nga MSC. Albert HABAZAJ/
Duro Mustafai: 21 shkur 1933 – . Nëpërmjet faqes online të gazetës “Dielli” dua të nderoj një personalitet të letrave shqipe, që bën letërsi të bukur dhe kombëtare, por s’do reklamim. Është një firmë e njohur me botime librash apo në shtypin e ditës, i shquar sidomos për publicistikën letrare ky, emri i Duro Mustafait. Duke folur për letërsinë, kulturën dhe artin në Vlorë, “Ore po na është bërë shumë i dashur ky emri i Duros, – më tha një mik nga Himara, ndërsa pinim nga një krikëll birre me dallgë deti në Ujë të Ftohtë, një çap mbi det të Vlorës, buzë muzgut trëndafilor të kësaj së premteje të datës 31 korrik 2015. – Sot kishte botuar një shkrim shumë të bukur në gazetën “Tirana Observer”, në nderim të 95 vjetorit të Luftës së Vlorës me titullin emblematik “Kapedan Sali Vranishti dhe koha e heronjve”. Më pëlqeu sidomos për jehonën morale, kombëtare dhe estetike që mbartëte shkrimi dhe që përhapte në bashkësinë e sotme qytetare, si dhe për mesazhet që përçonte”. Ai, së bashku me Muharrem Fejzon, është skenarist i filmit artistiko – etnologjik “Gunat përmbi tela” (1977), i cili trajton Luftën epope të Vlorës së Njëzetës.
Jetëshkrim lakonik: Duro Mustafai (Avdurahman Bashaj) ka lindur në qytetin e Vlorës, më 21 shkurt 1933, në Mëhallën e Re (sot lagje “Partizani”), me baba nga Vranishti dhe nënë nga Kanina. Baba Mehmeti ishte patriot, i cili, përveç se në Luftën e Janinës, u shqua sidomos në Luftën e Vlorës. U martua me jetimen Fezire Nelaj nga Kanina dhe e ndërtuan jetën me thjeshtësi e ndershmëri në qytetin e Vlorës. Durua, mësimet e para i kreu në shkollën 7 vjeçare “Naim Frashëri” në vendlindje. Përfundoi me rezultate të shkëlqyera shkollën e mesme “Luigj Gurakuqi” në Elbasan. Mbaroi më tej dy fakultete. Studimet e larta i kreu në Fakultetin e Historisë dhe Filologjisë, dega Gjuhë – Letërsi, Tiranë. Fillimisht ka punuar si drejtor shkolle dhe mësues i letërsisë në Vlorë. Një kohë aktive, të vrullshme, plot fantazi e aksione të mbushura me zjarr idealisti kaloi me rininë aq mbresëlënëse. Krijimtarinë letrare e ka nisur që në bankat e shkolës. Për më shumë se 30 vjet është marrë me gazetari. Ka punuar redaktor në gazetën “Zëri i Popullit”, kryeredaktor i gazetës “Drita” (6 vjet). Disa vite, para se të dilte në pension ka qenë kryeredaktor i gazetës “Shqipëria” (për diasporën), në Ministrinë e Punëve të Jashtme. Për disa vjet ka dhënë mësim si pedagog i jashtëm, në degën e Gazetarisë të Universitetit të Tiranës. Mbahet mend që bëri bujë në shtypin letrar të kohës me një cikël poetik për Kubën, shkruar në Havana (janar 1963) dhe botuar në gazetën “Letrari”, organ i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë (shkurt 1963). U ravijëzua ndër krijuesit e atyre viteve për stilin lakonik, për kulturën e vargut, për ndjenjën e dukshme humane dhe për një sherbet humori që të bënte shumë mirë për shëndetin letrar dhe estetik. Duro Mustafai është autor i librit “Edhe ti do të bëhesh gjysh”, që është edhe një kontribut për letërsinë shqipe në llojin e autobiografisë në formë letrare (të cilit i ka bërë një botim të plotësuar e të përmirësuar: Tiranë, Ilar, 2014); “Vranishti në sytë e mi” (portrete, skica, reportazhe, artikuj e intervista), Tiranë, Toena, 2006; “Nën qiellin e Prishtinës” (Ditar i një dashurie të përgjakut), roman, Tiranë, Toena, 2008; “Ne gazetarët e atyre viteve”, Tiranë, Ilar, 2014; “Me sytë e një gruaje”, poezi, Tiranë, Da Vinçi Press, 2015, etj. Në Bibliotekën Kombëtare, nga krijimtaria e Duros Mustafait, ka 19 regjistrime bibliografike të shfaqura.
Shkrimtari i buzëqeshjes krijuese: Mëmëdheu im është Kanina – thotë shkrimtari human Duro Mustafai, se nga Ballkoni i Vlorës kam Nënën, ndërsa Atdheu im është Vranishti, se nga fshati i Kapedanëve kam Babën. Me atë dashuri që shkruan për Vlorën, shkrimtari Duro Mustafai, thur hoje me fjalë mjalti për Prishtinën. Ja si e ka vlerësuar romanin e dashurisë sublime studiuesi i njohur Prof. Dr. Shaban Sinani: “Duro Mustafai e ka shkruar këtë libër me një pasion rinor, me një nderim shembullor për ndjenjën njerëzore, me fjali të shkathëta dhe me ligjërime të përveçme për çdo situatë e karakter. Ky është një libër që të frik dhe të iluminon. Jo gjithçka vjen prej “Arsyes shtetërore”. Shumëçka vjen prej “arsyes patriakale”. Njerëzit dhe ngjarjet janë në kornizë, por me më pak kufij se në kohën e tyre. “Nën qiellin e Prishtinës” është një ode që i kushtohet një dashurie të flijuar. Fati i Ljubas dhe i Sadriut vërtitet nëpër kohëra. Flijimi i tyre s’mund të thuhet se i takon të shkuarës. Kjo i jep librit një vlerë jo vetëm dokumentare dhe letrare, por edhe ndihmesë në realitetet tona. Ndoshta kur Kosova dhe Serbia do të ishin dy vende fqinjë, historia e Lufës së Ftohtë do të mbyllet në arkiva dhe dashuritë do të jenë pa rekuiem, siç është libri i Duro Mustafait për dashurinë e Ljubas me Sadriun” (07.11.2007). I kam lexuar me një ndjenjë respekti të 207 faqet e këtij romani me 10 kapituj, dhënë nga autori mjeshtërisht dhe me dashuri në trajtën e një ditari dhe u ndjeva mirë që ky libër është i veçantë në llojin e vet dhe me vlera të shumta artistike dhe njerëzore, sepse thyen edhe tabu, ndoshta 15 shekullore, për ta bërë jetën më të bukur, më njerëzore, të lirë në kufijtë e dinjitetit, për ta përmirësuar jetën, për ta bërë më të dashur e pa komplekse. U ndjeva qytetarisht bukur, kur vërejta se romani nis me ditarin e kosovarit Sadri të bacë Veli Krasniqit nga Peja, qysh më 3 prill 1957: “Kam bërë një hap të guximshëm e të veçantë në jetë: jam dashuruar me një vajzë të një kombësie tjetër…Ajo është një serbe…”. Mora frymë të plotë, mesdhetarisht, kur epilogu kishte në mbyllje fjalinë: “Dhe fytyrat e njerëzve shkëlqenin nga drita e lirisë”. “Nën qiellin e Prishtinës” është një harmonizim i letërsisë artistike me letërsinë dokumentare, ku çdo faqe zbukurohet me dinjitet nga një buzëqeshje e trëndafiltë e dashurisë së pastër e të thellë, që s’njeh kufi. Ky roman ëshë gjithashtu jo vetëm një kontribut i letërsisë etnologjike, por është një gur, e gur për në qoshet e ndërtesës së letërsisë antroplologjike. Themelet e këtij rrokaqielli të dashurisë universale i kanë hedhur burra të lartë si Ernest Heminguej, Janis Ricos, Petro Marko e ca të tjerë. Më vuri në mendime shprehja e Klintonit që përdor autori në epilog: “Askush nuk ju detyron të harroni, por përpiquni të falni”. Thjesht, shkurt, qartë, me domethënie. Duke dalë mbi kanunet e maleve, duke u ngritur pozitivisht mbi të drejtën dokesore (zakonore), Institucioni i Faljes është burrëri, është qytetari, është mesazh për ta përmirëzuar dhe për ta zbukuruar botën njerëzore. Sidomos sot. Ndër Shqiptarë sidomos. Dhe ndër Ballkanas. Ndër Mesdhetarë. Jemi pak. Duhet të duhemi shumë. S’ka kohë për sherre. Ky libër i Duro Mustafait më frymëzoi të bëj këto vargje: “Ballkan, pash nderin!/ a ma jep fjalën burrash/ të bëhesh ballkon i paqes/ se sherrit hajrin ia ka parë/ veç sherri…”. Duket që shkrimtari Duro Mustafai ka ndikim nga “Hasta la vista” e papërsëritshme e P. Markos, por jo, nuk ka një presje të kopjuar andej; gjithçka është prodhim “bio” i Duro Mustafait, që rrjedh natyrshëm në shtratin e tij të krijimit, tashmë të dallueshëm, me stilin e tij sa të ngrohtë e të qeshur, aq zhbirues në botën shpirtërore të personazheve. Krijimtaria e Duro Mustafait shfaqet me gjurmë të dukshme në tre plane të letërsisë shqipe: në prozë, kryeshisht me prozën e gjatë, romanin, me poezinë dhe me publicistikën letrare. Poezitë e tij kanë emrin e tij. Janë të shkruara (së pari e së fundmi) me DASHURI, me kulturë letrare, me brendi ideo – emocionale të thellë, me temperamentin dhe me fizionominë personale të shëndoshë të shprehjes poetike. Në poezitë e tij gurgullon ujët e Gurrës së Çikës, gjelbërojnë ullinjtë e Kaninës, freskojnë dy detet e Vlorës, lulëzojnë lulet e Elbasanit. Nektarinat e Duro Vlonjatit kërkohen në Europë; hijeshohen më tepër nga motivet helene në Akropol me urtësinë e Sokratit dhe trimërinë legjendare të heronjve të Heladës; shijohen në gadishullin Apenin; ëmbëlsohen më këndshëm nga motivet turke në Ankara e Marmara; e ruajnë freskinë me motivet gjermane; bekohen në motive egjiptiane; lahen me dritë dielli e mirësie ndër motivet kubane. Duro Mustafai, siç spikat si shkrimtar i vendlindjes (s’kam parasysh vetëm vendlindjen e vogël, atë të ngrohtën e frymës: Vlorën, Vranishtin, [më e madhja në botë, ndërkohë], por Shqipërinë, Shqiptarinë më saktë), ashtu ai ngrihet në përmasat e shkrimtarit të humanizmit universal.
Duro Mustafai na mëson si të shkruajmë për vendlindjen: Kur kujtoj vendlindjen time, apo kur marr penën për të shkruar për Tërbaçin, ku u linda e që s’e këmbej të më japin botën, më del përpara buzëqeshja e qeshur, imazhi më i plotë i dashurisë që mund të ketë njeriu në këtë botë – Duro Mustafai, që edhe natyra është treguar aq bujare, se i ka falur tërë atë nur e fisnikëri hyjnore, ama dhe ai nuk e ka shpërdoruar, por e ka mirëpërdorur bukur dhe dobishëm. Kur kujtoj vendlindjen, kam mall si Duro Mustafai i durimit dhe i dashurisë universale. “Kam mall për shtëpinë në kodër,/ Ku linda në atë dimër të rrallë,/ Ku eca e fëmijëria aty më iku,/
Pranë një sokaku me gurë të bardhë./ Dhe për oborrin me gjethe hardhie e fiku…”. Sikur mos ta dija dhe sikur mos ta njihja autorin dhe stilin e tij, do të thosha, pa mëdyshje, që këto vargje janë bërë, ose nga nobelisti i pashpallur ende, për arsye të korrupsionit global, nga i dali mbi rè, nga fenomeni i Universit, i pakapshmi I. Kadare, ose janë pjellë e Mbretit të Principatës së Letrave Shqiptare, Dritëroit të Madh. Por unë, që kuptoj simbolikën DUMEMUS, të cilën na e shfaq miku i pastër pedagogu dhe autori i disa librave letrarë Luan Çipi, unë që mendoj se e njoh afërsinë dhe distancën midis treshes, përveçueset dhe përbashkueset e kësaj trioje, në shfaqje të panjohur, në thelb të shfaqshme, them se studiuesit e mirëfilltë të letërsisë mund të gjejnë optika studimi tek dritërori ndër dritërues, Abdurahman Mehmet Bashaj. Pse e them këtë? Po ka një logjikë, që të paktën, përdoruesit e penës së dobishme, për vlera e bukuri artistike, estetike e sociale, e njohin mirë e goxha mirë Duro Mustafain, alias = thënë ndryshe Avdurrahman Bashon e Vlorës e sidomos të Tiranës, që qe kupola e situr mirë për klasifikimin hierarkik të shkrimtarëve dhe artistëve shqiparë (dje qe oaz, sot u bë oqean, [aq adhá, më duket se na ironizon krenarisht e dhëmbshëm i përveçmi ndër ne, shqiptaro – amerikani i vargut e i këngës së thekur, Pelivan Bajrami]). “Kam mall. Oh, sa mall!…”. Këto vargje sikur më realizojnë, shqiptarisht dhe në gjuhën e nënës, atë që dua: harmonizimin e dashurisë së bërthamës së mbjellë nën tokë dhe mbi tokë, të pemës së shëndetshme, plot degë të gjelbra e fruta të ëmbla.
“Dhe strofat e mallit ndjekin njëra – tjetrën deri sa arrijnë në apogje”, – thotë Përparim Hysi e prapë, në fund të çdo strofe, fjalia: “Kam mall. Oh, sa mall!”.
Shpesh herë mendoj të bëj për këtë personalitet të poezisë shqipe një shkrim sipas parametrave që kërkon një studim. Po shpesh herë them të flas për poezisë e tij, siç ma ka ënda, siç dëgjoj njerëzit që i reciojnë njerëzit e tij, siç dëgjoj ata burra me mend Labërie që i përfillin vargjet e tij dhe i komentojnë lartësisht, pozitivisht, meritueshëm. Jam pak i mërzitur, se dikush më tha në vesh, “myshorazi”, sikur Duro Mustafai na paska kaluar 82 vjeç. “52?” – e pyeta unë. Oto, jo çinkue,- më tha këmbëngulshëm miku i përbashkët. E ç’ta kundërshtoja xha Zeqon, vëllamin e Duros, një nga personazhet e tij letrarë, ndërkohë vjehrrin tim, të mrekullueshmin Zeqir Dule Ribaj. Qe pikërisht 14 shkurti, kur po diskutonim këtu, në Vlorë për vlerat universale të Duros dhe u pajtuam me njëri – tjetrin, duke marrë një mirësi në mungesë për Duron e Tiranës, të Vlorës, të Vranishtit, të Kaninës edhe të Tërbaçit, me nga një teke raki rrushi, nga pjergulla në fik të bardhë.
Një rreze e diellit të ngrohtë feks në një shpatull mali të bardhë: Kishin një vlerë veçantë komunikuese dhe respektore dikur ato kartolinat që shkëmbenim aq sinqerisht, sidomos ato midis miqsh në shoqëëri. Këtë 21 shkurt që kaloi Duro Mustafai mbushi 82 vjeç. S’më besoni?! As unë nuk e besova fillimisht. Eee. Debatova dhe me punonjësen e gjendjes civile, biles edhe me përgjegjësin e saj në Tiranë, por më kot. Aq qënkërkesh ditëlindja e Shkrimtarit të Vendlindjes: 21 shkurt 1933. Ju thoni 28? 52 ? Jo, mor jo, 82 qënkërka vërtet, (sipas gjendjes civile, ë?) Ishte i padobishëm debati me zyrtarët e pabindshëm burokratë, kështu që iu vura punës time shpirëtrore për ta uruar këtë njeri të mirë. Mendova: T’i bëja sms? E – mail? S’ më pëlqeu kjo ide virtuale. Durua është original dhe prodhon krijime origjinale. Vendosa, tradicionalisht, t’i nis një kartolinë simbolike, me shkrim dore. Ja teksti: “Sot, i mirënjohuri i penës së bukur shqipe, Duro MUSTAFAI mbush 82 vjeç. Me këtë kartoline urimi për ditëlindjen, po i nis një det me të fala nga Vlora. Pak diell në një mal të bardhë pashë të ngrohte çiltër zogjtë e folezës së publicistikës letrare këtyre trojeve të mia arbërore, në përpjekje për të marrë fluturim si shqiponjat qiejve të gazetarisë, të qytetërimit, të kulturës botërore dhe të progresit. E kam lexuar librin “Ne, gazetarët e atyre viteve…” të mendimurtit si uratë, të zemërzjarrtit si vullkan me fuqi pozitive hyjnore, të shpirtqeshurit si qershor, të shkrimtarit dhe gazetarit elitar Duro Mustafai. Jo vetëm sa për kujtim e frymëzim, siç ma kushton me shkrimin e tij autori. Po unë kam një problem me këtë libër. Nuk dua të ndahem nga ai. E kam në shtëpi, kur jam në shtëpi, e kam në punë çdo ditë pune. E kam te cepi i majtë i tavolinës së punës. E hap mbas çdo ore pune në kompjuter. Për t’u qetësuar dhe për t’u frymëzuar. Në kontekst. Në vend të kafes. Për të freskuar mendimin, si buzën me një gotë ujë natyral. Çmallem dhe mësoj nga ata, gazetarët e atyre viteve të stuhishme, të ndezur nga Idealizmi i Bardhë i Lirisë Njerëzore Qytetare. Ata ishin lule në furtunë. S’mund të ndahem nga ata. Dua të vijoj gjurmët e tyre më të mira, më të bukura, më të dobishme.Ky është motivi që libri “Ne, gazetarët e atyre viteve…” e shoqëron qenien time, kudo. E marr me vete. Të them si Biblën, është pak, sinqerisht. Bibla është Libri i Shenjtë për të gjithë ne. Edhe, “Ne, gazetarët e atyre viteve…” më ngjan si një libër i shenjtë, por për mua, është edhe i shtrenjtë.
