Albert Habazaj – Page 16 – Dielli

XHEBRO GJIKA, BARD I SPIKATUR I HUMORIT DHE KRIJIMTARISË POPULLORE

July 2, 2013 by dgreca

Shkruan: Albert R. HABAZAJ/

Xhebro Gjika nga Tërbaçi i Labërisë së Brendshme të Vlorës, klasifikohet ndër ata persona të veçantë, të cilëve, s’ka nevojë t’u përmendësh as ditëlindje, as ditëvdekje, sepse është emri i tyre, gjurma e tyre, lënë brezave, që i bën të pavdekshëm. Si shumë tërbaçiotë të tjerë, edhe Xhebro Gjika, mori pjesë dhe u plagos në Epopenë Legjendare të 20 – ës. Në nderim të 93 vjetorit të Luftës së Vlorës, Tërbaçi ka kujtuar e kujton Selman Hysenin, Selam Habazin, Selman Alikon, Islam Harizin, Beqir Selimin, Xhebro Gjikën, Laze Malon, Halim Xhelon, Murat Tërbaçin, Arshi Xhelilin, Sinan Mullahun, Muço Delon, Gani Iliaz Habazaj, shehitët Qamil Mezini, Sali Gjika etj. Në Luftën Antifashiste Nacional – Çlirimtare Xhebro Gjika mori pjesë me armë në dorë, si tërë blloku tërbaçiot, u plagos rëndë e u internua në kampet e Zemunit në Jugosllavi….Historia e Tërbaçit nuk është vetëm histori e luftërave dhe e krismave të mëdha. Ajo, po aq, është edhe histori e penës, e poezisë dhe e folklorit të madh. Rapsodi popullor, atdhetari me emër, Xhebro Gjika s’i përket vetëm Tërbaçit, Labërisë dhe Vlorës; ai është figurë e përmasave kombëtare në fushën e krijimtarisë popullore. Këngët e tij janë kënduar e këndohen me ëndje në trevën tonë; ato janë botuar në almanakët folklorikë “Buçet kënga labe” qysh në vitet ’70 të shek. kaluar; më 1979 shtëpia botuese “Naim Frashëri” Tiranë, nën redaktimin serioz të Pandeli Koçit, i botoi një pjesë të krijimtarisë së tij në vëllimin poetik “Zemra më këndon”. Edhe broshura e thjeshtë e Hamit Gjikës është një shënjë respekti për emrin e xha Xhebros. Bukur portretin e tij e ka gdhendur studiuesi i njohur, Prof. Bardhosh Gaçe, në punimin shkencor “Rapsodi Xhebro Gjika”, botuar më 1997 po nga shtëpia botuese “Naim Frashëri”: Xha Xhebrua, siç e thërriste me dashuri populli -shkruan studiuesi – është një ndër ata këngëtarë të talentuar e zemërzjarrtë që kënduan e luftuan me pushkë për lirinë e pavarësinë e Shqipërisë. Si këngëtar krah për krah rapsodëve më të shquar ai ka zënë vend të merituar në historinë e folkloristikës shqiptare”. E veçantë është vepra e tij për lirinë e Atdheut, lufta ndaj bishës naziste dhe qëndrimi i paepur në kampet e Beogradit, janë legjendë e pashoqe për brezat. Xhebro Gjika për ne është liria dhe kënga. “ Këto këng’ kush i ka shkruar/- thotë diku – Xhebro Gjika nga Tërbaçi/ Çuditem si kam shpëtuar/ m’u si nga thonjt’ e lugatit” … Kënga e këtij artisti të madh është si furtunë në pllajat e Labërisë. Ai, me emrin e tij, i ka zbardhur faqen Tërbaçit. Bashkë me xha Maton e Selim Hasanin, xha Xhebrua është krijuesi folklorik më me popullaritet. Ja ç’vlerësim bën rapsodi Feti Brahimi për bardin tonë: “Xhebro Gjika e xha Selimi,/ si një yll përkrah një ylli, /si Stogoi e si Çipini ”. Kush i thotë vetes rapsod popullor, apo çdo poet i Labërisë duhet t’i ketë në tavolinën e tij të punës këngët e xha Xhebros. Këngët e tij janë si Kurani dhe Bibla e poezisë labe. Gurra popullore e Tërbaçit ëshët e pashtershme, e kristaltë, me ujë bore e borë Çike. Po ashtu, Puçe Velikua, Sinan Mullahu, Sinan Abazi, Arshi Xhelili, Hamdi Hodo e Sinan Gjondeda na kanë një thesar të çmuar për pasqyrimin e shpirtit të madh të popullit në vargjet e tyre. Dragoi i këngës së Madhe të Tërbaçit, Kujtim Mici i vlerëson pararendësit si bujqit që hodhën farë/ dhe korrën pranverë…Kënga e Xhebro Gjikës është një himn për njeriun që lufton me jetën, sepse vetëm aty gjen kuptimin ekzistenca e tij. Vargjet e tij të rapsodisë “Tërbaçi”, botuar së pari në Almanakun Folklorik” Buçet kënga labe”, Vlorë, nëntor 1972, fq .47 – 50, unë do t’i quaja kodin moral të çdo tërbaçioti, të çdo labi, të çdo shqiptari, si dhe një mesazh për brezat:“Çoku ngjante më të rrallë / gabonte ndonjë njeri/ e keshëm zakon të vendit/ s’e jepnim në qeveri, besa – besë, burri-burrit/ ia bënim gjyqin aty…” Kush poet nuk do ta kishte zili lirikën e tij dashurore: “Kur më shkon si kaçandone/ tinë të plakesh harrone!…”. Dhe kritikë e studiues do të ndiheshin të pafuqishëm për një kritikë letrare të këtyre margaritarëve të xha Xhebros, i cili është një gurrë ku pijnë poetët, burim që nuk shteron se ka lirikën humorin, jetën dhe veprën e tij shembullore. I thotë bukur Pelivan Bajrami i njohur, në këngën e tij poetike: “Gurra labe – Xhebro Gjika/ ujë bore, ujë nga Çika /s’ngopemi të pijmë përdita!” Xhebro Gjika është shpallur “Personalitet i Shquar i Labërisë”. Ai s’di gjë, e s’na dëgjon, se ka ikur, ka ca punë…Ai s’ka patur nevojë për dekorata e dafina lavdie, sepse derdhi gjak për Shqipëri e këndoi për Liri. Labëria ka nevojë për emrin e tij, se i bën nder. Shqipëria i jep nder atij dhe gojëbiblilëve si ai dhe, ata shpirtgurgullues si ujëvarat alpine të pranverës shqiptare, i bëjnë dritë e nder me vargjet e tyre – thesar shpirtëror i kombit të vendit të shqipeve, siç na quajnë studiuesit e huaj. Besoj se i bëhet një shërbim i çmuar edhe kulturës kombëtare, sepse vlerësohet një bard i veçantë, një rapsod i formatit të madh si një nga zërat më përfaqësues, më të plotë, më të fuqishëm të brezit të tij. Xhebro Gjika është Kurorë dafine në mbarë folklorin e Labërisë. Jeta e xha Xhebros është një punë heroike, ndërkohë që ai klasifikohet personalitet i kulturës popullore. Trashëgimia që zotërojmë nga Xhebro Gjika, pa llogaritur humbjet e rrudhjet, është e begatë edhe falë energjive krijuese të tij. Xhebro Gjika është shprehja më e spikatur e intelektit, humorit, tabanit popullor të Tërbaçit, duke u bërë një simbol, një sintezë e kësaj treve; është pasqyra më e mirë, më e bukur, e vitryteve më reale të tërbaçiotëve. Figura e Xhebro Gjikës gjendet në çdo fis, në çdo familje tërbaçiote. Historia e Xhebro Gjikës është pjesë, grimcëz e historisë së Tërbaçit, sepse asgjë nuk lind në vend bosh dhe, Tërbaçi përfshin një komunitet, që ka lënë gjurmë, si pjesë e së tërës labe e shqiptare; përfshin një bashkësi sociale me personalitete, me data, me ngjarje të mëdha, krahas të tjerëve. Duhet të kuptojmë që një popull pa figura të shquara, me një të kaluar anonime, s’ka si të ketë përmasë të së nesërmes. Në konstelacionin e yjeve i ndritshëm është pavdekësuar Xhebro Gjika.Vazhdimësia e virtyteve dhe e vlerave të xha Xhebros shprehet shumë qartë te pasardhësit e tij.

*) sekretar i Shoqatës “Labëria” për Vlorën dhe kryetar i Shoqatës “Tërbaçi”

BOTIMET MË TË HERSHME PËR PAVARËSINË E SHQIPËRISË

June 10, 2013 by dgreca

nga Albert HABAZAJ/* studiues/

Historia me racionalitetin e saj koherent dhe folklori me emocionin karakteristik e vlerësojnë meritueshëm aktin e madh të Pavarësisë. Me bulëzimin e Demokracisë, sidomos gjatë viteve 1995 – ’97, pati një vërshim botimesh folklorike apo të ashtuquajtura folklorike, por që nuk e morën statusin e korpusit “Trashëgimi kulturor i popullit shqiptar” për të plotësuar tre vëllimet e serisë së “Epikës historike”. Cikli i këngëve historike, që ka të bëjë me përgatitjen e shpalljes së Pavarësisë, me të cilin përfundon periudha e këngëve të pushtimit osman, është jo shumë pasur. Ka vlera njohëse, edukative e artistike; por mbi të gjitha, ngjizja e ndjenjës kombëtare, si dukuri e re që lindi me Lidhjen e Prizrenit e kthjelloi më tej ndërgjegjësimin atdhetar- kombëtar. Njohja e kombit u bë si njohja e vatrës ndër shqiptarë. Shtëpia e vogël e familjes në Kurvelesh, në Dibër, në Himarë, në Tepelenë, në Gramsh… u barazua me shtëpinë e madhe kombëtare; u bë dëshirë e kërkesë e secilit njohja e kombit – këtë na tregon kënga. Veçse, edhe për këngët epike të Pavarësisë bazë është kriteri kronologjik dhe ato, “duke patur si mision kryesor pasqyrimin emocional të ngjarjeve të ndodhura realisht, kanë përmbajtje të angazhuar historike”(Dibra) 1), duke iu përgjigjur flakë për flakë ngjarjes madhore të Pavarësisë dhe rolit të saj vendimtar për jetën shqiptare. Në këtë kumtesë do të trajtojmë pikërisht ravën folklorike të çelur nga Qemal Haxhihasani e Zihni Sako, qysh më 1956 me “Këngë popullore historike”. Mendojmë se ravijëzimi kronologjik na çon në gjurmët e arketipit dhe se krijimet foklorike, parë nga ne në konteks, jetojnë e qarkullojnë vetëm brenda atij komuniteti të caktuar që i pëlqen, që i dëshiron natyrshëm, jo teatrisht, nëpër skena folklorizante.

