kolektivë, që gjithsesi nuk mund të jepen plotësisht. Mungojnë librat monografikë individualë për drejtuesit e asaj epopeje të lavdishme shqiptare, që bëri jehonë në botën e kohës.

Për popullin, i cili flet me këngë, të mburr apo të shan, apo dhe s’ të përmend fare, se s’i intereson, se s’ka ndërmend të të rregjistrojë në kujtesën sociale, as të të qarkullojë me krahët magjikë të këngës së komunitetit të tij, Q. Koculi (i paraqitur me dy pamje), vërtet në Luftën e Vlorës, më Njëzetën është Hero, është në gjirin dehës e të merituar të Lavdisë, por në LDB (LANÇ), për segmentin kohor trevjeçar 1939 – 1943, cilësohet tradhëtar i vendit, se u bë me armikun. Këtë dëshmon në Shqipëri logjika e Lirisë, se liria e atdheut nuk mund të jetë trampoline e lavdisë vetiake, e mosngacmimit të interesave personale dhe kështu baloset kushdoqoftë, si Ballabani. Ky është folkori. Një fytyrë ka ai, s’pranon dy fytyra…S’ke ç’i bën, se dhe të duash, s’e ndryshon dot, pasi ai ka përhapjen gojore dhe lidhjen e së bukurës me të dobishmen “ligjësi”. E ka në natyrën e tij dhe kontrastin e prerë (o i mirë deri në fund, o i lig që në fillim – pikë dalluese kjo, ku trajtimi folklorik bëhet jo siç është fakti historik.

1.2. Arsyet e vërteta që emrat e KMK t’i merrte harrimi memorial dhe zvetënimi historik. Me fillimin e erën së re demokratike, për Shqipërinë po shkonte, të paktën, haka morale tek i zoti që i takon. Por prapë zhurmënajë, mjegullnajë, rrëmujhane në vlerësime, në fjalime, në botime, në klasifikime. Tirrej e tirrej filli e s’po i vihej pika mbi ì personave historikë të lënë në errësirë e më keq akoma, të quajur armiq të popullit. Parë me syrin e kohës që lamë pas, jo vetëm anëtarët e KMK, por edhe luftëtarë të tjerë të shquar në LV, në personalitetin e tyre kanë patur dritë, por kanë patur dhe hije. Dje iu hoq drita, ju retushuan vlerat, u la vetëm profili i errët i tyre, i theksuar, i avancuar. Sot ju hoq hija, errësimi dhe ju la vetëm ndriçimi i qenësishëm, deri në dritë pa limit. Shumë i çuditshëm na duket ky qëndrim, kjo metamorfozë që dëmton e nuk bën mirë. Na duket se, për këto gjëra kemi të bëjmë me probleme karakteri, se të kalosh nga ekstremi në ekstrem, sipas erës që fryn, nuk ëshët cilësi pozitive. As rrumbullakosja, suvatimi e patimimi i dritave apo hijeve në personalitetin e figurave të LV nuk është i dobishëm për kërrkënd. LV, me historinë e saj të shkruar na dha heroin historik. LV, me ciklin e këngëve të EHLV, me folkorin e saj të kënduar, na dha heroin kulturor.

Nga sa kemi studiuar historinë lokale dhe atë kombëtare, rezulton se figura e Qazim Koculit, me gjithë kontrastet e dritëhijeve të jetëshkrimit historik, ravijëzohet si kontribues për paqen, pare në kontekst, me planin e aktorëve shqiparë, me faktorët rajonalë e ndërkombëtarë, në atë det me lule e furtunë të faktorit të brendshëm, paparashikueshmërisht të ndryshueshëm. Ndërsa epika historike, folklori i asaj hapësire ku ka lindur, ku ka jetuar dhe ku ka vepruar jo pak kohë personazhi historik që trajtojmë, siç është Koculi, një fshat i vjetër kufitar midis krahinës etnografike të Labërisë së Brendshme dhe asaj të Myzeqesë së Vogël, në krahinëzën e Fëngut apo Treblovës, po thuaj është bjerrafat, sepse ka humbur. Ai pak, shumë pak që ka ngelur e kemi mundur të mbledhim, nuk ka nivel aristik dhe nuk bëhet dot përfaqësues i folklorit tëasaj treve të pasur me gurrë popullore, edhe me burimin e vjetër, por të kulluar të epikës historike të Luftës së Vlorës. Vetëm kënga që s’bëhet me urdhëra. Dhe në se ngrihet me paterica, nuk ka jetëgjatësi. Folklori është qibar, fodull, sqimatar, kryelartë, shumë i kujdesshëm intuitivisht e kërkues në “Kushtetutën” e tij, që nuk afrohet me këdo, por me ata që plotësojnë kushtet e tij specifike.

*) Drejtor i Bibliotekës “Nermin Vlora Falaschi”

Universiteti “Ismail Qemali”

Vlorë, ALBANIA

*Kumtesa e mbajtur më 29 . 08. 2013 në Takimin VIII Vjetor të Institutit ALB – SHKENCA,Tiranë, Konferenca e Shkencave të Filologjisë, të Historisë e të Kulturës

Me fillimin e erën së re demokratike, për Shqipërinë po shkonte, të paktën, haka morale tek i zoti që i takon. Por prapë zhurmënajë, mjegullnajë, rrëmujhane në vlerësime, në fjalime, në botime, në klasifikime. Tirrej e tirrej filli e s’po i vihej pika mbi ì personave historikë të lënë në errësirë e më keq akoma, të quajur armiq të popullit. Parë me syrin e kohës që lamë pas, jo vetëm anëtarët e KMK, por edhe luftëtarë të tjerë të shquar në LV, në personalitetin e tyre kanë patur dritë, por kanë patur dhe hije. Dje iu hoq drita, ju retushuan vlerat, u la vetëm profili i errët i tyre, i theksuar, i avancuar. Sot ju hoq hija, errësimi dhe ju la vetëm ndriçimi i qenësishëm, deri në dritë pa limit. Shumë i çuditshëm na duket ky qëndrim, kjo metamorfozë që dëmton e nuk bën mirë. Na duket se, për këto gjëra kemi të bëjmë me probleme karakteri, se të kalosh nga ekstremi në ekstrem, sipas erës që fryn, nuk ëshët cilësi pozitive. As rrumbullakosja, suvatimi e patimimi i dritave apo hijeve në personalitetin e figurave të LV nuk është i dobishëm për kërrkënd. LV, me historinë e saj të shkruar na dha heroin historik. LV, me ciklin e këngëve të EHLV, me folkorin e saj të kënduar, na dha heroin kulturor.

[1] “LABËRIA”, gaz. Shoqatës Atdhetare – Kulturore “Labëria”, nr. 4 (252), 20 mars 2013, f. 6.

[2] FRASHËRI, Kristo, “Identiteti kombëtar shqiptar dhe çështje të tjera”, Edisud Spa, Tiranë, 2006, f. 49.