Personat jetësorë, për bëmat e tyre të mira në dobi të kombit, shndërrohen në personazhe historikë, artistikë a kulturorë…Kujtoj Dhaskal Todrin tek “Udha e shkronjave” dhe heq një paralel, kur në vështrim krahasues, po aq ndritshëm, më shfaqet imazhi me dritë të ngrohtë i Duro Mustafait majë kalit të bardhë të publicistikës letrare të Shqipërisë, që me penën e mprehtë të gazetarit, na ka bërë më të shëndetshëm estetikisht për shtyllën tonë etiko-morale. Kur shkruan Duro Mustafai qesh fjala e, si rrjedhojë, zbukurohet leximi, i cili fisnikëron çiltër e thellë të zotin e leximit, lexuesin qytetar, dashamirës të kulturës. Nga pena e Duro Mustafait mëson si të shkruash për vendlindjen dhe si ta duash atë sa dritën e syve. E unë i kam thurur vjershën: “Si mund të shkruhet një libër për vendlindjen Sa herë lexoj Duro Mustafain/ ngjyej penën në një pjatë mjalti/ kujtoj, në korrektesën e tij, babain…/ dhe futem në Mbretërinë e Artit./ Dhe i marr një kafshatë ndjenje e malli,/ ca thërrime nga figurat letrare,/ se ai bën të qesh bukur dhe zalli/ me at’ shpirt të çiltër, të pastër fare./ Duro Mustafain sa herë lexoj/ me zemër i them: të lumtë dora!/ Vranishtin e tij e Tërbaçin tim nderoj/ të dy kemi Çika, dhe të dy HORA./ Se për Horën ilirike të parët:/ Mete Çobo, Lulo Abaz Mehmeti…/ u vërsulën si shqipe mbi barbarët./ Lavdia e tyre tempull për ne mbeti./ Sa herë lexoj Duro Mustafain/ zë, lundroj nëpër ëndrra diellore,/ më pushton një rrymë e ngrohtë faji…/ e metaforat më kapin për dore,/ që për vatrën e zjarrit, ku u ngroha/ çdo ditë ta mbjell të freskët fjalën/ e të shkruaj për njerëzit që njoha,/ si bujku i mirë që mbjell arën./ Duro Mustafain sa herë lexoj/ Them: s’ka si rrënja e pemës së gjelbër/ e për Tërbaçin tim si zog fluturoj/ E për mua si Tërbaçi s’ka tjetër!/ Sa herë lexoj Duro Mustafain/ (këtë e them me gjithë bindjen)/ kujtoj në sinqeritetin e tij babain/ dhe si mund të shkruhet një libër për VENDLINDJEN”; Vlorë, e shtunë, 21.02. 2015. “Vendlindja është si familja, – shkruan poeti – e ndjejmë nevojën e saj kur na mungon…”. Mozaik tematik, mozaik ngjarjesh e njerëzish, shkruan me ndjenjë e dashuri Duro Mustafai dhe ky prodhim etnoletrar është një dhuratë e çmuar për brezat pasardhës. Lajmotivi i autorit është: Gjithmonë e sa të kem frymë, vendlindja, në rastin konkret Vranishti është i bukur në sytë e tij. Ndjen vërtet kënaqësi kur lexon librat e Duro Mustafait, sepse të ngjallin emocione, sepse siç shkruante shkrimtari i paharruar Skënder Hasko “të njeh me vende, që, megjithëse ua ke dëgjuar emrin shpesh, nuk i njeh në thellësi, që të njeh me njerëz të cilët meritojnë të respektohen për bëmat e tyre”. Ndjen kënaqësi estetike, sepse autori ka përdorur figura letare si metaforën, krahasimin epitetin, të cilat e ushqejnë e ujë të pastër e të pasur letrar lëndën, qysh në rrënjë. Edhe pse ka qenë larg Vranishtit, shkrimtaria e tij tregon se zemrën e ka në Vranisht e Vranishti e ka në zemrën e tij. Ato nuk mund t’i ndash dot dhe kjo vihet re lehtësisht jo vetëm nga pena e botuar e autorit, por edhe nga fjala e dëgjuar nga goja e tij.ai, me një dashuri të tejdukshme, flet për njerëzit dhe virtytet e tyre, për vlerat morale e shpirtërore, për bukuritë e natyrës së Vranishtit të tij, që mban brenda emrit të vet ngjarje ebëma të lakmueshme për këdo. Libri i Duros për vendlindjen është një monografi e letrarizuar plot jetë, me njerëz realë, që kur e lexon të duket sikur fjalosesh me personazhe të njohur më parë. Dhe kjo është një nga vlerat e tij. Duro Mustafai ka bërë kujdes që të sjellë në vëmendjen e lexuesve famën e emrave vranishtjotë, të penës e të dyfekut, të mendjes e të punës, heronj e akademikë, që kanë “pushtuar” Shqipërinë. Le të përmendim vetëm dy tituj shkrimesh, ndër 52 që ka libri “Vranshti në sytë e mi”: “Heroin në fletët e një ditari”, ku flitet për yllin e pashuar të lirisë Hysen Çinon dhe “ Ç’m ëtha Shaban Sinani” ku flitet për madhështorin Sali Vranisht, i cili s’ka mbetur rastësisht në vargjet e mëposhtme, aq lavdëruese e aq domethënëse: “Mal i lart’ e ti mbi male,/ Kur luftoje, hidhje valle…/ Kush të bë, ç’qe ajo nënë?/ Shqiponja me krah’ t’ergjëndë”. Ky libër është ndërtuar me katër kapituj. Kapitulli i parë me skica, portrete e përshkrime, nis me thënien e Ciceronit “Historia është dëshmitarja e kohërave, drita e së vërtetës, mësuesja e jetës, lajmëtarja e lashtësisë”, ku autori nis të përdorë bisturinë kulturore historike nëpër tisin e kohës për “Shtëpinë e zotit”, malin e Bogonicës mbi Vranisht, “afër Qiellit, afër Zotit”. Kapitulli i dytë nis me sentencën e Molierit: ‘Marrim pjesë në lavdinë e të parëve tanë, vetëm atëherë kur mundohemi t’u ngjasim”, përmban tri intervista si dhe një bisedë imagjinare. E para, “Intervistë me Avdurrahman Bashën – ai që nuk njeh jetën e tij, e ka të vështirë të njohë jetën e të tjerëve” më ngjan përsëri si një bulëzim i freskët i Kalorësit Rebel të Lirisë te “Intervistë me vetveten – Retë dhe Gurët”. Bukur kështu, kur përsëritet cikli i krijimit dhe i rrëfimit në një trajtë të re e origjinale, sepse ka shumë vlera sidomos për historinë letrare të shkruar, e cila vetëm në fushën e dokumentimit arkivor është shumë e çmuar (pa përmendur vlerat letrare, gjuhësore, kulturore, etj.). Nga dera e intervistave të Duros, mun dtë hysh në Vranisht dhe mund të bisedosh me protagonistët. Një ndër to është ajo me Nderin e Kombit, me njeriun e mirë e shkrimtarin e respektuar, Dritëro Agolli, i cili kur pyetet: “…Çfarë dini për Vranishtin?”, përgjigjet: “E ku ka ndonjë shkrimtar të moshës sime që të mos dijë gjë për Vranishtin!” dhe, pasi përmend vajtjen e Plakut të Flamurit në Vranisht, se nga Vranishti është Sali Vranishti, se aty më 1943 u krijua çeta “Sali Murati” dhe s ejanë të rrallë fshatarat që kanë 51 dëshmorë si Vranishti, dhe aq me më shum ëmartirë të luftës, thotë: “Pastaj unë kam miq vranishtjotë si Maman Salinë, Muhamet Tartarin dhe ty, o Duro Vëllai”. Në kapitullin e tretë gjendet një minierë e pasur reportazhesh, që kanë siglën e L. Tolstoit: “Ka vetëm një mënyrë për të qenë i lumtur: të jetosh për të tjerët”. Kapitulli i katërt ka artikuj dhe vëzhgime, të cilat kanë një thënie të thukët me humor lab e moral njerëzor: “Le t’ua lëmë të vdekurve lavdinë e përjetshme, le t’u japim të gjallëve dahsurinë e pavdekshme”. Nuk mund të lësh pa përmendur shkrimin mbresëlënës “I katërti i Kodrës së Kuqe”, ku flitet për heroizmin e rrallë të vranishnjotit Muharrem Llanaj, i cili ka qenë “nënshkrues” i asaj epopeje aq të njohur, ku ranë heronjtë e lirisë: Vojo Kushi, Xhorxhi Martini e Sadik Stavaleci, ndërsa Muharremi, i plagosur rëndë, mbeti pa ndjenja nën gërmadhat e shtëpisë ku ishin strehuar. Të vjen vërtet keq që, ky njeri, hero i katërt, u la tërë jetën në harresë. Por, populli ka thënë: “Koha mënon, por nuk harron”. Duro Mustafai është i madh, por nuk duket, nuk do të duket, nuk kërkon të shkruash për të. Ndoshta mund të jetë tipike kjo cilësi e tij. Thjeshtësia e një njeriu të tillë të madh në vlera, në krijimtari, apo në modelin që paraqet qytetarisht dhe me cilësi artistike, e bën po aq të pranueshëm në bashkësimë e krijimit sa edhe të lartë për profilin e dinjitetit të shkrimtarit Duro Mustafai. Vetëm fakti që Durua ka punuar në organet më të larta të shtypit qendror të kohës dhe sot kujtohet me respekt e admirim, flet shumë e s’do komente fare. Meritojnë nderim dhe vlerësim pena si Skënder Hasko, Pavllo Gjidede, Shaban Sinani, Irfan I. Bregu, Luan Çipi Përparim Hysi, Laureta Petoshati etj. të cilët kanë shkruar për mjeshtërinë e rrallë dhe pasionin e shkrimtarit mbresëlënës Duro Mustafai. Më pëlqen thënia e shkrimtarit Përparim Hysi: “Libri me poezi nga Duro Mustafai “Në udhët e jetës” është si në album i vërtetë malli”, prandaj po e citoj edhe në këtë profil letrar të këtij autori vital. Pena e Duros ka pasqyruar artishtikisht botën e madhe shpirtërore të njerëzve atdhetar, që çmojnë mbi çdo gjë lirinë dhe dinitetin e kombit. Si gazetar ai së bashku me Hamit Boriçin janë shkolla e gjallë e publicistikës letrare. Ai është siç ka qenë gjithë jetën njeri solidar, altruist në gen, sepse si pakkush i ka ndihmuar talentet e reja, qoftë në gazetari, qoftë në krijimtyari. Këtë mision fisnik e realizon aq fisnikërisht e edhe sot e kësaj dite, duke i flakur tutje si pelelerinë e vjetëruar 80 e ca vite, që na bezdis ajo gjendja civile… E ka bërë revistën “Hora” standart përt’u ndjekur edhe nga botimet luksoze ciëlsisht të larta. Dhe gjithçka e bën vullnetarisht. Krijimin dhe prodhimin e 8 numrave të derisotmë të kësaj reviste të pavarur periodike, social – kulturore – artistike të Vranishtit të Vlorës (sikurse mbi 10 vjet gazetën “Hora”) e ka dora, mendja, zemra, shpiri Duro Mustafait, ndërsa sponsorizimin e saj e ka bërë realitet bujaria e pazhurmshme ing. Besnik R. Hasanaj. Kjo revista “Hora” vetëm cilësimin ka për Vranishtin e Vlorës, se aty është Vlora, Labëria, Shqipëria, antikiteti, sotshmëria, historia botërore dhe qytetërimi. Revista “Hora” më kujton revistën “Ylli”. Kjo është merita e Duros, që veten , si dhe përvojën e tij krijuese dhe të gazetarisë e sakrifikon për të tjerët, për njerëzit e thhjeshtë, për njerëzit e mirë.
Shkrimtari që s’ka kohë të plaket: Vetëm pak ditë më parë Duro Mustafai më dhuroi librin e tij më të ri me poezi, titulluar: “Me sytë e një gruaje”, me autograf: “Albert Habazajt, me dashurinë dhe respektin që nuk do të më shuhen kurrë, miqësisht Duro Mustafai”. Shkrimtari nuk ka kohë të plaket. Pse nuk ka kohë të plaket poeti, shkrimtari, gazetari Duro Mustafai? Është një arsye e fortë dhe një motiv i madh që s’e lë të plaket: Duro Mustafi është shkrimtar atdhetar i talentuar. Si e kujtoj unë të qenit e tij shkrimtar atdhetar? Së pari, ai e do dhe e nderon veten dhe familjen. Kush kërkon komente, të rilexojë librat e Duros, sepse janë aty të qarta si drita e diellit. Aty është bërthama e Atdheut. Djepi. Vatra. Zjarri. Së dyti, do vendlindjen, vendorigjinën, simbolet e shenjta, gurin, dheun, varret e të parëve, “Shqopet e Bashue”; së treti, do Shqipërinë dhe Shqiptarinë; së katërti , do Kosovën dhe Çamërinë. Zjarri i tij atdhetar ndizet nga talenti i qëndrueshëm dhe i admirueshëm, që spikat dukshëm në krijimtarinë e autorit. Nuk do të merrem me librin e ri, por dua të them se, me që e njoh natyrën e tij, dallova qysh në faqen e parë të vëllimit, se Duro Mustafait, kur i bën një nder, ta shpërblen dhjetëfish. Kjo ndodh dhe me librin e tij më të ri “Me sytë e një gruaje”. Është një ditë në Amerikë që i thonë: “Dita e Falënderimeve”. Në librin e Duros, faqja që çel vëllimin: “Në vend të hyrjes – nga autori, mund të quhet dhe Faqja e Falënderimeve, ku në rastin në fjalë, autori, me thjeshtësi të pastër e bujari poetike, falënderon mikun e vjetër, Dr. Irfan Bregun për mirësinë dinjitoze me sonetet e pasthënies së merituar. Këshilla poetike, porosi, aforizma e fjalë të urta në vargje: “Kur të hidhni sytë tek ajo “Shtëpia”/ Mos shikoni lulet kokëvarur te varri im,/ Më mirë hapni librin me vargjet e mia,/ aty janë lulet e shpirtit tim” na vijnë të poetizuara hijshëm dhe me një nuancë të çelur humori, të situra nga shpirti artistik i një 82 vjeçari të ri. Libri është strukturuar me katër kapituj poetikë të dashurisë për njeriun, për jetën, për të vërtetën, për të drejtin, për të ndershim, për përballjen e madhe edhe poetikisht të së mirës me të keqen, si dhe me gjashtë motive të dashurisë universal. Autori mendos se me sytë e një gruaje bota është ndryshe, në kuptimin më e bukur, më e mirë, më e dashur. Ka një poezi ai me titullin: “Kur shoh m e sytë e një gruaje”. Kjo poezi sikur ka një magji të bukur hyjnore. Kjo poezi edhe lexuesin e bën ndryshe, më njerëzor, më të bukur, më të dashur. Edhe në këtë poezi – yll humanitar shfaqet kredoja poetike e autorit D. Mustafai: dashuria për njeriun e mirë, për njeriun e vërtetë, për jetën qytetare. E kështu, libri rrjedh këndshëm në lexim, ta freskon të nxehtit afrikan që po na merr territore edhe këtu, në Ujë të Ftohtë. Kemi të bëjmë me një libër serioz të një poeti të pjekur në të gjitha rrafshet e krijimit dhe të qytetarisë. Pasi mbaron së lexuari librin, vëren se ke shijuar artistikisht poezi serioze të një autori të ngritur në nivelet më të larta artistike. Në kopështin e lulëzuar me vjershërime të Duro Mustafait ka shumë fidanë, që kopështari i poezisë, si një mjeshtër i vargut të shëndetshëm ka mbjellë me kohë dhe sot pas 82 vjetësh i shikon me kënaqësi e, ndërkohë, me krenari e thjeshtësi, që janë bërë edhe pemë letrare, edhe pemë pedagogjike, edhe pemë etiko – morale, ujitur me ujët e bollshëm e të kulluar të Gurrës së Artit të Fjalës.