Pavarësia e kombit shqiptar është tempulli ku shqiptarët i falen Flamurit dhe Plakut të Bardhë, që së bashku me Bacën Isë, me Luigj Gurakuqin, me Rasih Dinon (nga treva e Çamërisë), me tërë ata burra të lartë e me fisnike si Marigo Posio e trimëreshat e tjera shqiptare, i zbardhën faqen Atdheut tonë të lashtë, larë me diell, qëlluar me furtunë. “Luftrat ballkanike do ta përshkonin rajonin si një nëmë biblike”(Salleo) 9) Nga literatura historiografike mësojmë se ai fillimshekull i XX qe i stuhishëm, se në atë kohë lëvizja kombëtare për liri shtrihej anë e kand Shqipërisë, se ishin mbledhur shqiptarët e Rumanisë të kryesuar prej Ismail Qemalit e vendosën “mprojtjen e të drejtavet kombtare e shpëtimin e Atdheut prej lakmimeve sllave e greke, dhe në Vlonë me 28 Nanduer 1912 i u gjegj mbledhja e përgjithëshme e përfaqsivet të të gjitha visevet shqiptare qi shpalli mvehtësín e Kombit. Kronisti i asaj dite historike, kështu shkruen: Më 3 ½ hapet mbledhja… Në krye të sofrës rrin Ismail Qemali…Afër tij âsht Don Kaçorri… Aty pranë gjindet edhe Luigj Gurakuqi, i cili, në ketë çashtje âsht, me të vertetë dora e djathtë e Plakut” (Kamsi) 5)

Pavarësia mbart sakrificat e shumë brezave, duke u kthyer në një vepër popullore, në themelet e së cilës kishte vënë gurë gjithë Shqipëria. Akti historik për shpalljen e Pavarësisë pati qëllim shpëtimin e vendit nga copëtimi i huaj, ruajtjen e tërësisë tokësore dhe fatin e kombit (FESH, 2009:2560) 4), por shteti i ri shqiptar, në vijimësi, pati një sërë problemesh e vështirësish, “për ngjarje të ndryshme, akte uzurpimi të tokave shqiptare nga fuqitë ndërluftuese të kohës, si austrohungarezët, francezët e italianët, bukur na e sjellin një situatë të tillë edhe vargje popullore të shkëputura nga një tekst kënge i kohës: “Shqipëri, o shkëmb e gur,/ Vrite, prite për Flamur,/ Bota hiq e ti – në vur”. Këngët e kësaj periudhe të re historike për Shqipërinë dhe për shqiptarët bashkëudhëtojnë përgjithësisht me vetë historinë, brenda specifikës së folklorit, që në tërësinë e vet nuk është fotografim i realitetit, por pasqyrim artistik” (Xhagolli) 11) i asaj ngjarjeje reale, me personazhe konkretë, zhvilluar në kohë të caktuar dhe në hapësirë përkatëse.

Në gjurmë të botimeve të para folklorike

Nga botimet më të vjetra folklorike, Qemal Haxhihasani e Zihni Zako, më vitin 1956 na japin tri këngë, që janë nga lulet e para të ciklit të periudhës së Pavarësisë. E para, regjistruar në Kabash-Gramsh, me 9 vargje të ngjeshura, lakonike, të thjeshta por domethënëse, na vjen me këtë variant: “Medet, shokë, na mori malli,/ Ku gjindet Smail Qemali?/ Në Paris, brend te krali,/ hyn e del si zog sorkadhi:/” Shqipërinë dua t’ma ndani,/ Kanë zbritë komitat nga mali,”/ “ Fol, o Smail Be me gojë!/ Merre Flamurin në dorë,/ Ngule në Sazan e Vlorë.” (Këngë popullore historike, 1956:248) 6). Një tjetër këngë simbolike e Pavarësisë, shumë e përhapur dhe në treva të tjera, që qarkullon me variantet e komuniteteve përkatëse, edhe në Himarë, në Vranisht, në Tërbaç, në Dukat, më gjerë në Labërinë e Gjirokastrës, Tepelenës, në Mallakastër e më tutje hapësirave polifonike, herë si këngë, herë si valle, diku duke shtuar një varg apo duke hequr një tjetër, por gjithsesi thotë artistikisht bukur profilin historik të Uratës së Flamurit Kombëtar, e regjistruar në Radhimë-Vlorë: “O Qemal kur të përzunë,/ Kur desh të të zij’ Turqia/ Dhe një çikë prá të zunë;/ Erdh e të mori gjemia,/ Brënda në Paris të shpunë,/ Atje ku ish katimia./ Seç u ngrit krali në gjunjë,/ Mbretëresha dhe e bia./”Cili je ti, more burrë,/ Që kërkon vulat e mia?”/ “Unë jam Smail Qemali,/ Prapa më vjen historia.”/ Të shtatë vulat ja dhanë,/ Po do mos dojë Turqia./ “ Do dojë, se s’është punë,/ Është e jona Shqipëria!/ Sazan e Karaburun/ Janë vatanet e mia,/ Nëpër mes i ndan një lumë,/ Nga juga është Greqia”. (Këngë popullore historike, 1956:248) 6.1) Në 20 vargje memoria sociale e popullit na sjell një epos të tërë, me hartën e duhur gjeografike, në konteks, me udhëtimin historik, atlasin moral dhe etnopsikologjik të një kombi dhe nga ku kuptojmë sesi një njeri me emër të përveçëm shndërrohet, nga bëmat e tij, në një idhull, në një shenjt, në një Emër të Përgjithshëm, me të cilin kuptohen gjithë shqiptarët, sepse ai bëhet simbol i shqiptarit të lirë, të pavarur e demokrat në ballafaqimet ndërkombëtare, në mejdanet diplomatike për civilitetin e vendit të të parëve të tij.

Me 10 vargje na vjen kënga e regjistruar në Kuç- Kurvelesh: “Më njëzet e tet’ nëntorë/ Më këmbë u ngre Shqipëria;/ Smail Qemali në Vlorë,/ Me gjithë shokët e tia,/ Çi tha popullit me gojë: “Posht’ o shokë, robëria! Evropa le ta dëgjojnë:/ Nuk ka vënt këtu Turqia!/ Ja të vdesim, ja të rrojmë,/ Është e jona Shqipëria! ”. (Këngë popullore historike, 1956:249) 6.2 ) Kënga flet vetë; ajo bëhet zëdhënëse e historisë, kronikë e ngjarjes sipas mendësisë popullore, i cili derdh artin e shpirtit të tij nëpërmjet këngës. Më 28 nëntor Shqipëria u bë shtet i pavarur. Kryengritjet dhe gjaku i derdhur për pesë shekuj me radhë sollën frytin e dëshiruar: Populli shqiptar theu prangat e robërisë dhe fitoi pavarësinë e tij kombëtare duke u njohur si shtet më vehte. “Ku ngrihet Flamuri, ngrihet Kombi! Kur rrëzohet Flamuri, rrëzohet Kombi” (Luarasi) 7)

Krijimet folklorike të Selim Hasanit, nw vijim kronologjik të botimeve, që kanë lënë gjurmë në formimin atdhetar të komunitetit dhe në zbukurimin e botës ndjesore, duke i përmirësuar njerëzit jo vetëm estetikisht, i boton më 1966 Instituti i Folklorit, ku krahas kontributit të prof. Zihni Sakos e Arsen Mustaqit, është e tejdukshme puna e “profesorit të pashpallur”, të bardhit Qemal Haxhihasani, që “në fushën e botimeve të folklorit shqiptar është më i shquari” (Xhagolli) 12). Ja si këndon xha Selimi i Brate, në shtratin e folklorit tradicional të krahinës së tij. Tre këngë të botuara, marrë nga hejbeja me këngë labe e xha Selimit po i citoj, sipas kërkesave fonetike, edhe për kujtim e mirënjohje ndaj folklorit të tij sinkretik: Kënga e parë- me 16 vargje:” Më dymbëdhiet’ senè/ flamuri në Vlor’ u ngre,/ me zhëgabë Skënderbe./Pesëqint vjetë ku qe?/- I kishnë vënë perdè./(e kishin lënë në errësirë)-Kush e qirti shiqarè?/ – Ai plaku halleve./ patërjoti Smail Be;/ me gazeta nënë dhe,/me shokë nja dy a tre./ Mëretit vajte i the? Dua sha përmi ylqe,/ do të hap një mod’ të re;/ do vë lule një bahçe!- unë të sho’ se ç’mëndje ke,/ po, sa të mund, do të çkre”. Xha Selimi është lindur rreth vitit 1886 në një familje të varfër, kështu që mund të justifikohen turqizmat në vargjet e kënduara apo të hequra valle aty për aty nga ai, si t’i vinte situata, ç’i kërkonin e ç’ pëlqenin njerëzit që e rrethonin në atë kohë në lagje, në mëhallë, në fshat, në miqësi, në luftë. Kënga e dytë është me 19 vargje: “Smail Beu i varfëri/ s’desh çifliqe, pasuri,/gjezdis me libra në gji,/lufton kundraj me Turqi:/- Ku jam, se dua të di,/shqipëtar a turçelli?/ E dua, se kam të drejtë,/ nga Parizi pse më çkretë?-/ Gjezdisi det e steretë/ me ca libra të mëshetë,/ nga Skënderbeu kish gjetë./ Nëntëqintedymbëdhjetë/ flamurë në Vlor’ e ngretë./ Foli Smail Beu vetë:/-Ka qën’ i bllokuar gjetkë,/ ky është flamuri ynë!/ bëjnë ca sikur s’e njinë/ Esat Pasha me Myftinë,/ Kosovën në bot’ e shinë.- Më tej, vetëm me 10 vargje, përsëri xha Selimi këndon, duke i mëshuar dëshirës madhore të Plakut të Bardhë: përparimin e shqiptarëve nëpërmjet mësimit të gjuhës shqipe, me shkollim e diturim për ta bërë Shqipërinë “ lule mes shoqeve: “Shqipëri, lule burbuqe,/ ke qënë në mes të ujqe,/ në mbëretërinë turke,/ pesëqint e ca vjet mbushe,/ tinë shqip e ata turçe./ Qysh u ndave, u çkëpute?/ Kërkon Qemali hudute./ Libra, propagandë fute,/ nëpër shkolla, nëpër burqe,/ qirte Flamurin në dukje”. (Rapsodë popullorë. Selim Hasani: 1966) 8 )