ODISE GRILLO, MËSUESI I SHKRIMTARËVE SHQIPTARË PËR FËMIJË
Nga Albert HABAZAJ/
Odhise Kristo Grillo (21 Mars 1932 – 24 Shtator 2003): Kur, në relievin shqiptar kërkojmë malet më të lartë të vendit, në pesë vendet e para renditen përkatësisht: Korabi (2751 mnd) me 3 majat e tij, Blloku i Jezercës (2694 mnd) me 13 majat mbi 2300 m, Gramozi me majën e Çukapeçit (2523 mnd), Nemërçka me majën e Papingut (2489 mnd) dhe Tomorri i lartë 2416 m, mali plak, që është quajtur dhe Olimpi Shqiptar. Kur flasim për relievin letrar të shkrimtarëve shqiptarë për fëmijë, Odhise Kristo Grillo është ndër pesë malet më të lartë. Kam në dorë tre botime (luksozë dhe në paraqitje) të nivelit akademik: “Fjalorin Enciklopedik Shqiptar” (FESH), 1985; “Fjalorin Enciklopedik” (2006) dhe FESH, 1 (2008). Edhe në botimin e vjetër, zëri “Letërsia për fëmijë” trajtohet kronologjikisht si degë e letërsisë që përfshin vepra letrare të shkruara posaçërisht për fëmijë. Pishtarët e parë që bënë sadopak dritë me vepra të mirëfillta letrare për fëmijë ishin rilindasit e ndritur Naum Veqilharxhi (Bredhi), Sami Frashëri, Naimi i madh e Çajupi brilant, që u pasuan nga Papa Kristo Negovani, Ndre Mjeda apo me revistat e Vasil Xhaçkës e Milto S. Gurrës. Ndihmesë me vlerë dhanë Qamil Guranjaku, Tofik Gjyli, apo Zihni Sako, Haki Stërmilli etj., që shkruan posaçërisht për fëmijë. Në fund të viteve ’50 dhe në fillim të viteve ’60 të shek. XX dolën një varg shkrimtarësh që iu kushtuan tërësisht krijimtarisë letrare për fëmijë. Në botimin e parë të nivelit akademik shkruhet: “Zhvillim të mirë ka shënuar poezia, vjersha me tematikë të larmishme. Kanë botuar O. Grillo, A. Mamaqi, T. Gjokutaj etj. Edhe proza e përfaqësuar nga shkrimet e B. Dedjes, G. Bushakës ka ecur përpara”. (Shih: “FESH”, ASHRPSSH, Tiranë, 1985, f.605). Botimi më i ri i Akademisë së Shkencave ka dhe zërin: “Grillo, Odhise (1933 – 2003). Shkrimtar për fëmijë. Lindi në Vuno të Himarës. Kreu studimet e larta për gjuhë e letërsi shqipe në UT (1962). Ka lëvruar lloje të ndryshme letrare. Vëllimet me vjershadhe poema: “Legjenda e një shkëmbi” (1965), “Lulet e lirisë” (1979), “Valbona bleu ylberin” (1981), “Një zog dhe një lule” (1983), “Nisuni, pëllumbat e mi” (1985), “Zërat e fëmijërisë” (1986), “Një zog këndon e qan” (1996) etj., shquajnë për gjerësinë e tematikës, patosin heroik atdhetar, frymën lirike dhe pasurinë figurative. Të 50 përrallat në përmbledhjen “Hajduti me çizme” (1997) dëshmojnë për shfrytëzimin krijues të motiveve dhe të poetikës së folklorit. O.G. ka dhënë ndihmesë dhe në popullarizimin e krijimtarisë letrare për fëmijë përmes tre librave me vëzhgime “Panoramë letrare” (1986, 1998, 2000). Është dekoruar me urdhërin “Mjeshtri i Madh i Punës”. (Shih: “FESH, 1”, ASHSH, zëri përgat. nga Ramazan Çadri, Tiranë, 2008, f. 788). Në këtë botim, letërsia për fëmijë trajtohet me një shtrirje më të gjerë etnoletrare – ndërshqiptare: “Poezia vijoi të mbetej gjinia kryesore e Letërsisë Shqiptare për Fëmijë me autorë si Odhise Grillo, Xhevat Beqaraj, Adelina Mamaqi, Tasim Gjokutaj, Mark Krasniqi, Rexhep Hoxha, Bekim Harxhi, A. [Abdylazis] Islami e të tjerë. Lëvrimi i prozës, sidomos i tregimit dhe i romanit për fëmijë me autorë si B. Dedja, G. Bushaka, R. [Rifat] Kukaj, Vehbi Kikaj, Petraq Zoto, Shpresa Vreto, Arif Demolli; lëvrimi përrallës së kultivuar nga B. Dedja, G. Bushaka, N. Prifti e të tjerë, si dhe ritregimi i motiveve të legjendave, baladave e përrallave popullore (M. Kuteli), e zgjeroi shumë dhe e bëri më të larmishme, edhe nga pikëpamja tipologjike, gamën e veprave për moshat e ndryshme shkollore”. (Shih: “FESH, 2”, ASHSH, zëri përgat. nga Bardhosh Gaçe, Tiranë, 2008, f. 1475). Libri “Fjalor Enciklopedik”, Tiranë, Bacchus, 2006, f. 256, hartuar e përgatitur nga Pasho Baku, na jep këtë informacion për Prof. Odhise Grillon: “Shkrimtar, pedagog. Lindi në Vuno të Himarës dhe për shumë vite banoi në Tiranë. Botoi mbi 100 libra, kryesisht krijimet e tij a përshtatje nga autorë të shquar shqiptarë, duke dhënë një ndihmesë të veçantë për edukimin e fëmijëve dhe të moshave më të rritura. Botime: “Hajduti me çizme” (përralla, 1997); “Një zog qan e këndon” (poema, 1997); “Mollët magjike” (përralla, 1997); “Lahuta e malësisë (roman i rikrijuar sipas Fishtës, 1992) etj.”. Vetëm në Bibliotekën Kombëtare të kërkosh, arrin në 423 numri i regjistrimeve të gjetura, ku gjendet firma e Odhise Grillos si autor, si bashkautor, si përgatitës botimesh a redaktor, por ne nuk do të merremi me këtë fushë, se, dhe një shkrim më vete të bëjmë, nuk mjafton të hartosh bibliografinë e autorit aq popullor nga Vunoi i Bregut të kaltër.
Një nga librat e tij më të dashur: “Trimëresha e Tërbaçit” është një poemë me 10 këngë në 50 faqe dhe ka piktore fisniken e paharruar Safo Marko. E ka shkruar në Vuno dhe në Tiranë, në vitin 1974. Ia ka kushtuar baba Kristos, për këngët popullore që i mësoi në fëmijëri. Poema “Trimëresha e Tërbaçit” mbetet ndër librat më të shenjtë e më të shtrenjtë qysh nga rinia ime e hershme. Ne ishim mëkuar me trimen Miro Tërbaçe me histori në këngë e legjenda. Sa kisha mbaruar klasën e tetë në Shkollën tetëvjeçare “Halim Xhelo” Tërbaç – Vlorë (sot Bashkia Himarë). Na vjen si zog lavdie ky libër monument për tërbaçioten vajzë që vrau pashanë, se tërbeçtë haraçet hasmit nuk ia dhanë. Na jep një ndjesi krenarimi të pamendueshme ky libër që dhe sot e kujtoj me nostalgji e dëlirësi. Ja çfarë shkuar poeti ynë i mrekullueshëm në hyrje të librit: “Të dashur fëmijë, Kur isha i vogël, sa ju që po merrni në duar këtë poemë, të rinjtë dhe pleqtë në fshatin tonë këndonin himarjoçe këngën e Miro Tërbaçes. Trimëria e Miros kishte fluturuar në krahët e këngës dhe nga Tërbaçi kishte ardhur në Vuno. Mua ma kshte ndezur shumë fantazinë…Cila ishte ajo vajzë që ishte veshur si djalë dhe kishte sjkuar e kishte vrarë pashanë Brenda në saraje, për të marrë hakën e vëllait dhe të fshatit? Cila ishte ajo që u ishte vënë flakën kullave në Vlorë? Që të mund ta mësoja këtë gjë, u desh të kalojnë shumë vjetë. Pyeta, lexova, kërkova dhe e mësova historinë e saj. Thuhet se Miroja e ka varrë pashanë dhe ia ka djegur kullat më tepër se njëqind e ca vjet më parë, në kohën e kryengritjeve fshatare, gjatë reformave të Tanzimatit. Pra ajo ka qenë bashkëkohëse e Maro Kondës, për të cilën kam shkruar poemën “Kënga e Maros”. Kënga që i ngriti populli Miro Tërbaçes është një histori që flet për trimërinë e grave tona n ëtë kaluarën, e cila u përtërit aq bukur gjatë Luftës Nacionalçlirimtare. Ajo është një histori që tregon se atdhedahsuria ka qenë bashkëudhëtare e shqiptarëve, në shekuj.kënga ka pak vargje, po ato më ndoqën nga pas gjithë jetën, me forcën dhe bukurinë e tyre: “E zeza Miro Tërbaçe,/ moj Miro e qaj moj Mirë,/ Moj e rritura bonjake,/ me lakëra burdullake,,/ te beriberi u ngrite, vajte,/ the: – Berber a sha ëëllanë,/ premë flokëtë si djalë,/ të marr hakë për vëllanë!” trimëria e Miros dhe forca e vargjeve të kësj kënge më shtynë të shkruaj këtë poemë, që ju fëmijë të dashur të mësoni historinë e saj dhe t’u vlejë në jetë. A ia kam arritur kësaj dëshire? Këtë pres të ma thoni ju! Autori [1974]. Fatlumturisht ia ka arritur, sepse ne e mbanim mend përmendësh dhe e këndonim në kor, kur ishim në shkollë. Shumë vargje të saj edhe sot e kësaj dite i mbajmë mend dhe kur mblidhemi me shokët e fëmijërisë si Krenar Mehmeti, Shpresa Kapo, Farudin Gjondeda, Dilaver Haskaj, Nazo Dauti, Mojsi Hodo, Hava Çela,etj., (tani flokëbardhë e flokërralluar, shumica gjyshër e gjyshe të mira) i recitojmë apo i këndojmë labërisht. Ua kemi mësuar fëmijëve. Ata do t’ua mësojnë fëmijëve të tyre. Edhe ne do tua mësojmë me dashuri e krenari nipërve dhe mbesave.
Profesor i thjeshtë në madhështinë e tij: E kam njohur vetë personalisht Profesorin dhe e kam ndier nga afër fjalën e ngrohtë, inkurajuese, dashamirëse dhe frymëzuese të tij. Po kështu, shumë nga miqtë e mi të krijimit në Vlorë si Pali Shtembari, Vilheme Vranari, Andrea Petromilo etj., flasin me respekt zambakor për atë krijues të veçantë, aq të dashur, të talentuar dhe atdhetar. Ai e donte dhe vlerësonte shumë krijimtarinë e vëtretë në tërësi dhe, sidomos me krijimin që biuste ndër viset vlonjate ngazëllehej si fëmijë i lumtur. Ai ishte mik i mirë me shkrimtarët e rinj vlonjatë, që dolën në skenën letrare në vitet 1985 -’90 e në vijim. Odhise Grillo, së bashku me Ferhat Çakërrin, Skënder Haskon dhe Tasim Gjokutaj përbëjnë kuartetin vezullues vlonjat të traditës letrare për të vegjël, janë ikona të kulturës qytetare, Mirënjohje e Vlorës dhe dallojnë që tej si katër kolona të fuqishme të Letërsisë Shqipe për Fëmijë. Ata janë hajmalia poetike për fëmijët e Vlorës, të Myzeqesë, të Himarës, Labërisë e mbarë Shqiptarisë. Odhise Grillo kishte kryemik Prof. Dr. Bardhosh Gaçen, me të cilin i bashkonte krijimtaria për të vegjëlit, studimtaria për Letërsinë Shqipe për Fëmijë. Një miqësi e vjetër atdhetare – kulturore e të parëve, trashëguar nga të prindërit, e bënte të shëndetshme këtë miqësi idealistësh. Në sa se sa takime kanë qenë bashkë profesorët Grillo e Gaçe nëpër shkollat e qytetit, në lumin e Vlorës, në Mesaplik e në Kurvelesh, në Himarë, në Sevaster, në Selenicë, në Dukat e në Novoselë… dhe kudo zjarr poetik e kombëtar kanë ndezur, dashuri për librin, për dijen dhe për etnokulturën. Në kohë të vështira, Odhise Grillo ka qenë dashamirës si Vath Koreshi ndaj shkrimtarëve të rinj. Ka shumë shkrime të botuara për të. Dhe në burimet elektronike (online) janë të pafundme artikujt vlerësues për Profesor Grillon si poet dhe si studiues. Po jap një detaj të vetëm nga mendimi i tij në lëmin e kritikës letrare, në funksion të idesë që shfaqa (nuk është përmendur, se s’qënka publikuar në kohët e sotme). Po lexoja një revistë të vjetër “Nëntori”, e përmuajshme letrare artistike shoqërore politike, organ i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë. Ndaloj tek shkrimi “Katër vëllime me tregime për të vegjëlit dhe disa problem të mjeshtërisë”, ku Profesori vlerëson ndihmesën e shkrimtarëve Bekim Harxhi, Shpresa Vreto, Aqif Malaj dhe Fatmira Veisllari, të cilët me botimet e tyre në vitet ’80 të shek. XX u dhuruan të vegjëlve të asaj periudhe libra të bukura, tërheqëse, sepse flasin për realitetin e kohës, parë me syrin e të voglit. “Me të drejtë – shkruan Profesori – është vënë në dukje nga kritika e nga studiuesit se në tregimin për yllkat e për fatosat kemi më pak arritje se në tregimin për pionierët. [Po e citoj me terminologjinë që përdohej atëhere; yllka quheshin fëmijët e moshave 3 – 6 vjeç; fatosa ata të moshës 6 – 9 vjeç e kështu me radhë – shën. im: A.H]. Në këtë fushë jo vetëm jo vetëm botojnë më pak vëllime por edhe niveli i tyre, me ndonjë përjashtim, sillet rreth mesatares së letërsisë sonë për fëmijë. Këtu mendojmë se ka ndikuar edhe fakti se në të kaluarën, ndryshe nga ç’ka ndodhur me tregimin për pionierët, me këtë gjini aq të kërkuar nga të vegjëlit, nuk janë marrë autorët tanë më të mirë. Gëzohesh tani kur sheh se në tregimin për yllkat e fatosat po japin ndihmesën e tyre edhe shkrimtarët Bekim Harxhi, Shpresa Vreto, Aqif Malaj, Fatmira Veisllari etj. (Shih: “Nëntori”, Nr. 9, Viti XXX i bot., Shtator 1983, f. 91). Sinqerisht ndjen respekt për mendimin e tij kritik, që unë s’kam ndërmend ta citoj më gjatë, ku i bën një operacion të saktë e të pastër krijimtarisë së katër autorëve, i inkurajon, i përgëzon, i përkrah, i kritikon me argumenta shkencorë e me dashamirësi, ngre problem, shtron ide, jep zgjidhje për ta bërë më të bukur, më të mirë dhe më të dobishme letërsinë për fëmijë. Ndjen nderim për profesionin e vështirë e fisnik të kritikut letra, ndjen kënaqësi estetike, morale, edukative dhe, së pari e së fundmi, kënaqësi artistike. Po theksoj dhe një mendim të tij: “Është një gjë e ditur dhe e nënvizuar si nga pedagogët e mëdhenj ashtu dhe nga studiuesit dhe kritikët që janë marrë me lëtërsinë për fëmijë se, në krijimet për të vegjëlit fare, rëndësi të madhe, veç të tjerave, merr fibula. Veçanërisht fatosat e yllkat kërkojnë krijime me subject të përcaktuar mirë. Tregimet që kanë në qendër një fabul sado të vogël i mbeten në mend fëmijës dhe ai është në gjendje që ta riprodhojë pasi ta ketë dëgjuar disa herë nga prindët (yllkat), ose pasi ta ketë lexuar vetë (fatosat). (Shih: “Nëntori”, vep. e cit., f. 93 – 94). Ndërsa për një përfaqsues tjetër me zë të letërsisë për fëmijë, për njërin nga autorët më të njohur të kësaj fushe, për shkrimtarin Bedri Dedja, Akademik dhe Prof. Dr. në fushën e pedagogjisë dhe të psikologjisë, Prof. Grillo ka shkruar: “Në rrugën e vet krijuese shkrimtarin Bedri Dedja nuk e kanë dehur as lëvdatat e çmimet e shumtë që ka marrë e nuk e kanë lëkundur as anatemat që kanë lëshuar kundër tij, si krijues, disa pseudostudiues e pseudokritikë, të cilët e kanë TBC – në jo vetëm në mushkëri, por edhe në shpirt…Me veprat që ka shkruar për fëmijët, Bedri Dedja ka vënë gur themeli në letërsinë tonë që krijohet për të vegjëlit”. Dhe më tej shton se “Dedja ka derdhur beton në letërsinë për fëmijë”. Mali e sheh drejt malin.
Musht nga poezitë e ëmbla të Profesorit: Jo vetëm të vegjëlit, por edhe të rriturit e shijojnë shumë hijshëm poezinë e “magjistarit” të penës, e thurësit të qindra ëndrrave fëminore. Po sjellim për lexuesin e “Diellit” tri – katër gota me ujë të trëndafiltë nga vjerëshrimi i begatë e i freskët e Odhise Grillos: “Balada e burrave – Kam pasur një gjyshe/ mbi të gjitha gjyshet,/ kur ajo tregonte,/ heshtnin dallëndyshet./ Kur fliste ajo,/ mbanim vesh dhe gurët,/ thaheshin moçalet,/ lulëzonin drurët…/ Po ku je, moj gjyshe,/ se më dogji malli,/ je prapa një ylli,/ a prapa një mali?/ Kur të kujtoj ty,/ këngët e përrallat,/ gjumi edhe sot/ vjen m’i mbyll qepallat…/ Moj e mira gjyshe,/ kur të sjell në mend,/ më kujton një re,/ më kujton një shkëmb./ Po ç’shkëmb më kujton,/ çfarë reje vallë/ aty ku rreh deti/ dhe si mal ngre valë?/ Më kujton shkëmbinjtë/ në Vuno, përposh,/ pa më kujton retë/ përmbi Mjegullosh./ Kur isha i vogël,/ shpesh të kam pyetur:/ – Këta shkëmbinj ç’janë,/ pse rrinë të heshtur?/ Dhe ti më tregoje,/ gjyshe gojëmjaltë:/ E di pse qëndron/ ky fshat e kjo baltë?/ Se në krahë i mbajnë/ shkëmbinjtë me thinja/ nën qiellin me diell/ dhe me vetëtima./ Po shkëmbinjtë ç’janë,/ mund të më tregosh,/ që me valë i rreh/ deti kaltërosh?/ Burrat që s’e lanë/ vetëm këtë vend,/ që mbetën në fshat/ dhe u bënë shkëmb…/ Ata përmbi supe/ mbajnë këtë dhe,/ ku ka mbirë ulliri,/ ku jetojmë ne./ Po retë në qiell/ çfarë janë vallë?/ Përse vijnë e ikin/ dhe përse qajnë?/ Janë kurbetllinjtë/ që ikin më natë,/ që i lanë pas/ fshatin edhe gratë./ Edhe shkuan larg,/ të huaj, të shkretë,/ me ditë e me javë,/ me muaj, me vjetë./ I hëngri kurbeti/ dhe në vend të largët/ hapën varr për vete,/ për ne hapën plagët…/ Tani i merr malli/ edhe bëhen re,/ vrapojnë në qiell/ dhe vijnë te ne./ Me lotë të nxehtë/ mallin zënë e derdhin,/ pastaj nisin kthehen/ prapë andej nga erdhën./ Na u dhemb në zemër/ edhe plagë e kanë,/ që morën kurbetin/ dhe fshatin e lanë./ Shkëmbinjtë e Vunoit/ dhe retë që qajnë,/ janë fshati ynë,/ janë burrat tanë!…/ Kam pasur një gjyshe,/ mbi të gjitha gjyshet/ kur ajo tregonte,/ heshtnin dallëndyshet!”. Kjo vjershë e gjatë e Grillos është narracion i tipit baladesk, që na nxjerr mallin e rrëfimit të Petro Markos te “Retë dhe Gurët”. “Balada e gjyshes” qëndisur nga Profesori është simotra në vargje e “Intervistës” së vëllait të tij më të madh nga Dhërmiu. Ndërsa poezia “Kryefjala e Fjalëve” është perla e krijimit të Grillos dhe një nga më shkëlqimtaret e Poezisë Shqipe për Fëmijë, që rrezaton ngrohtë dhe qartë Adhte dhe Art. kjo poezi e tij është bërë burim frymëzimi dhe djep ku përkunden motivate dhjetar poetëve të letërsisë shqipe në tërësi, jo vetëm autorët për fëmijë. Ja poezia, që fëmijët e thonë sikur e këngëzojnë, gati në kor, një kor kombëtyar që na krenaron në ndjenjën e bukur atdhetare dhe na mbush me dahsuri të përjetshme për vendlidnjen, për dheun e të parëve, të babës dhe të mëmës: “I mora A – në atit,/ në të ishte dhe nëna,/ i mora T – në tokës,/ në të ishte dhe zemra,/ i mora D – në detit,/ në të ishte dhe qielli,/ i mora H – në hënës,/ në të ishte dhe dielli,/ i mora E – në erës,/ në të ishte dhe shiu,/ i mora U – në ujit,/ në të ish’ dhe njeriu…/ I lidha të gjitha bashkë/ dhe si ylber shkëlqeu/ e para kryefjalë/ e fjalëve:/ ATDHEU!”. Ja dhe një poezi tjetër, ku na duket i prekshëm çdo varg e strofë, ku aq natyrshëm poeti futet në botën e fëmijëve dhe flet ëmbël e ligjëron me magjinë e fjalës që vetëm ai di tia falë aq bukur dhe bujarisht buzëqeshjes së Atdheut, fëmijëve të vegjël dhe aq të mirë, gonxhet e jetës shqiptare. E ka poeti këtë fat, sepse është edhe profesor, sepse di psikologjinë e moshave të vogla, sepse njeh pedagogjinë dhe metodat e edukimit të fëmijëve. Ja vjersha “Ç’ëndërrojnë vogëlushët – Ç’ëndërrojnë vogëlushët,/ që shëtisin rrëzë malit?/ Eh, të kishim për qeleshe/ pak nga bora e Korabit./ Ç’ëndërrojnë vogëlushët/ që po lozin në lugina?/ Eh, të kishim ne në faqe/ portokallet që ka Vrina/ Ç’ëndërrojnë vogëlushët,/që mrizojnë rrëzë bjeshkës?/ Eh, të kishim ne për sytë/ pak nga ujërat e Prespës!/ Ç’ëndërrojnë vogëlushët,/ që shtegtojnë pas kopesë?/ Eh, t’i kishim ne këmishat/ porsi fusha e Myzeqesë!/ Ç’ëndërrojnë vogëlushët,/ që po ngjiten majë kodrës?/ Eh, t’i kishim ne fustanet/ si qilimat e Kosovës!”. Poezia ka thellësi, ka gjeografi, ka thjeshtësi në të shkruar dhe një qiell me qershi metaforash që e ëmbëlsojnë aq shumë vjershërimin dhe e bëjnë pronë të çdo fëmije nga Saranda në Mitrovicë, nga Tuzi në Tetovë, nga Tropoja në Arpicë, nga Struga në Shkodër, kudo ku cicërohet shqip nga zogjtë e Shqipes. Në vijim po botojmë një poezi shumë simpatike, me të papritura të këndshme, me imagjinatën e ndezur fëminore e aq të freskët, me një fabul trëheqëse, që të bën të qeshësh çiltër e ta puthësh në sy mbeskëzën që ka atë fantazi aq origjinale e të natyrshme, që të bën për vete e të rrëmben në botën e saj të çudirave të mirësjellshme. Ngjarja rrjedh si një këngë me melodi gazmore , interpretuar nga Gjyshja, Blerta dhe prindërit e çupkëzës: “Blerta na harroi gërshetat – Nëna dhe babai/ na e pyesin:/ – Blertë,/ Çfarë vizatove/ përmbi atë fletë?/ – Vizatova veten,/ a nuk e shikoni?/ Ju jeni të rritur / si nuk e kuptoni?/ – Po ç’ke ngatërruar/ bletë edhe qershi/ flutur e kalem/ mollë dhe kuti?/ Jo asgjë, asgjë/ nuk kam ngatërruar,/ në fletore veten/ unë kam vizatuar!/ Po habitet nëna/ babai bën çudi…/ – Ti nuk je kalem,/ ti nuk je kuti!/ Mollë edhe qershi/ ti nuk je, moj Blertë,/ pastaj këtu ç’duan/ një flutur,/ një bletë?/ – Jua thotë gjyshja/ pritni kur të vijë…/ – Kur s’e dimë ne/ gjyshja s’mund ta dijë!/ – Jo, e di, e di!/ Gjyshe moj, vrapo!/ se ç’kam vizatuar,/ eja na trego./ Ja ku erdhi gjyshja, / vizatimin pa…/ – Kjo këtu është Blerta! -/ prindërve u tha./ Se, kur afron mbrëmja/ edhe do të flerë,/ i këndoj një këngë,/ që gjumi ta zërë./ Gjumi mbi qepalla/ vete edhe vjen/ unë, një kënge, mbesës/ nis edhe i them:/ ” I ke faqet mollë,/ sytë si qershi/ hundën si kalem,/ gojën si kuti”./ Pa, i them: “Je bletë”/ Pa i them: “Je flutur”,/ se është punëtore,/ sepse është e bukur./ Pra në vizatim/ është vetë Blerta/ veçse ka harruar/ të bëjë…gërshetat!”.
Pak jetëshkrim letrar: Opusin letrar të shkrimtarit Odhise Grillo e përbëjnë mbi 120 vepra poetike dhe tregimesh, poemash e romanesh, pjesësh humoristike e teatrore, përrallash, ilustracionesh, skenaresh e pjesësh teatrore, studimesh e kritikash për letërsinë për fëmijë, shkrimesh publicistike e gazetareske etj. Padyshim, që ai është personaliteti më i lartë i letërsisë sonë për fëmijë dhe njëra nga figurat më të shquara të letërsisë shqipe në përgjithësi. Fitues i dhjetra çmimeve dhe mirënjohjeve kombëtare e ndërkombëtare në letërsinë për fëmijë, i përkthyer dhe i botuar në shumë gjuhë të botës, i përfshirë në antologjitë dhe enciklopeditë më të zgjedura botërore, Odhise Grillo e ka nisur punë e tij krijuese para gjysmë shekulli dhe, atëherë e sot, është njëri nga shkrimtarët tanë më prodhimtarë, por edhe më cilësor në kopshtin e letërsisë shqipe. Shkrimtari i njohur për fëmijë dhe studiuesi kosovar Skënder Zogaj e ka cilësuar Odhise Grillon “shkrimtar i fëmijëve dhe mësues i shkrimtarëve”.
“Mjeshtrit të Madh”, shkrimtarit bashkëkohor të letërsisë për fëmijë Odhise Grillo, para 15 vjetësh, i është dhënë Medalja “2000 Milenium”.
Është vlerësim i madh i Institutit Biografik Ndërkombëtar të Amerikës (ABI). Medalja është mirënjohje që u jipet krijuesve të shquar të vendeve të ndryshme të botës, të cilët meritojnë të radhiten përkrah personave më të shquar në fushën e letërsisë. Shkrimtari Grillo ka botuar mbi 120 libra për fëmijë në prozë, poezi, studime kritike dhe të tjera. Grillo është shpërblyer dhe mirënjohur nga qendra biografike e Cambridge – it në Angli (IBC), nga Instituti Ndërkombëtar i Studimeve të Letërsisë për Fëmijë dhe të Rinj në Mynih me romanin për fëmijë “Historia e Skënderbeut”, sipas veprës së Naim Frashërit. Kjo vepër e Grillos hyn në fondin e librave më të mirë të dhjetëvjeçarëve të fundit. Janë të dashueshme kontributet e tij në prozë, në poezi, në dramaturgji e në kritikën letrare dhe ka marrë me dhjetra çmime kombëtare. Ndër veprat e tij më të njohura, që e ruajnë freskinë artistike edhe sot, edhe nesër poashtu, janë: “Ai që mundi perandorinë”, “Balada e burrave të Vunoit”, “Balada e lirisë” (poema), “Një zog e një lule”, “Zërat e fëmijërisë” (përmbledhje me vjersha), “Njeriu i nates”, “Pushkë në bregdet” (novela), “Camcakëzi”, “Një njeri u bë majmun”, “Përtacukët” (poema humoristike), “Historia e Skënderbeut”, “Lahuta e malsisë”, “Tradhti në sarajet Topias”, “Don Kishoti i Mancës” (romane sipas veprave të N. Frashërit, Gjergj Fishtës. Për profilin e tij letrar ka ndikuar pozitivisht edhe fakti që për një kohë punoi në revistën “Hosteni” dhe më pas në Shtëpinë Botuese “Naim Frashëri”, në redaksinë e letërsisë për fëmijë, ku punoi gjersa doli në pension. Së fundi punoi në Shtëpinë Botuese “Toena”, si shef i redaksisë për fëmijë dhe të rinj. Grillo është redaktor i mbi 1500 librave të autorëve të ndryshëm. Përveç letërsisë është marrë edhe me publicistikë dhe ka botuar shumë shkrime në organe për të rritur dhe fëmijë si: “Drita”, “Nëntori”, “Ylli”, “Zëri i Rinisë”, “Pionieri”, “Fatosi”, “Yllkat”, “Bota e fëmijëve” etj. Ai drejtoi për më shumë se dhjetë vjet Shoqatën Mbarëkombëtare të Shkrimtarëve për Fëmijë e të Rinj, në fillim si nënkryetar, pastaj për disa vjet kryetar e së fundi si president i kësaj shoqate. Po kështu, ka punuar pedagog i jashtëm, i letërsisë për fëmijë në Universitetin e Tiranës dhe të Elbasanit. Odhise Grillo ka qenë anëtar i disa bordeve të revistave që dalin në Shqipëri, në Kosovë dhe në Shkup e Tetovë. Odhise Grillo mban titullin “Profesor” dhe Mjeshtër i madh”. Është Laureat i disa Çmimeve të Republikës, si dhe fitues i dhjetëra çmimeve të të gjitha niveleve në konkurset e ndryshme letrare që janë organizuar. Vjershën e parë e ka botuar në vitin 1947, ndërsa librin e parë “Shtatë ngjyrat”, në vitin 1954. Në jetën e gjatë krijuese ai numëron qindra tituj për fëmijë, mes të cilëve, të paharrueshëm për fëmijë janë “Gabimet e Veshkaushit”, “Aventurat e maçokut”, “Pesëqind grosh”, “Një njeri bëhet majmun”, “Qau e qeshi Pallaveshi”, “Kur njerëzit kishin bisht”, “Një zog këndon e qan”, “ Vuuu gënjeshtra, gërrr paratë”, “Hajduti me çizme”, “Dy gomarë këngëtarë”, “Mollët magjike”, etj. Një numër i madh titujsh të tij është botuar në Kosovë dhe Maqedoni, ndërkohë që shumë prej tyre janë përkthyer edhe në greqisht, maqedonisht, italisht, madje dhe arabisht.