Ciklin e këngëve të të periudhës së shtetit të pavarur shqiptar e pasuron më tej botimi “Epika Historike, vëllimi 3”, realizuar nga Akademia e Shkencave, Instituti i Kulturës Popullore, Tiranë. Vepra e Ismail Qemalit për bashkimin një nga një të viseve të ndryshme të vendit regjistrohet dhe jepet në 13 këngë të tjera, të sistemuara sipas kriterit kronologjik. Shpallja e Pavarësisë, figura të veçanta si Ismail Qemali e Isa Boletini kanë prirjen të këndohen në përmasa gjithëkombëtare dhe fillojnë të futen me një perspektivë gjithmonë e më të gjerë në fondet poetike gjithëkombëtare, për shkak të peshës specifike të ngjarjes dhe gjesteve të heronjve, për rolin e veçantë në forcimin e ndërgjegjes kombëtare popullore etj., të cilat natyrshëm rrisin dhe potencialin artistik të këtyre krijimeve folklorike të karakterit epik. Kronika poetike e ngjarjes ja si vjen në një variant të Smokthinës – Vlorë: “Shqipëri, moj, shkëmb e gurë,/ Shqipëri, moj, Shqipëri! (përsëritet pas çdo vargu)/ Vrite, prite për flamur,/ Bota hiq e tinë vur,/ Evropa lësho e zur!” vetëm në 5 vargje shprehet vendosmëria e popullit tonë në luftrat shekullore për çlirimin e tij kombëtar. Ja si i këndohet nga treva e Dukatit Simbolit tonë: “O Flamur i Shqipërisë,/ O Flamuri kuq e zi,/ Rrugës tënde legjendare,/ Seç shkrove një histori./ Pesë shekuj ti qëndrove/ I fshehur brenda në gji,/ Të ngriti Smail Qemali,/ Bashkë me shokët e tij. Me Shpalljen e Pavarësisë mbyllet epoka e sundimit të huaj, epoka e errësirrës mesjetare dhe e robërisë së urryer, me kurorëzimin e luftës heroike të të parëve tanë, me shkëlqimin legjendar të Gjergj Kastriot- Skënderbeut, me “treqind kryengritje në katërqind vjet” për liri e pavarësi. Mozaiku i këngës zbukurohet me një variant nga Bregdeti, pikërisht nga Qeparoi i kapedanëve: U ngre Flamuri në Vlorë,/ Fol, Ismail Vlora, folë!/ Gjithë Evropa ta dëgjojë,/ Se shqiptarët u mbëlodhë,/ Karar dhanë në një gojë,/ Që më vete të qëndrojnë,/ Gjithë ç’janë shqipëtarë,/Jan’ vëllezër të pandarë,/ Siç ishin me Skënderbenë,/ Kur e tundën gjithë dhenë. Me një gdhendje mjeshtërore na e sjell portetin e Plakut të Flamurit kënga e Tërbaçit: “Ç’të them për Smail Qemalë,/ Trimin me shokët e rrallë,/ si mali me bor’ të bardhë,/ në at’ luftën me Ballkan,/ bashkë me shokët asllan’,/ E ndau Shqipen mënjanë./ O Malo ballëkurorë,/ të mbeti shkaba në dorë,/ Që kur e ngrite në Vlorë./ O Malo, o diplomat,/ Shkrove histori të artë!” Pa shumë shkollë ishin krijuesit popullorë në atë kohë kur ka lindur e është përhapur kënga, por intuita, zgjuarsia popullore diti t’i nuhasë zhvillimet e kohës dhe personazhet historikë, t’i përpunonte shpejtësisht në “laborator” dhe ta qepte këngën në vend, e cila ngjitej e qarkullonte, se pëlqehej. Ja një tjetër këngë nga Vërmiku: “Smail Qemali me halle,/ O Smail, o trim,/ Trim, o more trim (v.2-3 përsëriten pas çdo vargu si refren)./ Bëre punën më të madhe,/ Me flamurin kuqe alle,/ Që ngrite male më male,/ Shqipërinë na e ngjalle”. Nga Velça-Vlorë na vjen ky variant që pëlqehet dhe në trevat përqark: “Tundu, tundu, o Flamur,/ Marshalla, ç’lëshoke nur, /Përmbi shkëmb e përmbi gur! /Smaili të vuri vulë! /Aferim, o Smail Be,/ Evropës rrotull i rè,/ Flamurin në Vlor’ ngulè/ Smail Be, o diplomat/ Na e ngrite kokën lart!” Një njësi folklorike shumë interesante na e dhuron treva e Dibrës: “ Nëpër fusha, nëpër male,/ Vrapon poplli tuj kcye valle;/ Nalt e ngritëm njat Flamur,/ Mi çdo shkam e mi çdo gur;/ Njat Flamur me shqipe mali,/ Na e kish çu Smail Qemali./ Kur Flamurin nalt e ngritëm/ Krisën pushkët, të gjith’ britën:/ Rroft’ Flamuri, rroft’ Shqipnia,/ Anekan sod shndrit Liria! Bën aluzion kjo këngë për vendimin e Kuvendit Kombëtar për Shpalljen e Pavarësisë (28 nëntor 1912). I. Qemali si kryetar i Kuvendit Kombëtar, shpalljen e pavarësisë ua njoftoi gjithë krahinave të atdheut. Kjo këngë shpreh edhe entuziazmin e përgjithshëm me të cilin e priti populli i Dibrës, vendimin e Shpalljes së Pavarësisë Kombëtare. Mund të kumtonin shumë se këngët e popullit për Pavarësinë rrjedhin si lumë, por dëshirojmë ta finalizojmë me një këngë të veçantë nga Vranishti i Vlorës, mbledhur e regjistruar në vitin 1960. Kënga është ngritur nga Qerim Tartari (dhe këtë e kemi verifikuar nga tre burime) më 1913, kur Konferenca e Ambasadorëve, duke caktuar kufijtë e Atdheut tonë padrejtësisht, la jashtë tyre Kosovën : “Ç’ësht’këjo që na ka ngjarë/ Nënë Shqipëri? (përsëritet pas çdo vargu)/ Dhe malet në hall kan’rarë,/ Se u prem’ e se u vramë,/ Për liri, për trojet tanë./ Të mëdhenjt’ (e ka fjalën për Fuqitë e Mëdha) paçin belanë,/ Që e trazuan dynjanë,/ Mëmëdhen’ më dysh na ndanë,/ Kosovën jasht’ na e lanë./ Po ne jemi shqipëtarë,/ Nga një nënë e nga një babë./ Kemi një Flamur e Shkabë,/ Jemi betuar ta mbamë!” (Epika historike, 3:1990) 2)

PËRFUNDIME

Qëllimi kryesor i këtij punimi ishte të nxirrte në pah botimet serioze nga krijimi folklorik për Pavarësinë e Shqipërisë, që daton më herët, që ka një vendlindje e një datëlindje si fillesë krijuese individuale (apo dhe kur lundron nëpër anonimat), sepse plotëson kriteret e sigurimit të statusit që ka folklori si një lloj i veçantë e specifik artistik; që shndërrohet në krijimtari folklorike, sepse ka hyrë në qarkullimin folklorik të bashkësive të caktuara, të cilat dhe i cituam.

Njohja me këto fillesa folklorike të botuara mendojmë se përbën një tregues të mirë për të ditur se kush janë vërtetësisht botimet emblematike nga institucioni kompetent për Pavarësinë në peridhën e parë të mundshme kohore, që kemi gjetur nga veprimtaria botuese e institutit tonë.

Edhe pse janë këngë të epikës historike, nga kërkimet dhe vëzhgimet e bëra në terren, kemi vërejtur se ato bëjnë jetë aktive (kuptohet që nuk mund të jenë sot në krye të listimit të këngëve) natyrshëm, se pëlqehen e qarkullojnë, sidomos në Vlorë, ku u realizua dhe vepra e madhe kombëtare, apo në krahinën etnografike të Labërisë, ku kemi bërë ekspedita vetiake e studime.

REKOMANDIME

Stihia e botimeve folklorizante na kushtëzon që të qartësojmë veten së pari, miqtë studiues e komunitetin që këngët e atdheut janë ilaç dhe shërim, siç thotë Mjeshtri i Madh Lefter Çipa për këtë fakt: Këto janë botimet e para të mundshme, që gjetëm deri më sot dhe po i evidentojmë. Janë të besueshme si të tilla, sepse librat e botuar shënojnë vendin e vitin e botimit, folkloristët që janë marrë me përgatitjen për botim dhe botimin e njësive foklorike në libër, sipas kritereve përkatëse shkencore, si dhe institucionin që i ka miratuar këto botime. Ky fakt është i verifikueshëm me paraqitjen konkrete të librave që cituam më lart dhe mbyll shtegun e abuzimeve të botimeve pirateske dhe pamundësisht të verifikueshme, që, si rrjedhojë e “folkorit totalitar” (THIESE) 10), thatësira vargëzuese “kërryer” në vitin 1989, psh., na i paraqesin sikur janë botuar më 1923.

Këngë të tjera shumë të bukura për “Plakun e Pavdekshëm të Pavarësisë Shqipëtare” (Fetiu) 3) janë krijuar në rrjedhat e kohës dhe janë botuar nëpër almanakë folklorikë etj.; po ashu janë botuar më vonë edhe studime e monografi, por objekt i kësaj kumtese ishin vetëm fillimet e këtyre botimeve folkorike.

Gjithashtu, kjo temë në të ardhmen mund të përfshihet në një studim më të gjerë, më gjithëpërfshirës, me shtrirje gjeografike në gjithë trevat ndërshqiptare, me më shumë gjetje origjinale, larg sforcimeve e deformimeve folklorizante, të cilat vdesin akoma palindur.

BIBLIOGRAFIA

1-DIBRA, Miaser: Metafora në këngët popullore shqiptare; Tiranë: Akademia e Shencave, 2007, f.266

2- EPIKA HISTORIKE, 3; Përg. nga Qemal Haxhihasani dhe Miranda Dule (Botim i Akademisë së Shkencave të RPSSH, Instituti i Kulturës Popullore), Tiranë, 1990, f. 33-46

3- FETIU, Sadri: Folkloristikë; Prishtinë: Instituti Albanologjik, 2009, f.63

4- FJALOR ENCIKLOPEDIK SHQIPTAR: Tiranë; Akademia e Shkencave e Shqipërisë, 2009, f.2560

5- KAMSI, Gjon (“Ora e Maleve”, vj.1, nr.32, me 10 Nanduer 1923); shih: Shkrimtarët Shqiptarë, pjesa II. Prej Lidhjes së Prizrenit deri më sot. Punue nën kujdesin e Ernest Koliqit nga Karl Gurakuqi: Tiranë: Gurakuqi, 1941-xix, f.261-262

6, 6.1, 6.2- KËNGË POPULLORE HISTORIKE, zgjedhur e pajisur me shënime nga Qemal Haxhihasani nën kujdesin e Zihni Sakos. Tiranë, Instituti i Shkencave, 1956, f.248-249

7- LUARASI, Skënder: Fjala shqipe; Tiranë, Naim Frashëri, 1961, f.55

8- RAPSODË POPULLORË. SELIM HASANI; Tiranë: Instituti i Folklorit, 1966, f.11-12

9- SALLEO, Ferdinando: Shqipëria: gjashtë muaj mbretëri; Përkth. Virgjil Muçi; Tiranë: Shtëpia e Librit dhe e Komunikimit, 2001, f.40

10- THIESSE, Anne- Marie: Krijimi i identiteteve kombëtare: Europa e shekujve XVIII-XX: Përkth. nga frëngjishja Etleva Shiroka; pejë: Dukagjini, 2004, f.332

11- XHAGOLLI, Agron: Etnologjia dhe folklori shqiptar; Vlorë: Triptik, 2007, f.247

12- XHAGOLLI, Agron: Përkushtimi ndaj botimit të vlerave folklorike; shih: Qemal Haxhihasani folklorist dhe mësues i rrallë (përmbledhje artikujsh të kolegëve) [Tiranë]; [2010], f.141

*) drejtor i Bibliotekës Qendrore “Nermin Vlora Falaschi”

Universiteti “Ismail Qemali”

Vlorë, ALBANIA

KËNDVËSHTRIMI I SOTËM SI REFLEKSION PËR NGJARJEN HISTORIKE TË LUFTËS SË VLORËS, 1920

June 5, 2013 by dgreca

Në rrafshin historik flasin faktet/

Nga Albert HABAZAJ/ Studiues*/

Lufta e Vlorës shpërtheu e mbushur edhe me flakën e zemërimit popullor të kryengritjes së Kurbinit (shtator 1906 – maj 1907) kryengritjeve të kundërosmane të v. 1909 (maj – tetor), të valës tjetër kundërosmane të v.1910, të furisë kundërosmane me kryengritjen e Malësisë së Madhe që filloi më 23 mars 1911, të ortekut të kryengritjes së përgjithshme kumdërosmane të v. 1912, sikurse edhe me valën e zemërimit të ligjshëm popullor nga Lufta tremujore për Janinën nga vjeshta e v. 1912 deri më 6 mars 1913, kur Janina shqiptare ra në duart e ushtrisë greke, kryendritjes kundërserbe të shtatorit 1913, kryengritjeve të v. 1914 – 1915 në Kosovë, të kryengritjes së dibrës (nëntor 1917 – shkurt 1918, kryengritjes legjendare të Rrafshit të Dukagjinit (1919). Në këto kryengritje shkëlqeu mjeshtëria e të luftuarit shqiptarisht për Atdhe e strategëve popullorë Isë Boletini, Hasan Prishtina, Bajram Curri, Elez Isufi, Ded Gjon Luli, Mehmet Shpendi, Çerçiz Topulli, Idriz Seferi, Themistokli Gërmenji, Sali Butka, Muharrem Rushiti, Azem Galica, trimëresha si Tringë Smajlja (e Grudës) Norë Luli (e Hotit), Shota (Qerime Galica) dhe udhëheqës të tjerë të të qëndresës së armatosur të popullsisë shqiptare të Veriut e të Jugut kundër ekspeditave të rënda ndëshkuese ushtarake osmane, bullgare, greke, serbe, malazeze, austrohungareze, italiane. Këto kryengritje përgatitën truallin për shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë më 1912 nga burrat e kombit kryesuar nga Ismail Qemal bej Vlora. Dhe kur i humbën betejat shqiptarët nuk e ulën kokën, nuk u nënshtruan, se luftonin në të drejtë të tyre dhe u ngritën përsësi në këmbë, si dikur Araniti e Gjergj Kastriot Skënderbeu i Motit të Madh Arbëror. Kurorëzimi i dufit dhe dëshirave të larta liridashëse të shqiptarëve erdhi si Dafinë Lavdie, në Vlorën e asaj vere të Njëzetës, kur kastërnipërit e Pirro Mollosit dhe stërnipërit e Skënderbeut “e balosën bajlozin e zi të detit…”. LV shpërtheu kur 20 vjeçari i parë i shek. XX po i linte stafetën një periudhe më të thukët shqiptare, siç është fakti i pranimit të Shqipërisë anëtare në Lidhjen e Kombeve, më 17 dhjetor 1920; kur po ravijëzoheshin përpjekjet për demokratizimin dhe stabilizimin e shtetit shqiptar; ndërkohë që situata në rajon ishte e turbullt. Qielli ballkanik ishte i ngarkuar me re e suferinë dhe fuçisë ballkanike akoma nuk i kishte ikur era e barutit nga Lpb e Lidhjes Ballkanike (tetor 1912 – maj 1913), kundër Perandorisë Osmane, nga Ldb (29 qershor 1913 – 31 korrik 1913), ku Bullgaria sulmoi Greqinë dhe Serbinë, por humbi. LV ishte pararendëse frymëzuese për shqiptarët që në korrik të v. 1920 filluan luftimet dy mujore kundër ndërhyrje së armatosur jugosllave në Koplik dhe në 14 gusht të po atij viti filluan luftën kundër pushtuesve jugosllavë në Peshkopi. LV shpërtheu se, edhe pse gjatë LPB Shqipëria nuk kishte qenë shtet ndërluftues (por asnjanës), Italia imperialiste, duke abuzuar me statusit e të madhit dhe më tej duke shpërdoruar ekstremisht të qenit një nga pesë FM fituese të LPB, i theu rregullat e lojës dhe kishte pretendime aneksioniste, gjë që u duk qysh me zbarkimet militare, me armatimet më të sofistikuara të kohës, për ta bërë Vlorën e rrethinat plasdarmë të sajën në Adriatik, Jon, në Mesdhe. Nga historia marrim një tabelë kronologjike, nga e cila telegrafisht nxjerrim këtë hartë kronologjike të ngjarjeve që fokusuan Vlorën: Më 25 dhjetor 1914 Italia pushtoi Vlorën, ndërsa qeveria greke qysh më 27 tetor të atij viti shpalli zyrtarisht pushtimin e Shqipërisë së Jugut e tre ditë më vonë, më 30 tetor Italia pushtoi Sazanin. Më shtator – tetor 1916 ushtritë italiane pushtuan Gjirokastrën, Sarandën dhe Përmetin. Ndizet një fitil në tetor të atij viti: Ushtritë franceze pushtuan Korçën, por më 10 dhjetor formohet Krahina autonome shqiptare e Korçës. Fillojnë pazaret me lojërat e fëlliqura më 23 janar 1917, kur pushtuesit austro – hungarezë shpallën “autonominë” e Shqipërisë nën protektoratin e tyre. Hidhet topi tek pushtuesit italianë që më 3 qershor të atij viti shpallën “autonominë” e Shqipërisë nën “mbrojtjen” italiane, duke pushtuar dy muaj më vonë, në gusht dhe Çamërinë. Më 28. 11. 1918 në Vlorë u zhvillua një protestë antiimperialiste, ndërkohë që LPB përfundoi, siç dihet, më 11 nëntor, vetëm dy javë më parë (kishte filluar që më 4 gusht 1914). Më 29 korrik 1919 kemi marrëveshjen famëkeqe Tittoni- Venizellos për ndarjen e Shqipërisë dhe përkrahjen e pretendimeve të njëri – tjetrit para Konferencës së Paqes, për të dalë atje me një gjuhë të përbashkët[1]. Traktati i zi i ministrit italian të Punëve të Jashtme Tomasso Tittoni me kryeministrin grek Eleftherios Venizelos u pasua me marrëveshjen kapitulluese të 20 gushtit midis qeverisë së Durrësit dhe qeverisë italiane, që sillnin rreziqe për të ardhmen e vendit. Për diplomacinë e Romës dhe vetë kryeministrin F. Niti, kishte rëndësi kryesisht zotërimi i Vlorës nga Italia dhe nuk u bënte përshtypje që po loznin ortakërinë me fqinjët grabitqarë ballkanikë që donin ta bënin Shqipërinë “copa- copa, sikur s’ka njeri”. Në Shqipëri përmbajtja e marrëveshjes, që Roma dhe Athina, verbuar nga lakmitë pushuese, e cilësuan “triumf”, bëri përshtypje të thellë dhe tronditi qarqet atdhetare. Rrebeshi i zemëratës popullore u shfaq në manifestimet antiimperialiste, të zhvilluara në mbarë vendin, veçanërisht në Vlorë, ditën simbolike të Pavarësisë, më 28. 11. 1919. Memorandumi i SHBA-së, Anglisë dhe Francës që cenonte tërësinë tokësore të Shqipërisë mban datën 9 dhjetor 1919 nuk mund të paraqitej pa gatishmërinë e përfaqësuesit të Uashingtonit për t’i njohur Italisë “të drejtën për zotërimin e portit të Vlorës” që në prill të ‘19 – ës dhe më “ dorëlëshuar” akoma në kurriz të Shqipërisë më shtator të atij viti, kur amerikanët “ pranuan që sovraniteti Italian të shtrihej mbi të gjithë krahinën e Vlorës”[2]!!! Viti 1920 agoi tronditshëm e më i zi për shqiptarët. Më 13 janar 1920 u bë kompromisi i FM në KP për copëtimin e Shqipërisë. Kompromisi anglo – franko – italian i 13 – 14 janarit për copëtimin e Shqipërisë midis tre shteteve fqinje ngriti peshë shtresat e ndryshme të popullit dhe qarqet atdhetare radikale. “Flet një komb mijra vjeçarësh/ moj, Evropë, që na preve!” – regjistron EH me këngën që ndezte zemrat për zjarr shqiptarie, duke kujtuar dhe mesazhin me thuprat në porosinë skënderbejane për bashkim. President amerikan U. Uillson e hodhi poshtë këtë pazar matrapazësh, duke deklaruar prerazi se “nuk do të pranonte asnjë plan që do t’i jepte Jugosllavisë një kompesim tokësor në pjesën veriore të Shqipërisë për atë që kësaj do t’i merrej gjetiu”[3].. Por “kishin pjellë ato nëna/ kishin pjellë e bërë drëra”- thotë kënga. Trimëria kur ka në krahë dijen e kulturën- shpirtin e Mëmëdheut, e ngre përsëri në këmbë Atdheun e rrëzuar. Çelet një dritare atdhetarie, nga ku shqiptarët gjejnë busullën e udhëtimit kombëtar. U hap Kongresi Kombëtar i Lushnjës më 21 janar, punimet nisëm më dt. 28 dhe vijuan deri më 31 janar. Më 11 shkurt u vendos në Tiranë qeveria që doli nga KKL dhe Tirana u bë kryeqytet i Shqipërisë. Më 11 mars Shkodra bashkohet me qeverinë e Tiranës, më 26 maj Korça, ndërkohë që gjatë prillit 1920 formohet KMK, i cili, edhe me mbështetjen e qeverisë së Tiranës, do të drejtonte denjësisht LV, e cila, kushtëzuar edhe nga rrethanat e jashtme, ndikuar edhe nga faktori i brendshëm, do të shpërthente pashmangshmërisht. Më 28 maj u nënshkrua protokolli shqiptaro – grek i Kapshticës, ku, edhe pse kryeministri grek iu përgjigj negativisht kërkesës për ndihmë në “aksionin e Shqipërisë kundër pranisë së italianëve në Vlorë”, nga nënshkruesit Josif Koçi i qeverisë së Tiranës dhe guvernatori i përgjithshëm i Epirit Kalevras u kuptua se Athina nuk do ta shfrytëzonte luftën e armatosur me italianët, për t’u rënë shqiptarëve prapa krahëve e për të ndërmarrë ndonjë sulm mbi Gjirokastrën, gjë që i shqetësonte shumë shqiptarët.

Dështuan dhe bisedimet diplomatike të imzot Luigj Bumçit, ish – kryetar i delegacionit shqiptar në KP dhe tani anëtar i këshillit të Lartë me ministrin e Jashtëm Italian, Karlo Sforcën në takimin që patën për Çështjen e Vlorës. Përgjigja mohuese se Vlora përbënte “një pikëmbështeteje të politikës italiane”, s’kishte rrugë tjetër për palën mbrojtëse veç zgjidhjes me armë të së drejtës tokësore, pronësore e kombëtare. Deri këtu EHLV nuk na jep informacion, ndoshta shkalla dhe mundësia e njohjes, apo niveli arsimor i krijuesve të folklorit nuk mund t’i kapte këto probleme, se ata nuk dinin, nuk kishin njohuri për këto zhvillime diplomatioke e politike të FM apo dhe të qeverisë së Tiranës apo pak u interesonte atyre, shumica e të cilëve ishin banorë të pashkolluar e me mentalitet rural. Më 29 maj 1920 u mbajt kuvendi i Barçallasë (Vlorë).

Këtu kthen faqja e historisë. Këtu hapet sipari i lavdisë për bijtë e vendit të shqipeve. Gurgullima e EHLV, si rrallë herë më parë shpërthen me gjithë shkëlqimin e kulluar të gurrës popullore. Më 3 qershor KMK, i dorëzon komandës së ushtrive italiane në Vlorë Ultimatumin. Më 5 qershor filloi lufta e Vlorës. Më 6 u asgjësua disa përqëndrime trupash italiane në Vlorë. Më 11 filluan luftimet për çlirimin e qytetit të Vlorës. Më 12 qershor u zhvilluan në qytetet e Italisë manifestime kundër luftës imperialiste në Vlorë, ndërsa të nesërmen, më 13 qershor Avni Rustemi vrau në Paris Esat pashë Toptanin, kurse më 21 qershor u dorëzua garnizoni italian i Tepelenës. Më 2 gusht u nënshkrua Protokolli shqiptaro – italian, me të cilin Italia njohu pavarësinë dhe tërësinë territoriale të shtetit shqiptar, ndërsa më 17 gusht forcat shqiptare hyjnë në qytetin e çliruar të Vlorës. Më 3 shtator u festua fitorja e LV dhe largimi i pushtuesve italianë nga Shqipëria. Kënga “Nuk e bëjmë kabull na,/ Të jemi për nën – ë botë,/ Ne kala përmbi kala,/ Historia ashtu thotë” është thurur e kënduar nga Mato Hasani më 3 shtator 1920, ditën e fitores, në shesh të Flamurit. Xha Matua, i lindur në Brataj, më 12 dhjetor 1866, është dhe vëllai i madh i xha Selimit të Brate, siç e quan Dritëroi. Ai ka marrë pjesë në kryengritjet antiosmane të viteve 1911-’12; në mbrojtje të qeverisë së Vlorës me armë dhe këngë; në epopenë e Njëzetës, në krah të Osmën Haxhiut e Halim Xhelos me shokë; ndihmoi djemtë e vashat kundër pushtimit fashist të ’39-ës, se ishte i moshuar; mbas Çlirimit mbajti qëndrim burrëror, përparimtar e vizionar. Ka thurur mbi 200 këngë dhe 40 valle. Nga kontributi i tij njihet në Labëri “kënga dhe vallja Mato Hasançe”, e cila bën akoma jetë folkorike. Luftëtari dhe këngëtori Mato Hasani respektohet për kontribut të shquar në zhvillimin e traditave krijuese, kulturore e zakonore, si një vjershëtor i spikatur i krijimtarisë popullore e humorit në trevën e Labërisë e më gjerë. Tablo të gjalla, tablo të pasura na sjell EHLV me saktësi deri në imtësira e detaje, që asaj i pëlqejnë t’i rrok në gjirin e saj brilant. Tablo të tilla nuk janë të stisura, ato janë dëshmi jetësore, vlera madhore të një kombi dhe të një populli të tërë që për busull kemi fjalët e Naimit tonë: “Tek është vëllazërija/ atje është është Perëndija”.