LEXIKON: shkrimtarët shqiptarë për fëmijë (1872 – 1995): Lexikoni i hartuar nga Prof. Odhise K. Grillo përmbledh rreth 530 shqiptarë, që në harkun e 123 vjetëve (nga viti 1872 gjer në fund të vitit 1995) kanë botuar libra për fëmijë. Viti 1872 është marrë si fillim i letërsisë sonë për fëmijë, pasi në këtë vit Kostandin Kristoforidhi ka botuar “Abetaren” e vet ku janë botuar vjersha “Ylli i vogël lart në qiell” [përshatje nga poeti Stivenson, dhe jo nga Arçibald Kronini, siç shkruan një historian i njohur i letërsisë shqipe (R. Q.), pasi Kronini ka lindur më 1896, pra 24 vjet më pas nga viti kur u botua “Abetarja” e Kristoforidhit] dhe nja dy fibula. “Lexikoni” i Grillos është informativ dhe jo vlerësues. Në të jepen të dhëna nga jeta e vepra e autorëve: kur kanë lindur (viti), ku kanë lindur, çfarë shkollash kanë kryer dhe ku e çfarë punësh dhe profesionesh kanë patur dhe ku i kanë ushtruar e ku jetojnë. Në fund janë dhënë veprat që kanë krijuar: 1- Në rast se janë autorë që kanë shkruar për të rriturit, por kanë dhënë ndihmesë edhe në letërsinë për fëmijë, në fillim përmenden disa nga librat e tyre më të mirëqë u drejtohen të rriturve e më pastaj jepen librat që kanë botuar për lexuesit e vegjël. 2- Autorëve, që kanë krijuar vetëm për fëmijët, u janë shënuar të gjitha veprat kronologjikisht. Ndonjë vlerësim është bërë për shkrimtarët që nuk jetojnë më, por që kanë lënë emër nga pas, ndërsa për ata që janë gjallë nuk është bërë asnjë vlerësim. Kriteri bazë për ta futur në “Lexikon” autorin është ky: të ketë botuar të paktën një libër. Përjashtim është bërë për ata autorë të mirënjohur që nuk kanë shkruar për fëmijët, por që pjesë nga veprat e tyre kanë hyrë në leximet e fëmijëve (në leximet letrare apo në leximet jashtëshkollore – lektura shkollore) [gjithmonë deri për kohën e përgatitjes për botim të këtij fjalori (lexikon)]. Të tillë janë De Rada, Naimi, Çajupi, Asdreni, etj. Në “Lexikon” përfshihen shkrimtarët që kanë lindur e kanë krijuar brenda kufijve shtetërorë të Shqipërisë dhe shkrimtarët e Kosovës, shkrimtarët shqiptarë të Maqedonisë e Malit të Zi, që jetojnë në trojet e veta dhe nga diaspora. Ndjen një trishtim, shpreh hapur të vërtetën e me guxim qytetar Prof. Grillo kur shkruan: “…më ra në dorë “Fjalori” i Robert Elsiesë dhe u habita kur pashë se në të mungonin të gjithë shkrimtarët që kanë shkruar për fëmijët, ashtu siç mungonin edhe shumë shkrimtarë të jerë që krijonin për të rriturit, pasi i kishte përfshirë “lufta e klasave”…(Shih: Grillo, Odhise; “LEXIKON – shkrimtarët shqiptarë për fëmijë (1872 – 1995)”, Tiranë, Botimet Enciklopedike, 1997, f. III) . As në botimin më të plotë të R. Elsiesë: “Historia e Letërsisë Shqiptare” Tiranë – Pejë, Dukagjini, 1997, nuk jan ëpërfshirë shkrimtarët për fëmijë. Kështu që ky manual i Prof. Grillos merr dy herë vlera. Biobibliografinë e O. Grillos në “Lexikon” e kanë përgatitur shkrimtarët e mirënjohur Adelina Mamaqi dhe Skënder Zogaj. (Shih “Lexikon”, vep. e cit., f. 74 – 75), të cilat ne nuk i kemi shfrytëzuar për këtë profil, pasi kemi bollëk informacioni dhe kemi patur njohje të drejtpërdrejtë me autorin (i ndritë shpirti aty ku prehet, se na mungon shumë) dhe ato materiale i përkasin një punimi më të gjërë për profesorin. Nga bibliografia e autorit, si dhe nga vlerësimet e personaliteteve më të shquar të kritikës letrare të kohës mësojmë se Odhise Grillo, që nga shkrimet e para poetike, të botuara gjatë viteve 1948 – ‘49, kishte dëshmuar se është një shkrimtar i talentuar. Këtë konstatim të para gjysmë shekulli mund ta vërtetojmë edhe sot duke shfletuar librin e tij të parë “Shtatë ngjyrat”, të botuar në vitin 1954,që shpreh forcën krijuese të një artisti të mirëfilltë letrar, i cili me librin e parë e meritonte epitetin shkrimtar. Dhe vërtetë këtë e dëshmon bindshëm me vazhdimin e krijimtarisë që u pasua me botime të shumta e shumë të suksesshme veprash poetike dhe tregimesh, poemash e romanesh, pjesësh humoristike e përrallash, ilustracionesh, skenaresh dhe pjesësh teatrore, studimesh e kritikash për letërsinë për fëmijë, etj. Të shënohen gjithë titujt e veprave të Odhise Grillos është e pamundur, sepse janë mbi njëqind tituj librash, mirëpo nuk mund të mos theksohen përmbledhjet poetike: “Nisuni pëllumbat e mi”, “Një zog e një lule”, “Zemrat e fëmijërisë”; poemat: “Kënga e Maros”,”Trimëresha e Tërbaçit”, “Legjenda e një shkëmbi”, “Ai që e mundi perandorin”, “Përtacukët”, “Pesëqind grosh”, “Aventurat e Maçokut” etj.; përmbledhjet me përralla: “Kush e ka kapuçin”, “Përrallat e veshkaush Llapushit” etj.; librat me tregime e novela: “Pushkë në bregdet”, “Njerëzit e natës”, “Tregime shqiptare”…; romanet dhe novelat e ritreguara: “Erdhi dita e arbërit”, “Thirrjet e gjakut”, “Lahuta e Malësisë (sipas veprës së Fishtës), “Histori e Skënderbeut” (sipas Naimit), “Tradhëti në sarajet e Topiasë” (sipas De Radës) etj.; pjesët teatrore “Hakmarrja e komitës”, “Një natë me fortunë”, “Milingonat punëtore” etj. Punës së Odhise Grillos i përkasin edhe një varg librash me studime e kritika letrare, të cilat reflektojnë qasjene tij të përqëndruar në pasqyrimin e vlerave dhe problemeve letrare, që hetohen me një sesns të veçant studimi dhe që janë me shumë rëndësi për zgjerimin e njohurive mbi artin letrar. Studimet dhe kritikat letrare të Grillos ndërlidhen edhe me punën e tij si pedagog i jashtëm në Universitetin e Elbasanit, ku vite me radhë ka përhapur njohuritë e tij ndër breza studentësh. Kaptinë e veçantë që duhet të thuhet është se Odhise Grillo meriton respekt e lavdërime të shumta edhe për angazhimin e madh në afirmimin dhe përhapjen e krijimtarisë letrare anëkënd Shqipërisë. Nuk ka dyshim se si rrallë ndonjë tjetër, Odhise Grillo ndihmesë të jashtëzakonshme ka dhënë edhe në zbulimin, përkrahjen dhe ndihmën që u ka ofruar krijuesve të rinj në Shqipëri, nga të cilët, shumë nga shkrimtarët e sotëm për fëmijë, janë bërë shkrimtarë pikërisht në saje të ndihmës së pakursyer që xhaxhi Odhise u ka ofruar që nga hapat e tyre të parë. Prandaj jo rastësisht ky shkrimtar quhet dhe me të drejtë konsiderohet “mësuesi i shkrimtarëve”. Shokët dhe miqët e shkrimtarit: Dionis Bubani, Xhevat Beqaraj, Skënder Hasko, Bardhyl Xhama, Aqif Mala, Sokol Jakova, Bardhosh Gaçe, Xhahid Bushati, Skënder Zogaj, Thanas Qerama, etj., me krenari e kanë thënë se, Odhise Grillon e kanë mësuesin e tyre, nga i cili kanë mësuar shumë dhe vazhdojnë të mësojnë, sepse nuk ka dyshim që shkrimtari Odhise Grillo, aktualisht është mjeshtri më i shquar në letërsinë tonë për fëmijë. Një kurorë e veçantë për merita Odhise Grillos i përket edhe për punën e palodhshme dhe shumë të suksesshme në integrimin e letërsisë shqiptare në kohë e rrethana tepër të vështira. Shkrimtari Odhise Grillo që në kohën e monizmit, kur komunikimi me letërsinë që krijohej jashtë kufinjve të atëhershëm shtetëror ishte punë e rrezikshme, i rreket punës dhe i thyen barrierat. Në tavolinën e tij të punës, apo dhe në shtëpinë e tij, në sa e sa vizita të ngrohta artistike e miqësore, që bëheshin gati familjare në shkallën 2/25 të pallatit 7, në rrugën “Gjin Bue Shpata” në Tiranë, kemi parë qysh në gjallje se si i kishte zgjedhur, redaktuar dhe botuar mbi 100 vepra të shkrimtarëve nga Kosova, Maqedonia e Mali i Zi, që të parat janë prezantuar ndër lexuesit e shtetit amë. Më vjen mirë e them se ka të drejtë miku im kosovar Skënder Zogaj, kur thotë: “Ky shkrimtar nuk ka dyshim se është nderi i letërsisë sonë për fëmijë dhe një monument i gjallë i letërsisë shqipe në përgjithësi”.
KËNGA E TËRBAÇIT,THESAR I FOLKLORIT SHQIPTAR
Nga Albert HABAZAJ, studiues/
Kur ishim të vegjël, shikonim më të rriturit që mblidheshin grupe – grupe dhe i dëgjonim si këndonin aq mirë, aq bukur, aq natyrshëm. Na dukej se konkuronin me biblibat e malit. M’u kujtua një burrë i asaj kohe. Pa sy qe. Po Zoti, në vend të gurmazit, i kishte vënë një bilbil në fyt, thoshnin pleqtë. Prënjo Xhaka quhej. Ishte biblbil gjyzar, siç thoshnin lisat e moçëm në vitet ’65 -‘70 të shekullit XX për këtë banor të Tërbaçit, që s’ kishte sy, po zë kënge si ai s’kam dëgjuar deri më sot. Ata burra, kur bëheshin tok, sidomos pasdarkeve apo nëpër dasma e festa tradicionale, këndonin këngë të shtruara, në shtrat, këngë tabani, këngë burimi, që të kënaqnin shpirtin me atë karakterin e tyre sinkretik, që e bën folkorin krijimtari artistike specifike. Me ato fjalë që ngjitnin, që zinin vend e mbaheshin mend, që i krijonin në moment, si të zgjedhura me dorë, si bleta zgjedh nektarin nëpër lule, vargje të atypëratyshme, sa të thjeshta aq sublime, me bukuri estetike, me melodi të pëlqyeshme, me një akustikë magjike, me veshjen karakteristike, që u kishte hije, në atë mjedis, në atë kohë dhe hapësirë praktikmi, kënga e atyre burrave të lartë e hijerëndë më dukej se vinte tek ne e kulluar nga një burim hyjnor. Me të drejtë gjeniu Kadare (vetëm burokratikisht ende i pashpallur si Nobelist nga Akademia Suedeze) e cilëson folkorin shqiptar “Autobiografia e popullit në vargje” (1971, 1980, 2002). Kur ishim të vegjël e të rriturit na merrnin pas, dëgjonim që flisnin për Këngën Himarioçe, për Këngën smokthinjoçe dhe për këngën Tërbaçioçe. Kuptuam më vonë që, në vijë kronologjike, se këto tre variante, melodi, apo avaze, si flitej nëpër lokalitetet përkatës, ishin tre stilet muzikore që e pasuruan dhe e ngritën artistikisht këngën labe në veçanti dhe shtuan një shufër floriri në minierën e artë të Folkorit Shqiptar. Në atë kohë, (ende pa dalë televizioni) Radio Tirana kishte një program, Radio Posta quhej dhe jepte këngë që të zbukuronin botën e brendshme, të mbushnin shpirtin me dashuri, me ndjenja të larta se ishin kënëg të ngrohta, të bukura si thëllëza, jo si ca laraska e sorra që dalin fatkeqësisht sot (edhe ndër këto vise), kishte një emision me këngë popullore, i cili realizohej dhe me një nënndarje të titullura: Këngë labçe, vënçe, himarioçe, që më vonë nga studiuesit e folkorit u emërtuan këngë polifonike labe (Spiro Shituni, Agron Xhagolli, 1986: ndër figurat më të spikatura të folkoristikës shqiptare, me që kënga labe këndohet nga shumë zëra – shën im: A. H). Këngët labe himariote të Neço Mukës deri te Dhimitër Varfi, ato smokthinjote të Qazim Ademit deri te Hysen Ruka dhe Këngët labe tërbaçiote të Kujtim Micit me Sinan Hoxhën e Syrjat Hodon janë tre maja malesh me trëndelinë në diell e suferinë, në Vargmalin Folkorik Madhështor të Folklorit Shqiptar, që shkëlqen në Etnokulturën Kombëtare. Shkëlqyen në ato vite stile e variante, si një mozaik ylberor, që e ngritën në nivele artistike të larta këngën labe me grupe të mëdha nga pesha specifike, si grupi i Pilurit me të madhin Lefter Çipa, i Bënçës me Maliq Lilën e paharruar, i Vranishtit me Muhamet Tartarin e papërtuar, i Tragjasit me Hamdi Pulon vargbrilant, “Violinat” e Lapardhasë me ustain e labërishtes Feti Brahimi. Në sotshmëri është grupi i Dukatit me Fatosh Likën etnopërbashkues që është ngjitur në majë të Malit Folklorik. Dhe të tjerët ecin, fushave, brinjave, kodrave të shpirtit të gjerë të Folkorit Shqiptar, që kemi si visar ne labët, si pjesë e së tërës etnokulturore. Të gjithë ë eduan majën, por jo të gjithë arrijnë. E rëndësishme është që rrjedh e nuk shteron kurrë ujët e kulluar nga Gurra Popullore.
***
– Janë mbi 400 këngë të kënduara nga grupi i Madh i Tërbaçit, ku përveç teksteve të Dragoit të Këngës Kujtim Mici – Mjeshtër i Madh, këndohen këngët e bardëve të traditës edhe të autorëve të njohur jotërbaçiotë.
– Grupi i parë që bëri emër doli në skenë në vitin 1967, si vijim i grupit të vjetër të Riza Beqirit, Sefer Bilbilit, Tahir Lilos me shokë.
– Grupi i valleve qe një meteor që shndriti me Mujo Gjondedën, Mejdi Skëndon, Kujtim Micin, Rexhep Abazin, Abaz Abazin, Qazim Çelon, Ago Rustemin (Beqiri), Qazim Abazin, Asllan Nikën dhe Izet Skëndon e Rrapush Mehmetin që mbyllin Harkun e Vetëtimave me 11 valltarë sa 11 male, që mbetën të paharrueshëm, të papërsëritshëm, të paarritshëm!
– Kur flasim për këngën polifonike, në qoftë se është një Tërbaç (për këngën), gjysma është një Nebi Xhakë.
– Syrja Hodo është pasuri kombëtare.
– Sinan Hoxha është themeli i këngës së re të Tërbaçit.
– Endri S. Hodo duket si filiz i gjelbër i këngës labe.