L V tregoi se edhe Perandoria e re Romake, sikurse Perandoria e vjetër Osmane, nuk ishte e paprekshme, e pacenueshme, e pamundur për t’u shporrur, për t’u turpëruar me turp mbuluar. Në vijimësi kemi paraqitur se si forcat vullnetare, trupat kombëtare po përparonin nga Tepelena, Gjormi, Kota, Llogoraja, Kanina, Vreshtat e Mëdha, Babica, qafat e Ullijve, qafa e Koçiut, Vlora, Skela, ku forcat e LV po bluanin ç’ kishte mbetur nga ushtria kapitullante, e pakësuar numerikisht dhe e demoralizuar. Forcat e LV ishin inferiore në numër, por shumë më superiore në njohjen e terrenit. Në librin “Historia e Artit Ushtarak Botëror” është dhe ky ky paragraf i shkruar për ushtrinë italiane, e cila “kishte përgatitje të dobët për luftë në kushtet e terrenit malor, si rrjedhim në këtë teatër veprimet luftarake morën mjenjëherë karakter pozicional”[4]. Gjithashtu, marrim informacion se që në mbrojtjen e Sevastopolit, para se të binte, (tetor 1854 – shtator 1855) gjatë Luftës së Krimesë, (1853 – 1856) është përdorur me sukses fortifikimi xhenjer fushor dhe organizimi i mbrojtjes së thellë, ku filloi aplikimi i metodave pozicionale të zhvillimit të luftës. Për të lehtësuar manovrën dhe komunikimin këmbësorët shfrytëzonin strehimet, krijonin për vete grumbuj dheu (ledhe për t’u mbrojtur) e çerdhe pushkatare. Këto çerdhe u lidhën me njëra – tjetrën, duke formuar kështu ndërtimin e ri xhenier, llogoren pushkatare. Përveç kundërsulme të herpashershme, u përdorën në shkallë të gjerë edhe sulmet e befasishme, sidomos natën me reparte të vogla në pozicionete e armikut, të cilat në disa raste patën shumë sukses, duke e detyruar armikun t’i linte pozicionet e zëna çetave të organizuara luftarake. Po kështu përvoja e Garibaldit, nëmesin e shek. XIX, sidomos me lavdinë që fitoi në Palermo, me mësymjen e guximshme, me sulme të guximshme, energjike e manovrime të shpejta, me ndërthurjen mjeshtërore të veprimeve luftarake mbrojtëse me ato mësymëse, me bashkëveprimin e trupave vullnetare me popullatën brenda në qytet, na njeh me përvoja të luftrave të drejta në botë, të cilat lehtësojnë dhe shpejtojnë fitoren. Metoda e analogjisë na ndihmon të heqim paralele ngjashmërie të këtyre superluftrave titanike e shumë të tjerave me luftën heroike të popullit tonë të vogël. Nuk jemi vetëm ne që kemi luftuar, nuk jemi vetëm ne që jemi pushtuar, nuk jemi vetëm ne që kemi heronj, nuk jemi vetëm ne që u këndojmë trimave. Edhe vendet e tjerë të botës kanë luftuar e janë pushtuar, u kanë kënduar trimave të tyre dhe e kanë të shenjtë kujtimin e të rënëve. Pra, shqiparët janë banorë të vendit të tyre në rajon, në siujdhesë, në continent e në botë si gjithë banorët e tjerë përqark nesh, si gjithë popujt e tjerë, me dritat tona historike dhe patjetër me hijet tona historike. Sipas HAUB, vetëm në LPB morëm pjesë 36 shtete, numri i përgjithshëm i forcave të armatosura arriti 70 milionë vetë, 12 % e të gjithë popullsisë së shteteve më të mëdha kapitaliste në luftë dhe zgjati 4 vjet e 3 muaj e 3 muaj e gjysmë. Humbjet e përgjithshme gjatë luftës arritën 10 milionë të vrarë dhe 20 milionë të plagosur. Historia na mëson se LPB pati shumë pasoja edhe për shtetin shqiptar që sapo kishte fituar pavarësinë, por që ende s’ishte konsoliduar politikisht. Nga njëra anë të dy blloqet ndërluftuese u përpoqën ta përdorninShqipërinë me pozitën e saj të favorshme gjeostrategjike, si object të planeve të tyre luftarake e politike, nga ana tjetër, shtetet fqinjë që lakmonin tokat tona, u munduan të shfrytëzonin kushtet q ëu kijoi lufta. Që në prag të luftës Greqia pushtoi Korçën dhe Gjirokastrën, në dhjetor 1914 Italia pushtoi Vlorë, gjatë v. 1915 trupat serbe dhe malazeze hynë në Shqiërinë Veriore dhe në atë Qendrore. Në fillim të v. 1916, si rezultat i disfatës serbe në frontin ballkanik, ushtritë austro – hungareze, në ndjekje të tyre, hynë në Shqipëri, ndërsa më vonë ushtritë franceze dhe italiane pushtuan Shqipërinë e Jugut. Në këtë mënyrë Shqipëria u shndërrua në një shesh lufte imperialiste, duke i sjellë vendit shkatërrime të mëdha. Në fillim të v. 1917 e deri nga mbarimi i LPB fronti ndërmjet dy blloqeev për territorin tonë kalonte përafërsisht në vijën: Vlorë – Berat – Pogradec. Lëvizja kombëtare shqiptare, duke kuptuar mirë qëllimet grabitqare të të dy blloqeve imperialiste ndaj vendit tonë, mbajti qëndrim asnjanës. U bënë përpjekje të mëdha për anullimin e TFL, sidomos pas denoncimit që i bëri Lenini më 1917 me botimin public të përmbajtjes së tij dhe mbështetje së fuqishme të Uillsonit ndaj zgjidhjes së çështjes shqiptare në tërësi. Lufta për sigurimin e lirisë, të pavarësisë dhe të tërësisë tokësore të vendit mori përpjestime të gjera nga Vlora, Shkodra, Dibra e gjithandej. Në LV u përdorën nga forcat pushtuese për herë të parë lloje të reja armësh dhe mjetesh luftarake për kohën si aviacioni, tanket etj.

Disfata kritike e Kotës ishte turpërim për ata, që vinin të blinduar dhe të armatosur gjer në dhëmbë. Nga rrëfimet e bashkëkohësve dhe më moshatarëve të mundshëm që kemi marrë informacionet e nevojshme për plotësimin e strukturës historike dhe folklorike të kësaj ngjarjeje, sidomos nga libri “Lufta e Vlorës në kujtimet e mia” i Gani Iljaz Abazit, (që është nga më autentikët, sepse autori ka luftuar dhe ka shkruar drejtpërdrejtë nga fronti i Luftës, si korespodent i gazetës “Drita” që botohej në atë periudhë në Gjirokastër nga Veli Harshova, sepse qe edhe mësues dhe shoqërues i Kryqit të Kuq Amerikan dhe gazetarët), kujtesa regjistron fakte të panjohura më parë, ose të njohura pjesërisht. Edhe nga ai botim mësojmë se peshën kryesore të luftës e mbajtën fshatarët e lumit të Vlorës e Labërisë, sepse ishin pikërisht hapësirat, trojet, vatrat e tyre që pushtoi armiku. Mësojmë gjithashtu se jo më pak kontribuan krahinat e tjera jo labe; se vullnetarët që vinin edhe nga treva të tjera shqiptare si Berati e Skrapari, Korça e Kolonja, Elbasani e Kavaja, Tirana e Durrësi, krahas gjirokastritëve e sarandiotëve, luftonin për Vlorën, Himarën e Tepelenën si për shtëpitë e tyre, si për vatrat e tyre, sepse i thirri zëri i Atdheut në luftë për liri. Harta e pjesëmarrjes së forcave vullnetare në Luftën e Vlorës pasurohet edhe trimat shqiptarë të Çamërisë. Vijnë trupa vullnetarë dhe nga larg: 120 shqiptarë të Amerikës nën drejtimin e Aqif Përmetit, vatranët e zjarrtë kompozitorin patriot Thoma Nassi. Sipas studiuesit B. Gaçe poezia e Ali Asllanit “Vlora – Vlora”, kompozuar prej Thoma Nashit dhe e kzekutuar prej bandës muzikore “Vatra” u bë një ndër këngët më popullore, jo vetëm në çaste të vështira kushtrimi e lufte, por edhe në festa e gëzime, si ditën e Bajramit më 18 qershor. Sikurse kënga “Eja mblidhuni këtu, këtu” e patriotit korçar M. Grameno, edhe “Vlora – Vlora” ka qenë himn i përpjekjeve shqiptare për lirinë e vendit dhe Ali Asllani mbetet poeti i kësaj lufte epope. Thirrja e vullkanit popullor: “O do bëhet Vlora Jona,/ o do bëhet shkrumb e hi…! U bë simbol i një kuptimi të thellë të nëndheshëm, të uturimave të brendshme të tokës shqiptare. Jepen në këtë këngë dhe disa nga karakteristikat luftarake e liridashëse të vlonjatit, por e dhe të shqiptarit në përgjithësi: “s’duron burri zgjedhë kurrë”, “rreth flamurit di e des”, “domosdo do rroj i lirë” etj. Në përfytyrimin poetik të autorit të këngës së LV ngrihet ndërgjegja kombëtare, përforcohet besimi në fuqinë e kombit, në të ardhmen e tij. Tetërrokshi luftarak, me ritme marshi, derdh shpirtin e poetit të frymëzuar dhe krenar për populin e tij, për qytetin heroik të lindjes. LV zhvillohej vetëm 8 vjet pas shpalljes së pavarësisë Kombëtare, kështu që dhe kjo këngë është pjellë e ngjarjeve të mëdha kur periudhës së pavarësisë dhe nismave për krijimin e shtetit të ri shqiptar. Luftëtari, kryetari i bashkisë, poeti atdhetar A. Asllani frymëzimin e mori në popull, i dha dimensione të reja, ia ktheu me bujari estetike, me zjarr të dlirtë patriotik, me ritme kumbuese luftarake, sa që shumë krijues popullorë e të kultivuar gjetën frymëzimin në ato vargje të mbushura me idealizëm romantik dhe krijuan e kënduan duke u hedhur si rrufe vetë e luftëtarët e tjerë në llogoret e luftës kundër armikut. Sipas Mitrush Kutelit tre kulmet e historisë shqiptare janë “Epopeja Skënderbejane, Lidhja e Prizrenit dhe Lufta e Vlorës[5]. Ndihmojnë edhe vllehët, çobanët e Selenicës, që sipas paleontologut Luan Hasanaj, janë shqiptarë të latinizuar e, pa ndihmën e të cilëve, arteria e luftës nuk do të funksiononte. Vërejmë se, po bëjmë një klasifikim të përgjithshëm, mund të themi që në LV pati përfaqësim me pjesëmarrje aktive nga të dy krahinat kryesore etnografike shqiptare. Në këtë epope, nuk u përfshi vetëm Shqipëria e Jugut, apo TOSKËRIA, si i thonë në gjuhën e trashëguar popullore, kësaj krahine të madhe etnografike, me Toskëri (Shqipëri Juglindore), me Myzeqe (krahinë e papërcaktuar në mënyrë të qartë në pjesën verioro – qendrore të Shqipërisë së Jugut), me Çamëri (krahinë e papërcaktuar në mënyrë të qartë në pjesën më jugore të Shqipërisë dhe me Labëri (Shqipëri Jugperëndimore), por pati prurje të dukshme kombëtare me pjesëmarrje edhe nga GEGËRIA ose Shqipëria e Veriut. Vërtet nuk pati përfaqësim nga Leknia ose Dukagjini (në jug të lumit Drin), nga Fushat Lindore (Rrafshi i Dukagjinit së bashku me Fushën e Kosovës), nga Fushat Bregdetare të Shqipërisë së Veriut (që nga Bregu i majtë i liqenit të Hotit në veri, deri në të djathtë të lumit Shkumbin në jug, por pati pjesëmarrje efektive nga nënndarja Gegëri (në veri të lumit Shkumbin). Për të hedhur dritë mbi këtë që themi, përveç memories kolektive, na ndihmojnë edhe dokumentet, si dëshmi e gjallë informacioni. Janë të regjistruar realitetet folkoriko – historikë që vërtetojnë këtë fakt. Janë të mjafta dokumentet zyrtare, të cilat kanë vlerën si dëshmi historike, që na informojnë për këtë solidaritet për të çliruar krahinat e pushtuara të Vlorës, Himarës e Tepelenës me rrethinat.

Shtrohet pyetja: Përse morën pjesë në LV me armë në dorë krahinat e tjera më të largëta me “skelën e parë në Evropë”? Përveç vlonjatëve apo edhe tepelenasve, që ishin zotërit e vatrave të pushtuara, apo dhe mallakatriotëve, sarandiotëve e gjirokastritëve, që si fqinjë natyrorë motivoheshin, sipas të drejtës juridike të pashkruar (kanunet trashëguar e transmentuar nga brezi në brez) për ta mbështetur njëri – tjetrin në rast rreziku nga hasmi, të tjerët përse erdhën, kush i thirri? Ngjizja e realitetit të ndjenjës kombëtare fillon e ravijëzohet me Lidhjen Shqiptare të Prizrenit (10.06.1878) Ka dhe një cikël këngësh për LSHP, ku gëlon lufta për autonomi ndaj pushtimit turk. Po të bëjmë një retrospektivë kronologjike të EH në tërësi, qysh nga këngët e Pushtimit Osman (me Shqiptarë në pesë shtete) e te Pashallëqet që kanë cikle këngësh, apo te cikli vijues i Tanzimatit, me reformat osmane, ku jepen përplasjet e shqiptarëve kundër sunduesve të huaj turq (1830 – 1847), vërejmë se nuk u ngjiz dot ndjenja e lartë kombëtare. Cikli I LSHP është shumë i madh, i pasur, i gjerë, sepse LSHP qe mbarëkombëtare dhe, në kryerje të misionit të saj kjo ngjarje kombëtare, na vjen edhe nëpërmjet këngës, sepse kënga historike është kronikë e ngjarjeve ngapopulli. Cikli i këngëve për mbrojtjen e trojeve shënoi një shkallë më e lartë zhvillimi, sepse përvoja e hidhur me Berlin, Bismark e soj e sorollop, “pa din e pa iman” si ata, e shndërruan Shqipërinë plaçkë tregu, sepse trojet shqipare u janë falur të tjerëve padrejtësisht. Një dukuri e re u lind në këto troje: ndërgjegjësimi atdhetar – kombëtar, njohja e kombit nga ajo bashkësi e qëndrueshme njerëzish, e formuar historikisht në bazë të bashkësisë së gjuhës, të territorit, të jetës ekonomike dhe të formimit psikik, që shfaqej në bashkësinë e kulturës të përbërë nga shqiptarë. Mashkulli i aftë për luftë, burri shqiptar, na tregon kënga, nga Kavaja shkon në Ulqin. Është një batalion me kavajas që lufton për Ulqinin. Pra, një dukuri e re lind ndër shqiptarë: Shtëpia e madhe kombëtare është e barabartë me shtëpinë e vogël të familjes. Kjo traditë përcillet brezash tashmë e tutje si stafetë lirise. Kështu ndodh edhe me LV. Vërtet lufta u zhvillua në Vlorë, por pjesëmarrësit ishin gati nga të gjitha trevat shqiptare. Edhe cikli i EHVL është shumë i pasur e interesant, sepse nxjerr në pah shpirtin luftarak e liridashës të shqiptarit, që u ngrit kundër perandosisë. E thotë qartë kënga: “ Breshkaman i breshkamanit,/ dil steresë, jo limanit!” Është logjika kombëtare, është referenca morale, që i bashkoi shqiptarët në luftë kundër të huajit që kishte zaptuar vatrën. Është një sistem vlerash morale i kodifikuar nga burra gjykimi e me peshë në hapësirat e mundshme, relativisht të gjera të një grupimi banorësh me doke, mënyrë jetese, tradita, dialekt e folklore të përafërt, që vinte brezash, i pa shkruar, i transmentuar gojë më gojë, por i detyruar për t’u zbatuar rreptësisht. Vatra ishte për ta metafora e Atdheut. Vatra dhe pragu i shtëpisë janë të shenjta, jo vetëm ndër shqiptarë, por kudo në botë. Ndaj kanë thënë banorët e vjetër në Shqipëri, në Ballkan, në trevat mesdhetare, ndër popujt e Europës dhe të kontinenteve të tjerë të botës; “ mos e nga x gjë se ndodh gjëma, hataja, të pret vdekja (sepse x apo y gjë (fjala vjen, vatra, zjarri, tymi, oxhaku, nderi, morali) është e shenjtë, e paprekshme, tabu.

Për luftën kanë ndihmuar shumë edhe gratë. Kjo nuk përbën ndonjë risi, sepse është aplikuar si praktikë e nevojshme, e domosdoshme edhe në luftërat e mëparshme, që nga Nora e Kelmendit (Nora e Bukur), Maro Kondi, Miro Tërbaçja, Nora Luli (gruaja e Ded Gjo Lulit), ashtu sikurse dhe më Njëzetën, heroina Sado Koshena nga Dukati, Rubì Hosi nga Matohasanaj, (gruaja e heroit Toto Hosit), Hanko Metja e shumë e shumë të tjera, se dushmani po u shkelte vatrën. Vatra është metafora e Atdheut për shqiptarin dhe atdhe shqiptari ka vetëm një. Ndihma e grave për luftën është një traditë e trashëguar nga të parët, kur atdheu lëshon Kushtrimin. Edhe në LV gratë kontribuan duke siguruar ushqim për trupat kombëtare, furnizim me municion për ta, shtresa e mbulesa për të plagosurit në front dhe haje për kafshët e luftës. Jeta sociale e malësorëve të Labërisë ishte komplekse. Sipas traditës, “Mikun do ta prisnin siç pritej miku, me të gjitha nderet, ta dinte se nesër hante hi”, siç na ka treguar edhe Xhebro Gjika, luftëtar dhe këngëtar i LV, të cilin kemi patur fatin ta takojmë e të marrin informacion të hollësishëm për atë epope gjëmimtare në Europë. Xha Xhebrua na ka thënë se banorët që u ngritën me “sëpata me hanxharë, me dyfekët lidhur me gjalmë” artin e pritës e përdorën edhe gjatë dy – tre muajve të verës që bënë LV dhe aplikimi i pritave qe efikas, sidomos në terenin malor e të panjohur për zaptuesit e urryer. LV pati këto avantazhe për fitorene arritur: Luftëtarët aplikuan suksesshëm luftimin natën dhe të rrufeshëm, falë mundësisë që s’e kishte kundërshtari, se tanët ishin mjeshtër në njohjen e terrenit.

Për LV pati ndikim faktori i jashtëm, por qe koherenca e brendshme motori që ndezi lëvizjen çlirimtare në krahinat e pushtuara, për shpëtimin e mëmëdheut. Ishte identiteti absolut i cilësive të larta dhe karakterit shqiptar në momente madhore, që pruri dhe shpejtoi fitoren. Identitetin shqiptar e përcaktoi dhe më Njëzetën gjuha, feja, tradita, kultura, territori (uniteti territorial), se ditët e mira paskëtaj vinë dhe për shqiptarët dhe shqipërinë, se ndërkomunikimet janë përbashkime, se bashkimi bën fuqinë, se fuqia korr fitoren. Na vlen paraqitja identitare në familjen europiane, që të mos jemi letargjikë, por të krijojmë vetëdijen mbi vetveten, të reflektojmë, që të mos përsëriten gabimet. Logjika na këshillon të mos i shikojmë vrëngër fqinjët matanë Adriatikut për shumë arsye me ndikim pozitiv ndaj shqiptarëve, por edhe për faktin se italianët e sotëm nuk kanë faj për ç’ka ndodhur më 1920 – n.

[1]Shënim: Lidhur me Shqipërinë Roma angazhohej të mbështeste në Konferencë kërkesat greke për aneksimin e Korçës e të Gjirokastërs, ndërsa Greqia do të përkrahte mandatin italian mbi Shqipërinë, e cunguar territorialisht, si dhe aneksimin italian të Vlorës. Kjo marrëveshje do të ishte e vlefshme edhe nëse SHBA do të vazhdonin të kërkonin që Korça të mbetej brenda kufijve të shtetit shqiptar dhe për pasojë Greqia do të mund të merrte vetëm trevën e Gjirokastërës. Në çdo rast Greqia pranonte t’i lëshohej Italisë për 50 vjet një pjesë e portit të Sarandës, duke u zotuar të ruante gjithashtu asnjanësinë e kanalit të Korfuzit.

Bibliografia

2 Histori e Popullit Shqiptar, 3, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Toena, Tiranë, f. 134.

3 Po aty, f. 149.

4 HISTORIA e Artit Ushtarak Botëror, bot. i Akademisë Ushtarake. Tiranë, 1987, f. 163.

5 ASLLANI, Ali: Vidi, vidi pëllumbeshë, Tiranë, Toena, 1999, f. 265.

*) drejtor i Bibliotekës “Nermin Vlora Falaschi”,

Universiteti “Ismail Qemali”, Vlorë, ALBANIA

[5] ASLLANI, Ali: Vidi, vidi pëllumbeshë, Tiranë, Toena, 1999, f. 265.

HISTORIA DHE EPIKA HISTORIKE NË LUFTËN E VLORËS, 1920

May 29, 2013 by dgreca

Vajet dhe këngët e përvajshme, nëndarje e këngëve grarishte për trimat/

Nga Albert R. HABAZAJ/ Studiues*)

Epika Historike e Luftës së Vlorës, 1920, si zhanër i epikës popullore, ka tipar kryesor pasqyrimin e ndërgjegjes historike, e cila nëpërmjet këngës ose valles, siç u interpretua dhe në këtë punim, mund të ndahet në dy grupime: a) që trajton figura historike: b) që trajton ngjarje historike, siç është në fakt vetë LV, me nëndarjet e saj të teartit luftarak, me mjediset, hapësirat, toponimet që vijnë në tekstin poetik edhe si shprehje metaforike, edhe si simbolikë domethënëse që nënkupton estetikisht dëshirat, ëndërrat, idealet e larta të shqiptarit. Ka një shprehje të bukur Sami Frashëri “Dëshira për liri e dyfishon forcën e një kombi”. Këngët, që janë krijuar për LV, kanë kaluar në jetë aktive folkorike pasi kanë dhënë “provimin” në tri faza: zhvillim, aplikim dhe përdorim në mjedise autoktone nga banorë indigjenë (rrënjës). Shumë nga këto këngë sidomos ato të viseve të Labërisë (Kurveleshi, Lumi i Vlorës, Himara etj.) këndonte e vallëzonte, këndon e vallëzon pa vegla fare.“Pothuajse në çdo e në çdo vend të Shqipërisë së Jugut kemi tre stile kangës a) pleqërishte (ose labërishte), djemurishte” dhe “grarishte”. Ndyshimi ndërmjet “pleqërishteve” dhe “djemurishtve” asht mjaft i ndjeshëm. Të parat “këndohen shtruar”, me një ton si të ndrydhun dhe me një shprehje, si të thuash, epiko – elegjiake. Ndërsa …“djemurishtet” janë ma të gjalla e ma të nalta”[1] vë në dukje etnomuzikologu Ramadan Sokoli (1920 – 2008). Dhe kjo është e vërtetë nga periudha në periudhë. Në qoftëse këngët e burrave në Labëri kanë katër zëra, Dukati edhe tre, apo Kallarati edhe me një zë (monofonitë e Zeqo Hoxhës apo Evgjeni Jonuzit), apo avazet me culë dyjare (druri, por edhe guri) si dhe me fyell nga një individ, këngët grarishte janë me tre zëra, me veçoritë stilistike përkatëse. Që të mos dalim nga objekti i temës bosht, do të vështrojmë se si gratë u këndonin trimave.

Gjurmimet na rezultojnë se këngët grarishte për trimat nuk këndoheshin në grup, por në mënyrë individuale. Ato këndoheshin në formë vaji, me nuanca epiko – elegjiake dhe klasifikohen si këngë të përvajshme. Sipas studiueses M. Dibra, këngët e përvajshme nuk bëjën pjesë në vaje (vajtime), sepse vajet ose vajtimet si krijime poetike bëjnë pjesë në lirikën popullore familjare dhe ato janë dy farësh 1. – vaje për njerëz, 2. – vaje për kafshë. Edhe këngët e përvajshme (përzishme) ndahen dy farësh a) Këngë epiko – elegjiake: – kurbeti, – nizami, – balada dhe b) Këngë elegjiake (elegji) (elegji për të renët[2]]. Për nga mënyra e realizimit vajtimet ishin realizime vetmore, ku gratë vajtonin meshkuj, burrin, vëllain, kunatin e rënë në Kotë, në Llogora, në Qafë të Koçiut, në luftë me pushtuesin italian.