***
E di që këto rreshta që po shkruaj për Tërbaçin dhe këngën e tij janë më të thjeshta se sa e ndiej unë brenda shpirtit polifoninë labe të vendlindjes time. Nisa një ndërmarrje të vështirë, por duke qenë i bindur se një punim sado modest për këngën e madhe Tërbaçiote është kurdoherë më i dobishëm se heshtja nuk ngurrova t’i përvishem një diskutimi të tillë nëpërmjet këtij studimi në maket, i cili shpresoj të ngjallë interesim. Kënga si transmetuese gojore, zanore e traditave, zakoneve, e vlerave njerëzore, e mënyrës së jetesës bëhet zëdhënëse në breza, duke realizuar një mision të lartë fisnik sa që mund të përdoret seriozisht si një dëshmi historike me ngjarje, data, personazhe, periudha e bëma të të parëve tanë. Vini re sa qartë, në pak fjalë na kthjellon origjinën tonë kënga e Tërbaçit të Kujtim Micit (është fjala për këngën “Lindi luania luanë” kënduar në Festivalin Folklorik Kombëtar të Gjirokastrës më 1973, me tekst të Kujtim Micit, kënduar nga grupi i burrave me marrës Sinan Hoxhën e papërsëritshëm, kthyes Rexhep Abazin me famë, sepse futi për herë të parë të kthyerit me grykë në Tërbaç, me hedhës Bilbil Xhakën e mrekullueshëm, që çeli një periudhë të artë të hedhjes së këngës së Tërbaçit sikurse Sinan Hoxha, duke kujtuar e ngritur në një stad të ri hedhjen hyjnore himarjote të incizuar në pllakat disqet “Pathe” të Parisit, qysh në vitet 1929 dhe 1930 me Koço Çakallin, Neço Muko (H. Marjoti), Tula Paleologu, Tefta Tashko, Llambi Turtulli, Kleo Georga, Dhimitri Rumbo, P. Kokaveshi, A. Bala*, që u dritëroftë shpirti atje ku prehen të qetë si fisnikë të trëndafiltë të këngës së shkëlqyeshme lirike që bënë! Të rikthehemi tek kënga e Tërbaçit të Kujtim Micit që thotë: “Nëna shqipëtare,/ Mbes’e ilireshës,/ Ke lind’ e ke rritur/ Trima dhe të besës”. Ja si bëhet kënga e popullit e respektuar dhe e vlerësuar jo vetëm nga komuniteti qytetar, por e përfillur, edhe nga elita intelektuale, studiues, historianë e gjuhëtarë, sepse ka peshën e vërtetë të një burimi autentik. Nëna shqiptare është mbesë e ilireshës. E thotë qartë, saktë dhe e sigurt kënga faktin historik, prejardhjen tonë ilirjane. Gjuha u mbrujt bashkë me këngën dhe të dyja mbajtën njëra-tjetrën. Kur plagosej gjuha luftonte kënga, dhe, atje ku kënga mundohej të vritej, gjuha lëshonte ilaçin e shërimit e të mbijetesës. Për fat kënga “Lindi luania luanë” është e regjistruar edhe nga Instituti i Kulturës Popullore: Bob. 982/6. Po e japim për lexuesin tonë dhe dashamirësit e polifonisë si buqetë këtë këngë të transkriptuar nga specialistët e folklorit shqiptar: (Shih: Neço Muko (H)Marjoti: Zemra kërkon miqësinë: Vepra letrare, përgatitur prej Andrea Varfit;Tiranë: Toena, 1996). Në guidën folklorike “Vlora nëpër festivale” – Festivali Folklorik Kombëtar Gjirokastër, 2004 bëhet edhe një paraqitje e shkurtër e grupeve pjesëmarrëse të qarkut të Vlorës. Në këtë festival, gjë që plotëson historikun e këngës popullore të trevës. Ndër të tjerë, patjetër që jep profilin edhe të grupit tonë. Në këtë manual shkruhet “Grupi i Tërbaçit është një nga grupet më të hershme të polifonisë labe të trevës së Vlorës. Kënga për ta ka qenë si ushqim i shpirtit. Rapsodët e mirënjohur të këtij grupi që nga Xhebro Gjika, Arshi Xhelili, Hyso Salati, Sinan Mullahu, Izet Skëndo e deri tek i mirënjohuri Kujtim Mici kanë qenë furnizuesit kryesorë me tekste po në këtë grup. Grupi është pjesëmarrës pothuajse në të gjithë Festivalet Folklorike Kombëtare dhe në disa prej tyre dhe është vlerësuar me çmime e medalje. Vlen të përmendet marrësi kryesor i këtij grupi Syrja Hodo, i cili me zërin e tij kumbues dhe mjaft melodioz di të transmetojë emocionet e këtij repertori të shumtë që ruan ky grup” (Shih: “Vlora nëpër festivale”, Vlorë: Triptik; 2004, f. 18). Kuptohet që ndryshimet e sistemit pas viteve ’90 shkaktuan edhe çorientime deri në prishjen e traditës së organizimit të Festivaleve që bëheshin në kalanë e Gjirokastrës një herë në pesë vjet, ku tundej kalaja e gjëmonte Mali i Gjerë. Përveç një harrese të plote 7 vjeçare për visaret e folklorit, edhe sofra e festivalit u zhvendos nga kalaja e Gjirokastrës në atë të Beratit. Edhe pse Vlora nuk u vlerësua (nuk po merremi me arsyet e ditura apo të paditura) por Vlora polifonike e shfaqi përsëri gjallërinë, freskinë dhe origjinalitetin e folklorit të trevave të saj, saqë në koncertin përfundimtar në Tiranë, në Pallatin e Kongreseve, nga grupi i Vlorës u muarën shtatë materiale muzikore, nga më të mirat kur rrethet e tjera kishin vetëm nga një apo fare asnjë. Viti 2000 na gjen përsëri në kalanë e Gjirokastrës, por në bazë Prefekture këtë radhë, ku Vlorës i shtohen Saranda, Delvina dhe rrethinat e tyre. Në guidën që cituam përmendet një fakt interesant, që të bën të ndihesh mirë e krenar për vlerat e pashtershme të gurrës sonë popullore. “Nëse Vlora çoi në festivalin Folklorik të Gjirokastrës një sasi vlerash të spikatura, shkruhet në këtë historik – në Vlorë mbetën po aq vlera të tjera”. (Shih: “Vlora nëpër festivale”, vep. e cit., f. 13). Ky fakt na kujton një thënie lapidare të enciklopedistit Sami Frashëri:…”Banorët e Labërisë, kanë prirje dhe aftësi natyrore për poezi dhe këngë…”. Grupit polifonik të Tërbaçit i ra shorti të hap tiparin për grupin e prefekturës së Vlorës. Kënga “O shokë do zëmë një këngë” vjen si një oshtimë nga malet e Labërisë si një shpalosje e fustanellës labe, me zërin plot kumbim të këngëtarit të mirënjohur e poetit Syrja Hodo” shkruhet në këtë historik të Vlorës së Festivaleve Kombëtare të Folklorit. (Po aty, f.13). Janë kuptim plotë vargjet e kësaj kënge që ka bërë Sinan Mullahu:” O shokë, do zëmë një këngë, /Do ma mbani a ta lëmë!/ Medet ne për mëndjen tënë,/ Mbetëm shamata e grënjë./ Nga e gjithë puna që bëjmë,/ Një metër vend do zëmë/ Dhe ajo gur e shkëmbënjë,/ O baltë e kuqe këlkënjë./ Këngët-o, dertet – o/ Këngë e derte pambarim…”.Kjo është bëra para një gjysmë shekulli e më shumë, që më 1945, pra 65 vjet më parë. E këndoi grupi polifonik i Tërbaçit në Festivalin Folklorik Kombëtar të Gjirokastrës. Sa aktuale, ç’mesazhe të qarta që na përcjell. As ke ç’u shton, as ke ç’tu heqësh edhe pse 65 vjet s’janë pak. Lum kush ka fat të gdhendë vargje të tilla. Faleminderit, xha Sinan! (Shih: gazeta “Labëria”. Albert Habazaj: “Një tufë me lule”, data 15 gusht 2002, f. 7, 11). Edhe në FFK Gjirokastër 2004, së bashku me grupet e tjera pjesëmarrëse të Qarkut të Vlorës, Tërbaçi u paraqit siç i ka hije. Ja çfarë shkruan studiuesi e poeti Kozma Billa: “Me mjeshtëri të pazakontë vjen tema e atdhetarisë, e cila përcillet bukur me vargjet e Çajupit të madh “Mëmëdheu”, nga grupi i mirënjohur i Tërbaçit. Ajo ka një vlerë të madhe dhe aktuale edhe sot ku një pjesë e madhe e popullsisë ka emigruar. Dihet që historia përsëritet dhe si e tillë kjo këngë është një grishje, një thirrje e fortë popullore, ku në refren të çdo strofe ajo të ngjeth dhe të krijon një emocion të thellë për ta dashur dhe për të mos e harruar mëmëdheun” (Shih: “Guida e situar, f. 21). Sipas Prof. Dr. Bardhosh Gaçes – Mjeshtër i Madh: “Vlora dhe Shkodra janë dy qytete shqiptare të kënduara më shumë nga bardët popullorë dhe kjo edhe nga ndikimi i vjershërimit të Ali Asllanit e të Gjergj Fishtës….Në vitet 1990-2000, vargjet poetike të Ali Asllanit kanë marrë një përhapje edhe më të gjerë në jetën folklorike labe…Edhe kënga: “Më lejon ta puth njëherë” është kënduar nga grupi polifonik i Tërbaçit, sipas vargjeve të poezisë me të njëjtin titull…(Shih: Gaçe, Bardhosh: “Përkime poetike midis poezisë popullore dhe poezisë së shkruar shqipe; Vlorë: Triptik, 2010). Përveç teksteve të Pelivan Bajramit, që është tërbaçiot me rrënjë, grupi i Tërbaçit ndër vite ka kënduar tekste të autorëve të njohur, por jo tërbaçiotë. Fjala vjen kënga “O ju nëna tërbaçiote” është e Lefter Çipës – Mjeshtë i Madh dhe e këndon si shenjë mirënjohjeje grupi i Tërbaçit. Kjo tregon që përveçse këto këngë janë futur natyrshëm në Tërbaç dhe kanë fituar autoktonicitet në të tëra përmasat, Kujtim Mici si udhëheqës vizionar i grupit e si autor i fuqishëm e i pazëvendësueshëm për këngën e madhe të grupit të tij tekstet mbresëlënëse që i kanë dhuruar miqtë e mëdhenj të këngës si Lefteri etj. Kjo tregon botën e begatë shpirtërore, frymën e hapur përfshirëse që ka tërbaçioti dhe Tërbaçi ynë. Kënga “Dy vajza, të dyja labe” kushtuar heroinave Persefoni Kokëdhima e Bule Naipi është tekst i Kujtim Micit, që e mirëpriti dhe e këndoi me grupin e Himarës bilbili Dhimitër Varfi në Festivalin Kombëtar të Gjirokastrës në vitin 1973, vit kur Vlora fitoi çmimin e parë për folklorin. Shumë këngë të tij janë interpretuar nëpër skena lokale e kombëtare edhe nga grupi i Bratit, Bolenës e janë transmetuar mbarë Labërisë… I frymëzuar nga këto vlera të padiskutueshme, shkruaj në kohë të reja himnin e Tërbaçit në një trajtë të re: “Marr frymë Tërbaçi/ të ngrohtë, të ëmbël,/ një mëllë kulaçi,/ një rreze për ëndërr./ Lavdia merr qiell/ mirësisë tënde./ O Tërbaç, me diell/ i mbush këto vende./ Ne – trojet spërkatur/ me dritë dashurie,/ o Tërbaç i dashur,/ o vëlla me yje!/ Foleja e Shpresës,/ buza e besimit,/ o gurra e besës,/o drita e Trimit! [Read more…]
FERHAT ÇAKËRRI, NJË SHPORTË ME YJE NË LETËRSINË PËR FËMIJË
Nga Albert HABAZAJ/
Ferhat Çakërri (04. 05. 1929 – 22. 04. 2001) është emblema e poezisë për fëmijë në Vlorë dhe një nga shkrimtarët më të dashur, i njohur në letërsinë shqipe për fëmijë. Ferhat Çakërri ose xhaxhi Ferati, si i thërrisnin jo vetëm fëmijët, por edhe krijuesit e tjerë të qytetit, që ai i mblidhte e i mbante afër si ajo klloçka zogjtë të mos i ftohen, të mos i shpërndahen se ia ha dhelpra, kujtohet në Vlorë si një emër shumë popullor, i qeshur dhe i respektuar nga të gjithë. Prof. dr. Odhise K. Grillo e ka përfshirë në botimin: “Lexikon, shkrimtarët shqiptarë për fëmijë (1972-1995)” , f. 36 – 37, Tiranë, Botimet Enciklopedike, 1997. Në Bibliotekën Kombëtare, numri i regjistrimeve të gjetura është 31 dhe numri i regjistrimeve të shfaqura është po 31. Jo të gjitha botimet e tij gjenden në Bibliotekën Kombëtare. Shtëpitë botuese (shtypshkronjat – furra botuese?!) nuk janë treguar korrekte me detyrimin ndaj Tempullit Shqiptar të Librit. Në fillim të viteve ‘60 të shek. XX, në periodikun e fëmijëve u duk një emër i ri, por jo i panjohur. Ky ishte shkrimtari Ferhat Çakërri, i cili ishte prezantuar nëpër gazeta e revista si “Letrari i ri” (organ i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe të Artistëve të Shqipërisë për kohën), “Rinia” (që më von u titullua “Zëri i Rinisë” etj. me vjersha për të rriturit. Fryt i punës së tij të viteve të para ishte përmbledhja “Traktet e kuqe”, që u prit me interes nga lexuesit dhe opinion ynë letrar. Më pas shkrimtari Ferhat Çakërri e gjeti vehten në letërsinë për fëmijë dhe pothuajse nuk shkroi më për të rriturit, por ju përkushtua poezisë për të vegjëlit në radhë të parë e hera herës edhe prozës për ta. Krijimet e para i botoi në revistat që dilnin për fëmijët e sidomos në “Fatosi”, pastaj edhe te “Yllkat” (pas viteve ’90 të u quajt “Vogëlushët”) e “Pionieri” (pas viteve ’90 të u quajt “Filizat). Për thjeshtësinë e tyre dhe për gjetjet interesante shpesh krijime të tij u botuan edhe në gazetat dhe revistat që dilnin në Kosovë e në Shkup, si “Pionieri”, “Gazeta e fëmijëve”, “Gëzimi”, “Fatosi”, “Rilindja për fëmijët” etj.
Kontributi letrar i autorit: Kontributi i tij shënohet në letërsinë shqipe pikërisht për letërsinë për fëmijë dhe konkretisht në një nga llojet më të njohura të kësaj krijimtarie siç është përralla. Gjithashtu ka botuar dhe libra me vjersha për fatosa, me tregime të ilustruara, gjëegjëza, fabula, drama etj. Së pari, me përralla ka botuar këta tituj: “Iriqi dhe gjembat” : përralla në vargje për fatosat (poemë përrallë), në [10] fletë me ilustrime nga piktori Dolli Gjinali, Tiranë, 1973; “Si ja punuan dhelprës” : përrallë në vargje në 22 faqe të ilustruara me figura nga piktori Dolli Gjinali; Tiranë, “Naim Frashëri, 1973, “Pula klloçkë bën vizita” : përralla në vargje, me 23 faqe të ilustruara nga piktori Dolli Gjinali, Tiranë, “Naim Frashëri, 1987; ribotim i librit “Pula klloçkë bën vizita” (përralla humoristike në vargje), në 20 faqe , me ilustrime, Tiranë, Toena, 1997; “Xhepat e gjyshe Anifesë”, 1995 si dhe botimi përmbledhës “Xhepat e gjyshes” (vjersha, fabula e përralla në vargje), antologji me 144 faqe, Tiranë, Toena, 1998; “Ish një lepur mendjelehtë…” : përrallë humoristike, me piktor për ilustrimet në 32 faqe Veiz H. Rrapi, Tiranë, Toena, 2000; “Arlini dhe e Bukura e Dheut” : përrallë, me 32 faqe të ilustruara nga piktori Neritan H. Mehmetaj, Tiranë : Toena, 2001; “Iriqi dhe gjembat” : përrallë në vargje, në 22 f., me il.,Tiranë : Toena, 2001; “Si ia punuan dhelprës” : përrallë në vargje (ribotim), me 23 f., me il., Tiranë : Toena, 2001; (redaktor i këtyre librave është Prof. Odhise K. Grillo); “Si u mbyt dhelpra në lumë” me përralla, Tiranë, Eurorilindja, 1998 [ky titull ende nuk ka shkuar në fondin e Bibliotekës Kombëtare – shën. im: A.H); “Dredhitë e dhelprës” : përrallë, në 32 f., me il. nga piktori Kosta Raka, Tiranë : Toena, 2003; (dy librat e fundit nën redaktimin e Prof. Dr. Bardhosh Gaçes). Së dyti, me poezi ka botuar këta tituj: “Traktet e kuqe”, vjersha në 59 f., Tiranë, “Naim Frashëri”, 1967; “Zemra ime”, vjersha për fëmijë, me 23 f. me il., Tiranë, “Naim Frashëri”, pa vt. [1972]; “Pata, pata, bark govata”, vjersha për fatosa, me 50 f. me il., Tiranë, “Naim Frashëri”, 1975;” Ç’u bë bora?”, vjersha në 29 f., me il., Tiranë, “Naim Frashëri”, 1978; “Plumbat dhe lulet”, vjersha, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1980, në 45 f., me il. dhe redaktor Xhevat Beqaraj; “Nënat ndezën yjet”, vjersha me il. nga piktori Pleurat Dervishi, nën redaktimin e prof. Grillos, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1982; “Pata kot e ndezi sherrin”, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1986; “Mira, shiu dhe babagjyshi”, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1986, me vjersha në 54 f., me il. nga piktori Gjinali dhe redaktor Profesorin nga Vunoi; “Deti më hedh valë” : vjersha në 29 f. të il., Tiranë, “Naim Frashëri”, 1988, me të njëjtin staf të përgjegjësisë dytësore; “Në sytë e Egnës çel qershia”, me 40 f. të il. nga e mirënjohura Safo Marko, me red. Bardhosh Gaçe, Tiranë, Eurorilindja, 1998; “Po pret deti mysafirë”, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1989 [as ky titull s’gjendet në Bibliotekën Kombëtare]; “Argita pyet yjet”, me 47 f. të il. nga piktorja Safo Marko, red. nga Bardhosh Gaçe, Tiranë, Eurorilindja, 1997, [as ky titull s’është në BK]; “Një shportë me yje” : poezi në 79 f.,Tiranë, Toena, 1999; “Ku ta gjej pranverën” : vjersha, në 175 f., me il nga piktori Kosta Raka, përgat. dhe red. nga Bardhosh Gaçe Tiranë, Toena, 2007, etj. Së treti një kontribut të dukshëm F.