Ato qanin me ligje, pra me fjalë, zakonisht në vargje, që gratë i thonë qanin me ligje, të cilat me fjalën e dhembshur, melodinë elegjiake, veshjen me rroba të zeza, në vendin e caktuar, me gjestet pikëlluese dhe me kurajon për të dhënë forcë gratë (jo vajtojca me pagesë) realizonin, sipas natyrës së tyre tradicionale, sinkretizimin artistik të folklorit. Nuk këndoheshin për të gjithë trimat, por vetëm për të rënët në luftë, që i njihnin, që i kishin të afërm, për dëshmorët e Njëzetës dhe thureshin në vend, aty për aty, duke shfaqur një fuqi të brendshme për t’u vlerësuar.

Të rënin në luftë e qanin gratë. Fjalët, vargjet e vajeve quhen edhe ligje, kuje, vaj e psherëtima, ku nëpërmjet karakterit narrativ të fjalëve plot eufemizma, që dëshmonin vitalitetin e gjuhës dhe kulturës së tyre shpirtërore jepnin peshën e rëndë të vdekjes, shprehnin dhembje, keqardhje për të rënin dhe, duke vënë në dukje cilësitë e larta heroike, morale e fizike krenari për aktin e tij të lartë e të nderuar. Ja një rast kur gruaja qan burrin e rënë në luftë, në krah të saj. Rubi Hosi ishe bijë nga Matohasanaj i Tepelenës, martuar me Toto Hosin nga Bolena e Vlorës (Kurveleshi i Poshtëm), i cili qe dhe komandant i çetës së Bolenës, me 150 luftëtarë. Dhe ajo s’iu nda burrit. Rubies i flisnin “flutura e çetës”, sepse porsi flutur shkonte në stane e u binte ushqimin luftëtarëve, mish të pjekur, dhjathë e shakullin me dhallë. Dhalla qe birra e labit edhe në luftë. Si flutur “shkonte llogore më llogore, furnizonte luftëtarët me ushqime, bulmet, fishekë e ndihmonte të plagosurit”[3]. Jemi në periudhën 11 – 20 qeshor, kur zhvillohej faza e dytë e lufimeve dhe më e ashpra për të marrë Vlorën. Na paraqitet kjo situatë. Zona e Vreshtave të Mëdha dhe kodrat e Qafës së Koçiut nuk mirrnin dot frymë nga pozicionet e fortifikuara dhe të rrethuara me tel me gjemba. Djemtë e Bolenës kishin kapur disa ushtarë italianë robër përtej, në Qishbardhë. Duke qenë njohës i terrenit dhe duke shfrytëzuar epërsitë e natës dhe trungjet e ullinjve, Toto Haxhi Hosi me çetën e tij asgjëson një qendër zjarri të fortifikuar. Një mitraloz italian e godet keq trimin e tërbuar. Ngjarja është rrëqethëse, vjen si suferinë legjendare, e pabesueshme, por e vërtetë. Jemi në situatën e gjasës dhe mundësisë. Predhat i çanë barkun. Ai mbledh e mban zorrët me dorë. U jep kurajo të tijve, shokëve të çetës: “Përpara! Sulmoni me furi! Mos u tërhiqni para italianëve pushtues, se i kemi vënë që në Kotë përpara si derrat!” Nuk e dha veten trimi, por dha frymën. Meraku për ta çuar në qendrën sanitare nuk rezultoi pozitiv. Toto Hosin, atë burrë, atë trim që të mirrte gjak në vetull, siç thoshin më të vjetrit, apo dhe Kudret Kokoshi, që e cilësonte vigan legjendar me vargjet e zjarrta atdhetare, ja si e qan gruaja e tij, Rubia me vaje e ligje, sipas traditës së nderit e krenarisë që me lot zemre, por pa lot në faqe e sfidon dhembjen, natyrshëm duke dhënë prirjen ndaj së bukurës, sublimes, lidhjen e së bukurës me të dobishmen, duke dhënë natyrshëm përmasa më të gjera e me përgjithësim tipologjik: “Kurvelesh e tatëpjetë,/ E zeza Kurvelesh – o,/ Të mbeti nderi përjetë,/ E zeza Kurvelesh – o (dhe ky varg është refren pas çdo marrje të vargjeve, që në këngë mbushen me iso. Shën ynë. – AH). Jo se e fitove vetë,/ Po ta dha Bolen’ e shkretë,/ Ata që muar kalanë,/ Totua me Arif Rushanë,/ Me Sino Amerikanë,/ O Sino takëm ergjëndi,/ O Toto Hos zemërshkëmbi./ Kush e nji’ Toto Haxhinë?/ I shkurtër e vetëtimë,/ Rrëmba – rrëmba e kish’ synë. Dhe kënga e saj e për një trimi tjetër që u plagos rëndë gjatë fazës së tretë të luftimeve 21 qershor – 23 korrik, për marrjen e fortesës së Kaninës, por që nuk rrojti dot vajtojca luftëtare i thuri këngën: “Arif Dushani me derte,/ e mopre plumbin me vete…”. Për Kaninën ra dhe Sino Micoli, që kishte ardhur nga Amerika, në ndihmë të vëllezërve të tij bolenas, vlonjatë, shqiptarë. Vargjet elegjiake të Rubies morën dhenë: “Qaj Bolenë e vure vajnë,/ Të bukur trima t’u vranë,/ Qaj për Toton e Kafazë,/ Për Sino Amerikanë,/ Kur u hodh të mirr’ kalanë/ e mori plumbi në ballë, / seç e qan Varfa në shkallë:/ – Hallall sisa, more djalë,/ Se trimat ashu e kanë/ Derdhin gjakun për vatanë”. Kjo këngë e përvajshme duket sikur na thotë, se vdekja, vërtet është e hidhur, por e tilë vdekje është e bukur, kur jetën ia dhuron Atdheut. Karakteri sinkretik i veçantë i këtyre këngëve elegjiake na bën ta ndjejmë nga afër edhe estetikën e lotit. Kur u vra Toto Hosi, komandën e çetës së Bolenës e mori trimi tjetër bolenas, Mato Robi, edhe ai me histori, me këngë dhe i vlerësuar nga komuniteti horizontalisht dhe vertikalisht. Në Qafë të Koçiut ra dhe komandanti trim i Salarisë Selam Musai. Ai nuk pati as fotografi sa qe gjallë, se jeta e tij u shndërrua në një furtunë lutërash për liri të trojeve shqiptare e, si duket, s’pati kohë të linte një portret të tij për të pasmit, se dhe të bijtë, Magripi me Tajarin i ishin vrarë. Safe Musai, kunata e tij na prek me vajet e saj, për atë që ajo ligështohet, me ligjërimin e saj prekës: “Nuk le një fotografi/ O Selam, e zeza,/ Që ta puth, ta mbaj në gji, o Selam, e zeza”. Me sa duket këtë këngë, nënë Safja e ka thurur ndoshta pasi ka kaluar një farë kohe mbas rënies legjendare të heroit, fakt të cilën ajo s’e përmend fare, nga që është shumë e vërtetë në logjikën e psikën e saj, se e vajton kështu të kunatin kur e ka ndier mungesën e tij, kur e kishte marrë malli atë dhe familjarët e tjerë të tij dhe kur vuri re që as edhe një fotografi nuk kishte lënë, i bardhi. Sipas piktorit dhe kritikut të artit Ilmi Bani, aty nga viti 1959, Vasil Talo shkon në Mesas të Salarisë, mblodhi pleqtë e burrat e fshatit, nën një lis, në shesh të fshatit dhe i pyet për tiparet e fytyrës, …për veshjen dhe punoi shumë me nipin e Selamit që ngjante shumë me të. Dhe bëri atë portret që njohim: me pamje ballore, me qylaf të bardhë dhe mbi supe atë gunën çile që i mbeti përmbi tela. “Guna çil’e pela çile” regjistron kënga e vjetër. (Në zhargonin lokal, Dorì quhej kali i kuq, Kërri – i grivër, i errët, Gjok – ai më i çelti, Çil – kali i bardhë, Hallat – i verdhi dhe Karah – i ziu). Kur e pa nënë Safja portretin e të kunatit, u prek aq shumë dhe e mbajti në gji një copë herë me ligjërime të përvajshme: “Lemani, që ta ngro’ pak,/ e varfëra,/ t’i jap shpirt e t’i jap gjak,/ e varfëra…/ kjo ë’ fytyra vëlla,/ e varfëra”. Në këtë shtrat të dhembjes së madhe krenare, vjen një sokëllimë me vetëtimë nga brinjat e Smokthinës që trazohet e bie bubullimat që ushtojnë nga malet e Çipinit: “Një kuje nga Matogjini,/ Gjëmon Boderi, Çipini,/ Thonë u vra Muedini,/ I pari tek hapej tymi,/ Tek hapej tymi dhe flaka,/ Në ato majat e larta./ Sojë trimi e gju’ birbili,/ Ç’ e mbaj me vete Qazimi,/ E kish zgjedh’ për sua trimi./ Osmëni me gojë thirri:/ – Nga na vete Muedini?/ – Ja, poshtë grykave hyri./ Në ato grykat e larta,/ Të dukej Vlora dhe Narta./ Të vran’ o Muho, të vranë!/ Topçiu , a past’ belanë!/ Të dha një gjyle në ballë,/ ta hodhi poshtë gjerdanë,/ ta humbi fare nishanë./ s’t’u ndodh as Demiri pranë,/ Se një plumb e kishte marrë,/ E nisën për në spitalë”. Këngë të tilla të përvajshme qëndiste Perlat Hasani, një autoritet i folklorit jo vetëm në krahinëzën e Smokthinës, por edhe më gjerë, veçse është i një periudhe të mëvonshme, pra nuk është dëshmitar i drejtpërdrejtë i ngjarjeve, por i frymëzuar nga shëmbëlltyra e bashkëkrahinarëve të tij, që i tregojnë veteranët e Njëzetës, ai bën e këndon këngë, të cilat, edhe pse me një stil më dinamik, përsëri janë në taban, si stafetë e shtratit të tyre tradicional. Muhedin Mystehak Curraj nga Matogjini u vra më 22 korrik 1920. Nga ky tekst kemi një përshkrim të përkryer të poetit popullor për trimin e Qazim Koculit e të Osman Haxhiut, të vëllait të Demir Mystehakut, komandantit të Çetës së Matogjinit dhe kuptojmë se kënga është relativisht e re, krahasuar me ato që bëheshin e këndoheshin në zjarr e flake për flakë me pushtuesin. Një tjetër përjetim më të gjerë epikoemocional na vjen nga vargjet që nisin si vaj, si vajtim për katër djem të rinj nga Vajza e Vlorës, rënë në luftimet për marrjen e Kotës: “Në Vajzë katër u vranë/ U’ derëzeza djem-o!/ dhe vijon e përfundon si një këngë e përvajshme, se dallon që ngashërimat vijnë meditative, përshkruese dhe të tipareve fizik e të luftëtarëve: Mitroloz, a paç belanë,/ Vrave Shakon e Mezanë,/ Muhamet Maskën, o djalë,/ Begë Hitua pak i çalë,/ ecën avash e ngadalë,/ s’e peshonte istikamë./ Kush e një Ramo Sinanë?/ Burr’ vjetër i paarmë,/ që përfundon me një similitudë të fuqishme si e zbritur nga këngëte kreshnikëve: me në dor’ një goxha darë,/ i pret telat si korçanë! Është i nohur vajtimi për Selam Musanë: “-Pëllua, Selam, pëllua,/ e zeza ç’më gjeti mua,/ mbeti shala në katua,/ si ti kë do kem- ë sua,/ kë do kem sua e fis,/ që të na dalë varis,/ për halle të Shqipërisë./ Do të qa e të marr malë,/ hajmedet, që s’le një djalë, / ja Magripnë, ja Tajarë! E kemi shënuar se të dy djemtë e S. Musait, Magripi dhe Tajari kishin vdekur përpar të atit, njëri 10 tjetri 16 vjeç, kështu që ai nuk la pasardhës e, sipas Kanunit, u mbyll ai prag se s’ka mashkull pas. Vajet për dëshmorët janë kënëg për trimat. Një vajtim tipik, vaji i njërës prej vajzave të Selamit, çupës së dytë, Mira Musait, e cila ka qënë fort e lidhur me të atin. S. Musai i çonte dhëntë në kullotat verore të rrethit të Skraparit: “Bëre poshtë nga Babica,/ trim, o more trim,/ babaj im , o trim,/ me treqin’ e ca komita/ e zure topin nga grika!/ Te Babica, mi hapsanë,/ të vranë baba, të vranë!/ Mbenë sheshet e Skraparit,/ vrrasin dhënt’ këmbëssë malit./ Korbecët po ulërinë,/ kal’ i kuq po hingëllin,/ po pret t’i varësh tagjinë. Kemi këtu një shembull tipik të kalimit të vajeve në këngë trimërie. Siç shihet kënga në fillim ka qenë vaj. Duke u çliruar nga vargjete e fundit (v. 8 – 12), që shprehin elemente intime elegjiake, ka filluar të këndohet rregullisht si këngë e gjinisë së epikës. Janë shumë të tilla, por po citojmë vargjet ku, si shqiponjë e dalë nga shkëmbi, nëna me stoicitet Ajkune qan e këndon djalin e saj dëshmorin Razip Hito, qan dhe hallet sociale: “O Razip, të keqen nëna,/ nuk durohet hasmi brënda,/ shko biro bashkë me shokë,/ mos u kthe sa të fitosh,/ Në u vrafsh, vritu në këmbë,/ dekja të mos të të trëmbë/ Të keqen që më nderove,/ porosinë ma mbarove./ Të kesh rritur me thërrime,/ hallall e paç sisën time./ Ti m’u vrave bir, m’u vrave,/ neve prap po me halle…