Çakërra ka me fabulat, nga të cilat po citojmë titujt: “Pata kot e ndezi sherin”, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1986, me 38 f. : me il., me redaktor Kostandin Lelin;”Pasqyra dhe pata” me 39 f. të il., Tiranë, Eurorilindja, 2000 “Shqiponja dhe lejleku”, Tiranë, Toena, 2006, 117 f. me il. nga piktori Kosta Raka, përgat. dhe red. Bardhosh Gaçe. Së katërti, edhe prozën e shkurtër, në llojin e tregimit dhe të novelës, të tregimit të ilustruar, kontributi i F.Çakërrit është i dukshëm. Po përmend vetëm katër tituj: “Si u kap një spiun”, tregim i ilustruar me figura nga piktori Llambi Blido,me 46 f., Tiranë, “Naim Frashëri”, 1977 “Ujkonja” : tregime Tiranë, 1999, 52 f. : me il; “Zbuluesit e vegjël”, tregim i ilustruar nga piktori Shkëlqim Fekushi, me 34 f., red. Kostandin Leli, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1981; “E fshehta e kalasë”, novelë dhe tregime, red. K. Leli, me 109 f. të il., Tiranë : Naim Frashëri, 1984; “Kali fluturues”, novelë, në 46 f. me il. nga piktori Kosta Raka dhe red. Bardhosh Gaçe, Tiranë, Toena, 2003. Së pesti, në llojin e gjëegjëzave shkëlqen me libra shumë të dashur për fëmijë si ato me tituj: “Mendo pak se do ta gjesh”, me 87 f. të il.,Tiranë, “Naim Frashëri”, 1971; i cili shënon dhe botim e parë të librave për fëmijë nga autori Ferhart Çakërri; “Unë pyes, ju përgjigjeni” me 26 f. të il. nga piktori Namik Prizreni, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1974; “Kush e gjen nga ju fëmijë?, Tiranë, [“Naim Frashëri”], pa vt.; “30 gjëza”, Tiranë, Eurorilindja, 1997; “Një qiell e gjëza”, në 26 f., me il, Tiranë, Eurorilindja, 1998; “Gjëegjëza”, bashkëautor me Edmond Daliun e Luto Memokondin, mbledhur e përgat. nga Bardhosh Gaçe, me red. Flora Koka, në 16 f. të il.,Tiranë : Extra, 2014 etj. Së gjashti, kontributetet e tij janë të dalluara dhe në fushën e dramaturgjisë për fëmijë. Dua të kujtoj me këtë rast dramën për fëmijë “Në vitet e para”, 1979. Disa nga pjesët e tij teatrale janë vënë në skenë nga trupat profesioniste (teatrot e kukullave etj.) si: “Pulat dhe dhelpra” (1972), “Dreri mendjemadh” (1973), “Shkronjat e përgjakura” (1974), “Trimëreshat pulëbardha” (1983). Gjithashtu xhaxhi Ferati është dhe redaktor i një libri me poezi të shkrimtarit tjetër vijues vlonjat të mbarënjohur dhe për fëmijë Prof. Dr. Bardhosh Gaçe me titull: “Lirika arbëreshe”, 68 f., Tiranë : Naim Frashëri, 1994 etj. Shkrimtari Ferhat Çakërri ka lindur në qytetin e Vlorës, në një familje me tradita atdhetare dhe arsimdashëse. Dera e fisit të tij ka nxjerrë burra e gra të mendjes e të pushkës, që i janë përkushtuar atdheut. Musa Ali Çakërri, me pseudonimin “Berberi” njihet si ati i gjuhës shqipe për Vlorën e kohës së murme, kur sa kishin filluar të mbilleshin luleshqipet ndër shqiptarët e etur për dije e liri. Shkollën fillore, Ferhati, e kreu në vendlindje; po kështu edhe të mesmen (në shkollat e quajtura pa shkëputje nga puna. Ndërkohë punonte buldozerist në Ndërmarrjen e Ndërtimit “Perlat Rexhepi” Vlorë. Me kalimin e viteve, ai u pasurua nga ana letrare dhe kulturore dhe për shumë kohë punoi punoi në administratën shtetërore të rrethit (siç quhej Qarku i sotëm i Vlorës në atë periudhë). Respektin e fëmijëve dhe të qytetarëve e fitoi në shkallën më të lartë gjatë viteve kur qe përgjegjës i kinemave të qytetit të Vlorës. Ish – Kinemaja kryesore, ajo me emrin “Ali Demi” identifikohej plotësisht bukur me emrin e xhaxhi Feratit. Kishte gjallëri. Veprimtari të pasura. Ziente. Zjarr. Ylberet kulturorë ne i shikonim në ballë, në sy e në shpirtin e qeshur të xhaxhi Feratit. Ai ishte babaxhani i Qyetit. Sot Vlora s’ka kinema fare. Sidomos kur ai doli në pension, krahas krijimtarisë letrare, që nuk e ndërpreu deri në frymën e fundit, ai u angazhua në shoqëritë atdhetare kulturore të kohës, duke dhënë një kontribut të çmuar ndër veprimtarët idealist të kohës së re. ai ishte ndër nismëtarët e Shoqatës Kulturore Mbarëshqiptare “Ismail Qemali”, e cila u krijua më 10 Tetor 1991. U zgjodh anëtar i kryesisë së saj deri në largimin nga jeta fizike (e kam trajtuar aq sa duhet këtë çëshjte në gazetën “Dielli” në profilin e Nermin Vlorës, Kryetare Nderi e shoqatës “Ismail Qemali”). Ai ka një meritë të patjetërsueshme në mbështejten e talenteve të reja në qytet, në promovimit e vlerave letrare, në unitetin e pastër dhe miqësinë midis krijuesve. I donte bashkë krijuesit. Emri i tij ndërkohë po merrte përmasa të tjera më të larta në periodikun e fëmijëve, në ballinat e librave, në antologjitë letrare për fëmijë dhe po bëhej një zë i respektuar artistikisht për kritikën letrare shqiptare. Shtëpia e tij në lagjen “Lirim” që qe si një mëhallë tradicionale qytetare vlonjate ishte e hapur për miq. Një dhomë në shtëpinë e tij quhej “Oda e Poetëve”. Ferhat Çakërri qe i veçantë e s’na vjen më në qytet njeri si ai. Aq i virtytshëm, aq i dashur. Jo më kot edhe burra me thinja i flisnin me respekt deri në adhurim “Xhaxhi Ferati”. Ai qe miku i Dritëroit të Madh dhe i Lelit tim të vogël, në ato vite 5 – 6 vjeç. Në shumë konkurse letrare kombëtare Ferhat Çakërri është nderuar me çmime, si për librat: “Mendo pak se do ta gjesh”, “Iriqi dhe gjembat”, “Zbuluesit e vegjël”, “Në vitet e para”, “Xhepat e gjyshes” dhe “Bledi e kali” (ky i fundit film vizatimor) . Po kështu, ai është dekoruar me Urdhërin “Naim Frashëri” të Klasit të Tretë dhe të Klasit të Dytë, për ndihmesën që ka dhënë në zhvillimin e letërsisë sonë për fëmijë.Shoqata e Shkrimtarëve dhe e Artistëve “Petro Marko” në Vlorë, në organizimin e konkursit vjetor të forcave krijuese në letërsi, pikturë, muzikë etj., akordon 13 çmime për fituesit, sipas fushave letraro-artistike, duke cilësuar secilin titull me emrin e personalitetit vlonjat të fushës. Në këtë kuadër për fituesin e konkursit në gjininë e letërsisë për fëmijë jepet çmimi “Ferhat Çakërri”.
Tipologjia e krijimtarisë së F. Çakërrit: Ai futet në botën e fëmijëve. I tëri. Me natyrën e tyre, në gjuhën e tyre, me lodrat e tyre, në psikologjinë e tyre. Është shok me ta. Nuk dallon nga ata. Ata s’e vënë re. se e duan shumë. Se ia pëlqejnë poezitë. Ato janë të shkurtra, ashtu si ata i duan, të thjeshta, me metafora, epitete e krahasime të cilat futen natyrshëm e në vendin e duhur midis vargjeve.mbahen mend vargjet e xhaxhi Feratit. Bëhen dhe këngë. Ja kështu, ai bëhet Fëmijë i Madh. Vjershat etij kanë art, kanë ndjenjë, kanë moral, kanë bukuri estetike dhe janë dafina të kodit etik në shoqërinë e sotme. Ai të bën për vete me vjershat e tij: “Një shportë me yje/ ka xhaxhi poeti,/ fluturon mbi kodra,/ çan mbi ballgë deti./ Nga shporta nxjerr këngët, / si zogj i shpërndan,/ ato cicërijnë/ vendit anembanë…”. Ai u këndon mbesave të tij të vogla Argitës, Egnatias, Rilindës, Eneidës dhe Valbonës, me shpirt, me dashuri, me zemër gjyshi e me vargje poeti për një harabel, për një dallëndyshe, për një shqiponjë, për një trim, për botën gazmore dhe pastërtisht shkëlqimtare të vogëlushëve. Florën dhe faunën e ka mbledhur në librat me gjëza si ajo bleta nektarin e luleve për mjalt. Dhe ua dhuron mbesave. Vini re se me ç’ emra simbolikë e kuptimplotë i ka pagëzuar mbeskëzat gjyshi. Ato sot janë rritur dhe e nderojnë atë, duke vijuar rrugën e re me edukimin e shëndetshëm të atij njeriu të bekuar. Duke u kënduar mbesave, ai u dhuron fëmijëve të “Lirimit”, të Vlorës, të Shqipërisë, të mbarë botës një shortë me yje për të fluturuar qiejve të fantazisë fëminore, aq të papritur, tërheqëse dhe simpatike. Edhe sot mbahen mend rrëfimet e përrallat e gjyshit: “Si u mbyt dhelpra në lumë”, “Ëndrra e lepurushit”, “Drenushat e vegjël dhe tigri”,”Elefandi i vogël dhe fshatari”, “Ditëlindja e koteles”, “Gaforret e mençura”, “Dhelpra dhe ujku”, “Milingonat dhe Urith mëndjemadhi”, “Majmuni, qukapiku dhe maçoku”, “Trumcak mburraveci”, “Çlirimtari i tokës”, “Buldozeri miku ynë”, “Dreri mëndjemadh” etj., etj. Ferhat Çakërri është njëri ndër poetët e shkrimtarët e mirënjohur të letërsisë shqipe për fëmijë. Krijimtarinë e xhaxhi Feratit e ka vlerësuar kritika letrare dhe e ka pëlqyer lexuesi i grupmoshës për të cilën shkruan autori i njohur vlonjat. Vjershat, përrallat e këngët e tij për fëmijë janë një kopësht i bukur ku vogëlushët lodrojnë me ëndrrat dhe dëshirat e tyre. Në krijimtarinë e tij është bota e pasur me figura të gjetura artistike, gëzimet dhe vizionet e fëmijëve me të cilat fluturojnë në hapësirate kohës. Ajo zë një vend të rëndësishëm në letërsinë shqipe për fëmijë. Ai na ka lënë thesare për vogëlushët që ngrihen në këmbë brez pas brezi. Krijimtaria e tij një kopsht i lulëzuar, i begatë e i bollshëm në lulëzimin letrar, me atë mozaik ylberor që rrëmben e bën për vete dhe të rriturit, për të hequr mendjen nga rutina e halleve dhe problemeve të realitetit të përditshëm. Lulet e tij letrare që la na tregojnë se thëngjinjtë në vatrën e poezisë për fëmijë i mbajti ndezur, se vatrën e xhaxhi Feratit nuk e lënë të shuhet poetët vlonjatë fisnikë të të vegjëlve si Bardhosh Gaçe, Pëllumb Velo, Vilhelme Vranari Haxhiraj, Andrea Petromilo, Leka Skëndaj, Luto Memokondi etj. I la me uratë Ai, Shenjtori i ëngjëve. Vargjet e rreshtat e tij nuk bërtasin, nuk zhurmojnë, pasi u ngjajnë thëngjijve dhe nuk u ngjajnë flakëve të dëllënjës. Të mbeten sytë në dy vjershat e të tij, të shkurtra katërvargjëshe: “Ku e shuan etjen/ Zogu në mëngjes?/ – Nëpër trëndelina/ Pi dy pika vesë.” Është një vjershë e brishtë, që përcjell të pastrën dhe të bukurën, që janë në trëndafilin, në vesën dhe në zogun dhe që duhet të jenë edhe ë zemrën e njeriut dhe në jetën e tij. Vjersha tjetër: “Me shqelma qëllonte era,/ Si mushkë xanxare./ Nga dhimbja kërciste dera/ Dhe vajtonte në dritare”. Është një metaforë që përcjell dhembjen e shkaktuar nga një e keqe. Duke i vënë krah njëra- tjetrës këto dy vjersha, lexuesi zbulon se poeti figurativisht e jep të mirën dhe të keqen, gëzimin dhe dhembjen, që jetojnë bashkë në jetë, por që njeriu synon drejt të bukurës. Në tërësi vargjet e F. Çakërrit janë të thjeshta, por të thjeshta artistikisht, që ngjallin emocione dhe të vënë më mendime. Janë të tjeshta si vetë Ferhat Çakërri, ai burrë i urtë, fisnik e mikpritës që e mbante ngaherë hapur portën e shtëpisë për shokët e miqtë dhe njerëzite mirë, sepse kishte dhe një zonjë grua, Zenepen.vërtetë zonjë grua. Burrneshë sa dhe qytetare. Aq bujare! Po sa e prerë! Këto virtyte ata i kanë trashëguar nga të parët, i kanë bartur dhe iua transmentuan fëmijëve, nipërve dhe mbesave. Dritëro Agolli e kishte si shtëpinë e tij shtëpinë e Xhaxhi Feratit dhe Teta Nepit, si i flisnim ne asaj me respekt e dashuri. Sinqerisht si nënës tonë. Unë me Mejon dhe një poet tjetër, liriku i Vlorës Hiqmet Mehmetaj me Nazon, si dhe poeti epiko lirik Anastas Bita (dritë i pastë shpirti ku prehet) me të shoqen dhe ai, Elsën shkonim herë pas here në shtëpinë e tyre, në “Lirim” Edhe Bardhoshi me Kozetën patjetër. Venim e vinim te njeri- tjetri. I kishim miq shtëpie. Më saktë ata na vlerësonin si të tillë. Ne ndiheshim të nderuar dhe i nderonim shumë, sepse e meritonin. Ne mësonim nga ata. Ja ç’kujton Plaku i Bardhë i Letrave: “Më 1948 dhe 1949 dhe në dy vitte e parë të vitev 50 – të [të shek. XX – shën. im: A. H] unë mësoja në Gjimnazin e Gjirokastrës, në degën pedagogjike të tij. Në rrethin letrar të gjimnazit vinte gjithmonë edhe Ferhat Çakërri i veshur ushtarak, me kapelën mënjanë, i pastër dhe i qethur, si pëllumb. Në atë kohë ai shërbente në ushtri. Si të gjithë ne të rrethit letra, edhe ai shkruante vjersha dhe na i lexonte me një zë si të këngës. Kur ia dëgjonim vjershat, ne thoshim se Ferhati shkruan vargje për rebeçkat dhe për nipkat dhe mbeskat, sikur të jetë gjysh. Ai qeshte dhe e fuste në xhep fletorkën, duke ikur në kazermë se i mbaronte liri-dalja ushtarake. Pas dy-tre ditëve na vine përsëri në konvikt dhe kur ishte koha e rrushit, na sillte ndonjë shportë, duke thënë: – Me zor e kam sjellë, se ne ushtarakëve nuk na lejojnë të mbajmë në dorë as shporta, as ibrikë… Kështu, Ferhati ka mbetur zemërbardhë si gjysh dhe po aq zemërbardhë është edhe Zejnepja, e shoqja e tij, një labe trime e ashpër ndaj të liqve dhe e butë ndja të mirëve.Ndërsa Ferhati është i butë ndaj të gjithëve. Atij, kur të takon, i mbushen sytë me lot dhe zë qan, duke nxjerrë shaminë nga xhepi me një butësi të vërtetë njerëzore..”. Këto visare jetësore mbresëlënëse kujtonte Dritëroi ato ditë marsi të vitit 1998, ndërsa lexonte me kënaqësi një nga librat e shokut të tij të vjetër. Një gjysëm shekulli njohje e shoqëri të çiltër. Miq në ditë me diell dhe në ditë me furtunë. Në vite. Në dekada. Kush më bukur dhe më saktë se ai do ta tipizonte Xhaxhi Feratin tonë?! Krijimet e F. Çakërrit shquhen për temat e larmishme me frymë atdhetare, refleks ky edhe i traditave familjare e të qytetit të lindjes, Vlorës, për thjeshtësinë e çiltërsinë, për konçizitetin, për muzikalitetin e vargut, për gjuhën e mbështetur në gurrën popullore, për mënyrën lodruese të dërtimit të poezive dhe për komunikimin e natyrshëm me lexuesit e vegjël.