Dhe kënga e popullit, në hapësira jo kaq të ngushta, por me dimensione më të gjera, gjithmonë brenda rrezes së “kompasit” folklorik, përshkruan habinë e Evropës: “Evropa shkruajn’ e thonë,/ bëhet dyfek në Vlorë…”, por qan edhe birin e Salarisë fisnike, ashtu si i ka hije labit, trimit, shqiptarit jo me ligje por me këngë: “Me katërqind komita,/ Bëre poshtë nga Babica,/ E zure topin nga grika,/ Italianët nga frika,/ U trëmbë, sa u ra pika./ Tepelenë, pse vajtoni?/ Selam Musanë kërkoni,/ Trim’n e mir’ mo’ e harroni!”. Ky cikël merr lëndë nga këngët e periudhave pararendëse, le, ndryshon e krijon të tjera, sipas rastit. Në cilklin e EHLV vërejmë të njëjtën psikologji, të njëjtin zhargon, të njëjtën dhembje, të njëjtën krenari dhe të njëjtin humor apo ironi.

Nuancat folklorike variojnë në varësi të botës emocionale hde përroit të brendshëm që gurgullon në shirtin e krijuesit, bartësit, përdoruesit të kësaj lloj kënge. Koloriti gjuhësor lokal, koloriti psikologjik, koloriti kostumologjik, interpretative, gjestikulativ etj., merr në vijim trajta më përfaqësuese në arsenalin kombëtar, duke e pasuruar atë. Rrethanat historike, ndryshimet social – ekonomike, mos pasja më nevojë për to bëri që ato të tkurren, të mpaken, të mplaken dhe të kalojën në jetë pasive, të ruajtura nëpër arkiva si relikte të shpirtit të popullit për të kaluarës historike. Kështu ato kanë dalur nga qarkullimi, përbëjnë një repertor pasiv dhe bartin vlerat si dëshmi dhe kujtesë folkorike e një ngjarje të rëndësishme për HSH, siç është LV. Gjatë hulumtimit krahasimtar kemi hasur në një farë moskokëçarje ndaj disa figurave apo ngjarjeve të Njëzetës. Për këtë mosinteresim të folkorit ndaj disa personave me emër në drejtimin e LV, siç dolën shumë anëtarë të KMK, apo dhe ngjarje me peshë në ecurinë positive të kësaj lufte, sidomos ato të rrafshit diplomatic, jemi në një mendim me sqarimin e studiuesit Xhagolli, sipas të cilit “Ky lloj indiferendizmi i këngës historike mund të shpjegohet edhe me mungesën e informacionit rreth ngjarjeve apo figurave historike”.

*) drejtor i Bibliotekës Qendrore “ Nermin Vlora Falaschi”,

Universiteti “Ismail Qemali” Vlorë, ALBANIA

[1] KONFERENCA e Parë e Studimeve Albanologjike (15 – 21 nëndor 1962), bot. i USHT, IHGJ; BOGDANI, Ramadan: Disa veçanti të muzikës sonë popullore, Tiranë, 1965, f. 33

[2] DIBRA, Miaser: Hyrje në folklor: cikël leksionesh [dispencë, Tiranë, 2011

[3] BAJRAMI, Ruzhdi: Bolena në optikën historike, Vlorë, Triptik, 2009, f.346

PAPAGAJTE E POLITIKES- NJË KONTRIBUT SERIOZ NË PUBLICISTIKËN SHQIPTARE*

May 24, 2013 by dgreca

-refleksione për librin “Papagajtë e politikës” të Prof. Dr. Ago NEZHA, Mjeshtër i Madh-

Nga Albert R. HABAZAJ**/

Nëqoftëse mund të shprehemi metaforikisht që publicistika letrare shqiptare është Qytet Shkrimor i problemeve politiko – sociale të kohës, me penë të mprehtë dhe gjuhë figurative në Republikën e Letrave, libri “Papagajt e politikës” i gazetarit dhe shkrimtarit të njohur Ago Nezha është një vilë e këtij qyeti, apo thënë më ndryshe, një pallat me pesë kate në Qytetit Shkrimor të Publicistikës Letrare Shqiptare. Kati i parë emërtohet Inflacioni i vlerave, kati i dytë Dilema e partive, i treti Korrupsioni elektoral, kati i katërt Dialogu qytetar dhe kati i sipërm Krenaria e simboleve. 185 shkrime në 5 kapituj vijnë në librin “Papagajt e politikës” si një kontribut madhor për publicistikën bashkëkohore shqiptare, shkruar nga prof. dr. Ago Nezha, Mjeshtër i Madh.

E quaj nder e detyrim që për këtë libër të madh, të shprehem në trajtë sa më lakonike, sepse gjithshka e ka shkruar Profesori si një mjeshtër i fjalës së bukur, të pastër dhe të rëndë shqipe në 462 faqe libër: “Personalitet i Shquar i Qarkut të Vlorës”, “Personalitet i Shquar i Labërisë”, Prof. Ago Nezha është për gati 12 vjet, qysh nga 30 nëntori 2001 kryetar i Shoqatës Kombëtare Atdhetare – Kulturore “Labëria”, ndër më të shquarat në Shqipëri për veprimari kulturore atdhetare, saqë mund të themi që edukimin atdhetar e kulturor të brezave e bën shumë herë më mirë se vetë Babashteti. Prof. Nezha është kryetar i kësaj shoqate emërmadhe, ku Kryetar Nderi është akademiku Rexhep Qosja dhe anëtarë Nderi Dritëroi ynë i madh dhe shkencëtari Rexhep Mejdani.

“Papagajt e politikës”, si një prurje e fuqishme e gazetarisë së sotme ndërshqiptare më kujton kontributet e spikatura të Branko Merxhanit, Krist Malokit, Ismet Totos, të Konicës e Nolit, të Halim Xhelos etj., që shkëlqyen në vitet ’20 –’30 të shek. XX dhe që plotësojnë brilantisht antologjinë e mendimit shqiptar. “Papagajt e politikës” është një titull sa metaforik, aq dhe fatkeqësisht i dhembshëm për banorët e Vendit të Shqipes, siç na quanin të huajt.

Politikë do të thotë arti i të drejtuarit të shtetit; është me burim nga greqishtja –politiké. Papagalli vjen nga burim zoologjik dhe është zog i vendeve të nxehta me sqep të verdhë, të gjatë e të kthyer poshtë me pupla shumë ngjyrëshe, që ka aftësi të shqiptojë fjalë, duke imituar njeriun. Kemi papagall të gjelbër, të kuq. Kemi dëgjuar për papagall që mëson përmendësh, në mënyrë mekanike, që përsërit si papagall, kur thonë…

Me librin që kemi në dorë Prof. Ago Nezha na thotë se s’ka vetëm zogj që imitojnë njeriun, por ka edhe njerëz që imitojnë majmunin politikisht, moralisht, kombëtarisht. Është fjala për atë lloj specjeje me vetëdije segmentare , të kornizuar në vision, që flet a përsërit në mënyrë mekanike fjalët e një tjetri, pa u thelluar në ato që thotë, si papagall, por që në këtë rast shkakton dëme sociale të pallogaritshme.

Në këtë libër, që unë e klasifikoj publicistikë letrare, me një parathënie emblematike të filozofit dhe sociologut të shquar Prof. Dr. Servet Pëllumbi, redaktuar me përgjegjësi profesionale nga gazetari dhe shkrimtari i njohur Albert Zholi, ndjej hovin përparimtar dhe demokratik, me të cilin autori Ago Nezha i jep një shtysë pozitive dhe impulse të fuqishme gazetarisë bashkëkohore shqiptare. Ndjej e shijoj në këtë libër një formë të ndërgjegjes sociale dhe të kulturës shpirtërore të një individi, që nëpërmjet shkrimeve të botuara nuk përfaqëson më vetëm Ago Nezhën, Dukatin, Nivicën, Vlorën, Labërinë, por më shumë se kaq. Ai përfaqëson zërin shqetësues të intelektualit progresist shqiptar dhe, si pjesë e së tërës, plotëson ndërgjegjen kulturore të komunitetit shqiptar për të shpëtuar nga inflacioni i vlerave nëpër baticat dhe zbaticat e jetës shqiptare, për të respektuar hierarkinë e vlerave; për të kombëtarizuar qytetarisht partitë e paqarta në platformë që gufosin me fasada boshe meritokracie, nga kopeja e servilëve e dallkaukëve që bëhen ura të korrupsionit elektoral; që nëpërmjet dialogut qytetar dhe etikës së komunikimit të ndjejmë dhe t’i shërbejmë krenarisë kombëtare. Shpesh herë shkrimet e Prof. Agos më duket se kanë ngjyer penën e artit në gurrën kombëtare ku ka pirë ujë të kulluar edhe Çajupi ynë i pashok në satirën e tij realiste, si pikënisje, kuptohet në një trajtë të re, sidomos me fejtonin e njohur “Klubi i Selanikut” (1909), i vetëdijshëm për realitetin e zymtë të jetës në atdhe.

Sentencat e profesorit artikulojnë një elokuencë të shprehuri filozofik dhe shpërndajnë një bërthamë mendimi jetësor të vërtetë e moral, që ngrihen në nivelin e artë të fjalëve të urta, ardhur nga shekujt e mijravjeçarët e anonimatit gurgullues popullor. “Në demokraci jemi të një mendimi, që të mos jemi të një mendimi” e të tjera perla mendimi si kjo thënie e prof. Ago Nezhës e bëjnë më të kthjellët dimensionin filozofik të personalitetit krijues të publicistit të njohur, poetit dhe shkrimtarit të palodhur. Guximi qytetar, mprehtësia profesionale dhe përgjegjësia kombëtare janë tre piketa rajivëzuese të profilit të autorit, i cili me fjalëformimet e reja që peshojnë e pasurojnë fjalorin e gjuhës shqipe, e stolisin hijshëm semantikën e leksikut shqiptar, jep një kontribut serioz në publicistikën shqiptare.

Duke e pasqyruar jetën mbi bazën konkrete përmes fakteve, veprimeve, perzonazheve politikë, dukurive, ngjarjeve reale e konkrete sociale, duke patur si objekt pasqyrimi pikërisht tipiken faktike e konkrete sociale, në kuptimin e gjendjes ekzistuese mbi bazën e arsyetimit, të krahasimit, të përzgjedhjes së fakteve dhe të tipave socialë vertikalisht sipërorë, libri “Papagajt e politikës” ngrihet në nivelin më lartë përfaqësues të publicistikës së sotme letrare të angazhuar.

* ) Referim në promovimin e librit “Papagajt e politikës” të autorit Ago Nezha, mbajtur në universitetin “Pavarësia”, Vlorë, ditën e premte, 17 maj 2013, ora 11.00

**) Drejtor i Bibliotekës Qendrore “Nermin Vlora Falaschi”, Universiteti “ Ismail Qemali”, Vlorë