Ndihmesa e tij në letrat shqipe për fëmijë: Studiuesi Bardhosh Gaçe e vlerëson kështu ndihmesën e Ferhat Çakërrit në letërsinë shqipe për fëmijë: “Ferhat Çakërri, njëri ndër poetët e mirënjohur të letërsisë shqipe për fëmijë, është bërë mjaft I njohur me krijimtarinë e tij të begatë, në të cilën fëmijët kanë ushqyer ëndrrat, dëshirat dhe muzën e tyre poetike. ai u shfaq në letërsinë shqipe për fëmijë qysh në vitet ’70, kur këtë letërsi nisën ta blerojnë me shopirtin e tyre autorë të shquar si Bedri Dedja, Odhise Grillo, Vehbi Kikaj, Bekim Harxhi, Rifat Kukaj, Tasim Gjokutaj, Agim Deva, Adelina Mamaqi, Xhevat Beqaraj etj…Krijimtaria letrare e Ferhat Çakërrit, për më shumë se 40 vjet, ka lënë gjurmët e saj me një varg poetik të ëmbël e të brishtë, me një botë të gjerë e të thellë poetike, që ka tërhequr vëmendjen e lexuesve të vegjël dhe mendimit kritik e letrar”. (Shih: Gaçe, Bardhosh: “Letërsia shqipe për fëmijë”, Vlorë, Triptik, 2006, f. 201). Duke shfletuar librat e tij të bukur, ndjejmë se Vlora – qyteti bregdetar e ëndërrimtar i poetit është përherë e pranishme në krijimtarinë poetike të F. Çakërrit, duke simbolizuar fatin kombëtar të shqiptarëve, por edhe ëndërrimet e të vegjëlve në kohëte ereja të Atdheut. Duke u ushqyer nga tradita poetike e Vlorës dhe e Labërisë, poeti ka ngritur poezinë e tij për të vegjël, duke e bërë atë këngë në buzën e fëmijëve. Në vjershërimin e F.Çakërrit për fëmijë, vihet re peizazhi i natyrës së Atdheut dhe peizazhi shpirtëror i fëmijëve, të gërshetuara dhe të harmonizuara këto, me mendime de ndjenja të bukura artistike të botës fëminore dhe fantazisë së tyre. Ëndrrat dhe imagjinata e fëmijëve lidhen ngushtë me jetën e tyre; shkollën dhe lodrat, kureshtjen dhe dashurinë për të mësuar dituritë e botës. Vargu i skalitur i poetit herë derdhet në ngjyrate ylberit e herë dallgëzon në valët e detit, herë del nga përrallate fëmijërisë e herë bleron mes drurëve të pyjeve mesdhetare. Dallëndyshet e kujtimeve të poetit shpesh përshëndesin e përqafojnë pulëbardhat në brigjet e Vlorës. Gjyshja dhe nëna mëkojnë në vargun e këtij poeti një dashuri të rrallë njerëzore, gjyshi me abetaren e përgjakur u tjerr historinë kombëtare, deti përkund ninulla trimërie, urtësie dhe mençurie. Këto motive e detaje poetike paraqiten nga poeti me metafora, krahasime dhe përgjithësime poetike, si një lojë në jetën fëminore. Shkolla përherë është vatyar e dahsur e diturive, ndërsa liria dhe flijimi për Atdheun mbartin një botë universale. Begatia e krijimtarisë poetike të Ferhat Çakërrit për fëmijë tregon dashurinë e veçantë të këtij poeti për të vegjëlit, njohjen e botës dhe të psikologjisë së tyre, si dhe nxitjen e fantazisë dhe imagjinatës së fëmijëve për të njohur mjedisin që i rrethon dhe përjetimin emocional të jetës së tyre. Në mjaft poezi të këtij poeti gjenden tema, motive, ngjarje dhe fenomene interesante, të cilat krijojnë një jedis të gëzuar në jetën e fëmijëve, këto veçori, poezia për fëmijë e këtij poeti e ka përftuar nga këngët lodra, gjë që i ka dhënë mundësi poetit të japë detaje poetike, figura e përshkrime artistike, që përcjellin mesazhe të fuqishme në botën fëminore. Poeti, njohës i thellë i vargut dhe muzës popullore, ka shfrytëzuar me mjeshtëri traditën folkorike të trevës së vet. Imagjinata e pasur e F. Çakërrit shpalos botën emocionale, shpirtërore dhe imagjinative të fëmijëve në shkollë, në shoqërinë e tyre, buzë detit dhe pranë monumenteve, në ëndërrimet dhe gëzimet, stinëte vitit, portretet e fëmijëve dhe dëshmorët e Atdheut. Krijimtaria letrare dhe poetike e F. Çakërrit zë një vend të veçantë në fondin e letërsisë shqipe për fëmijë. Dhe siç klasifikon Prof. Gaçe: “Mbi 40 prej vjershave të këtij poeti janë bërë këngë e lodra në jetën e fëmijëve shqiptarë, gjë që tregon për shpirtin e thellë poetik të poetit dhe komunikimin e drejtpërdrejtë të tij me botën dhe psikologjinë fëminore” (Shih: Gaçe, Bardhosh: vep. e cit., f. 205). Muzikaliteti i vargut të tij, botëpërjetimet e thella, gjuha artistike e lodruese, humori dhe fabulat, bota përrallore dhe ëndërrimtare, vlerat artistike dhe estetike të krijimatrisë së Ferhat Çakërrit, kanë krijuar një personalitet të veçantë të letërsisë për fëmijë.
Miku i Dritëroit të madh e fëmijëve të vegjël: Për të festuar me nderim 70 vjetorin e lindjes së Shenjtorit të ëngjëjve, në vitin 1999, në Tiranë, shtëpia Botuese “Eurorilindja” nën kujdesin e Shoqatës Kulturore “Ismail Qemali”, Vlorë boton një libër shumë të veçantë si një tufë me lule mirënjohjeje për xhaxhi Feratin tonë. Bëhet në Vlorë një festë e bukur letraro- artistike. Unë isha në Itali. Refugjat. Akoma s’isha bërë emigrant…Në atë festë të shkëlqyeshme xhaxhi Ferati fton Mejon me të tre djemtë, Aldin, Nikun dhe Lelin 6 vjeçar…Në atë festë fisnikësh qe dhe Dritëroi. Nga që unë mungoja, xhaxhi Ferati bëri fotografi me familjen time dhe me Dritëroin, i cili mban Lelin e vogël në prëhër… Në librin për 70 vjetorin e xhaxhi Feratit kanë shkruar Dritëroi, me Sadijen, Elonën dhe Artan Agollin (familja e Devolliut), ka shkruar Odhise Grillo, Dilaver Dilaveri, Adriatik Kallulli, Bashkim Kozeli, Astrit Bishqemi, Ferhat Caka, Hiqmet Mehmetaj, Idajet Jahaj, Seit Seitaj, Ideal Muho, Bardhosh Gaçe, Pelivan Bajrami, Qerim Skënderi, Myrteza Mara dhe Albert Habazaj. Këto gjëra të bukura mbajmë mend dhe na trëndafilojnë shpirtin artistik e njerëzor. Dita e vdekjes së tij nuk na kujtohet. S’e mbajmë mend…Sepse qe dhe mbeti Shenjtori i ëngjëjve të bukur e të freskët.
NERMIN VLORA FALASCHI, SHKRIMTARE FISNIKE DHE HUMANISTE DRITËRORE
NGA Albert HABAZAJ/
Nermin Vlora Falaschi: 18. 04. 1921 – 28.11. 2004. Jam i detyruar t’i pohoj këto shifra, që na tregojnë fillimin dhe përfundimin e jetës fizike të Nerminit, A – në dhe Zh- ënë e segmentit kronologjik të humanistes së madhe, që i ka, tashmë, rrënjët e pashkulura dhe frymën e emrit në Kaninë. Së bashku me Renzon (bashkëshortin e saj, i cili qe italian) Nermini prehen në Kaninë, atje ku ka eshtrat e të parëve, atje ku prehet stërgjyshi, Ismail Qemal Vlora. Edhe pse, bukuri denjësisht të admirueshme si Nermin Vlora u krijuan në këtë planet që t’i japin atij dritë. Një dritë të ngrohtë. Nermin Vlora. Një univers rrezatues. Një univers fisnik. Një akademi në lëvizje. Një zonjë e madhe dhe e bukur. Ambasadore e kombit shqiptar në botë.
Ç’të shkruaj më parë për Nermin Vlorën?! E kam njohur nga afër. Në Tiranë, në Vlorë, në Romë. Në Vlorë, në Tiranë, në Kaninë… Fatlum kam qenë. Ishin vitet Nëntëdhjetë. Filloi të ndihej një fllad lirie edhe në këto vise. Një grup intelektualësh dhe atdhetarësh u organizuan dhe krijuan në Vlorë Shoqatën Kulturore Mbarëshqiptare “Ismail Qemal Vlora” me kryetar Prof. Dr. Bardhosh Gaçe, nënkryetar i parë Petrit A.Velaj, (i flasin Mandela i Shqipërisë, se ka bërë 42 vjet burg e internim, si kundërshtar politik i regjimit të kaluar), nënkryetar Ibrahim O. Haxhiu (i biri i Osman Haxhiut të Luftës së Vlorës), sekretar i përgjithshëm Novruz Bajrami, si dhe “xhaxhi Ferati”, më i dashuri shkrimtar për fëmijë, Ferhat Çakërri, Prof As. Dr. Zeko Braho, Liljana Gjika, Skënder Beqiri, Njazi Hamzaraj, Kozma Billa dhe Albert Habazaj, anëtarë kryesie. Kryetare Nderi kishim mbesën e Plakut të Bardhë të Flamurit Kombëtar, Nermin Vlora Falaschin. Sa veprimtari të bukura kulturore artistike kombëtare kemi zhvilluar. Me shpirt, me zjarr, me idealizëm. Kishim dhe dritën e ngrohtë të SAJ. Mbresëlënëse kanë qenë takimet në bibliotekën e vjetër të qytetit (sot shtëpia e Beut), në pallatin e Kulturës “Labëria”, në Teatrin “Petro Marko” etj. Ajo vinte përherë me Renzon. Kishte raste që vinte me ta dhe djali i tyre. I vetmi. Drita e syve. Roberto. Një mbasdite e pashlyeshme do të ngelet në kujtesën tonë ajo e 18 Prillit 1993. Një festë kulturore. Zhvilluam veprimtarinë kulturore: “Nermin Vlora Falaschi – personalitete e shquar e kulturës shqiptare”. Fjalët e saj: ‘Ndjehem krenare që jam prodhim shqiptar, u shpreh mirënjohjen mësuesve të mi që më kalitën fizikisht dhe shpirtërisht për të mposhtur vështirësistë e jetës. Unë jam shqiptare, kam përçuar zërin e Shqipërisë nëpër botë dhe dua të prehem në tokën shqiptare, në Kaninën e Vlorë- toka e të parëve të mi” qe shumë emocionuese, frymëzuese, atdhetare dhe mallëngjyese për ne, deri në adhurim për atë njeri që na duhej si krijesë hyjnore. Ajo qe një shqiptare e madhe jashtë Shqipërie. Nuk qe vetëm zëri i gruas së shquar shqiptare në botë, por një identitet shqiptar kulturor dinjitoz në Europë e kudo ku ajo jetoi e punoi në funksionin profesional, pa harruar kurrë e askund misionin atdhetar. Nermin Vlora, shqiptarja e madhe me virtyte të larta, do të jetë një shembull i shkëlqyer, një rreze drite, që do të ndriçojë udhën gruas shqiptare në Shqipëri, në Kosovë, në Mal të Zi, në Maqedoni, në Greqi, në Turqi, gruas arbëreshe në Itali, shqiptarkave kudo që janë nëpër botë, për t’u përcjellë brezave jo vetëm vlerat e saj, por edhe detyrimin që kemi për kombin tonë të dashur.
Parafjalë nga mendimtaria atdhetare e Nerminit: Shkova në Itali dhe unë. Refugjat si shumë e shumë shqiptarë. Domethënë njeri ilegal, me numër, pa emër (i palegalizuar). Shumë shpejt u rrita në përgjegjësi…U bëra emigrant! Njeri me emër. Legal. Punoja. Mirë. Në L’Aquila (capoluogo di Abruzzo). Jeruzalemi i Italisë (Në një trajtë tjetër). Si Qytet i Tërmetit, u njoh pas gjëmës së 6 prillit 1999 . Me punë e mirësjellje, krijova respekt. Dhashë e mora mirësi. Doke. Traditë. Me sjellje qytetare. Si njerëzit. (Ndoshta po hiqja sadopak, aq sa mundesha e sa më takonte imazhin e “bishtit pas” që na kishin vënë ca nga të huajt dikur dhe, për dreq, ca nga tanët u dolën në shteg, duke i bërë iso këtij avazi të lodhur). Me Nerminin flisja shpesh, por rrallë shkoja në Romë. Kur shkova për herë të parë në apartamentin e tyre, në periferitë e qeta, magjike e me katër stinë të gjelbra, në zonën Via Gramsci, Villa Borghese, Nr.7 – jam mrekulluar dhe kam përjetuar një ndjenjë krenarie të shkallës sipërore. Jo vetëm nga mikpritja e nderimi që më bënë, sikur unë, një copë shkëmb ende i palatuar mirë e zbritur nga malet e Tërbaçit, të isha djali i tyre apo një mik i madh; jo vetëm nga biblioteka e madhe, me libra të vjetër, të rinj, të rrallë, enciklopedi, antikuarë, në gjuhën shqipe, në shumë gjuhë të botës; jo vetëm se Nermini fliste shkëlqyeshëm një gjuhë të kulluar shqipe, që vetë Naim Frashëri do ta kishte si modelin më të pastër të bukurzanimit (të shqiptimit, të tingëllimit) të shqipes; jo vetëm se Renco (i shoqi, Renzo) e kuptonte gjuhën shqipe shumë, shumë mirë dhe e fliste shqipen mirë, jo keq duke qeshur me dëlirësi; por për ç’ka do t’ju rrëfej: Sallonin e pritjes e kishin në formë drejtkëndëshi, aty te nëntëdhjetë, njëqind metër katrorë. Një parantezë. Unë, në shtëpinë time, mbaj varur në mur fotografinë e prindërive, kur kanë qenë të rinj. Fotografitë e tjera të familjarëve, të të afërmve i mbaj në album. Edhe fotografinë e vjehrrit në album e mbaj. Nuk e di si veproni ju. Kthehemi në Romë. Te Renzo. Te Nermini. Sa u futa brenda, shkëlqente salloni i bardhë e i gjatë nga harmonia e kontrasteve të gjetura. Po më shumë shkëlqente shpirti tyre. Më shkuan sytë në fund të sallonit. Përtej. Në ballë. Majtas sipër portreti i Gjergj Kastriot -Skënderbeut. Djathtas sipër portreti i Ismail Qemalit. Piktura të mëdha. Unë përjetova emocione të fuqishme krenarie, por edhe psikologjia ime (provincialitet shqiptaresk?!) s’më linte rehat. Më ngacmonte. Më gërvishte. Mirë kjo, se është Mbesa Jonë, po ky, i zoti i shtëpisë është italian. Dhe jo dosido. Elitë. Në kupolë të saj. Ambasador i përjetshëm i Italisë. Dhëndërr është tek ne ai…E kështu…Por, pa më lënë të “fillozofoja” gjatë, vetë Renzo, me atë të qeshurën e tij si të perëndishme më ftoi të uleshim. “Do të qeras sipas traditës tuaj, – më tha – që tani është dhe imja. Me raki Skrapari. Gëzuar!’. Tjetër suprizë e lezetshme kjo. Dhe, sikur të qe futur në trurin tim të vogël, me një zë të ngadaltë, gurgullues e me kumbim të ëmbël, nisi bisedën: “Njerëz si Ismail Qemali janë largpamës, janë pararendës të kohës: këtë e dëshmon veprimtaria e jetës së tij. Këtë e materializon plotësisht edhe peneli i kunatës sime, piktores Vera Blloshmi. Apo jo?! Shikoji me qetësi”… Portretet ishin të dallueshme që larg, deri në detaje. (Nuk i mbaj mend përmasat). Krijuar nga dashuria dhe talenti i rrallë i zonjës fisnike Vera Blloshmi Mellet, piktore shqiptare me banim në Londër (kushërira e parë e Nerminit). Më thotë Nermini, me atë zërin e ngrohtë, të kthjellët e melodioz, me një gjuhë çiltërsisht metaforike, që rridhte natyrshëm: “Vera jonë sot pushon në Kopshtin e bukur të Kujtimeve, por veprat e saj madhështore stolisin kontinentet e ndryshme. Ja shikoji vetë këto dy portrete vigane: Veshja dhe sytë e flaktë të Skënderbeut dëshmojnë heroin fitues të përhershëm me mjete të armatosur. Sytë e portretit të Ismail Qemalit kanë një veçanti të shënuar, me dukuri pa zbrazëti morale e shpirtërore, ku burimi i pashtershëm i dashurisë për Atdhe, bëjnë në këtë drejtim përçapjen kryesore të qëllimeve të jetës së tij. Jetë, ku pasqyrohet ideali i ndërgjegjshëm se pavarësia politike nuk mund të ketë jetë të gjatë, nëse nuk farkëtohet edhe autonomia ekonomike”…Më ka bërë shumë përshtypje Renzo Falaschi mbetet një rast unikal. Ai e donte shumë Nerminin. Qe e bukur nga fiziku. Nga shpirti. Nga mendimi. E nderonte shumë Ismail Qemalin, jo thjeshtë se qe gjyshi gruas së tij të dashur, por sepse plotësonte profilin e vizionarit të kohës. E vlerësonte shumë Shqipërinë, jo thjeshtë se qe vendlindja e gruas së tij të dashur, por sepse i çmonte virtytet fisnikërisht të larta dhe se në vendin e shqipeve ai gjente djepin e gjuhëve. Bëmë shumë fotografi. Me Nerminin vetëm. Me Renzon vetëm. Me të dy, si me dy urata dritërimi. Shumë nga ato fotografi (sidomos pas djegies aksidentale me gaz në apartamentin e saj) ikën bashkë me të. Kam qenë disa herë në apartamentin e tyre, sa kohë punova në Itali. Ajo banesë u bë strehëz aq e ngrohtë për atdhetarët shqiptarë, për shqiptarët emigrantë dhe refugjatë (ende të palegalizuar në ato vite) që punonin me djersën e ballit, mendonin e vepronin dhe për Shqipërinë. Ajo sakrifikoi pasurinë e saj dhe të Renzos për Akademinë “Iliria”, për çështjen shqiptare, për albanologjinë, për historinë dhe qytetërimin shqiptar. Por, ajo mori me vete xhevahiret e shpirtit, vlera të pamohueshme dhe të gjithmonshme. Iku ajo. U mbyll Dera e Madhe. Eh!… Më dha libra boll. Ndër to një revistë “Koha e jonë = Notre temps”, organi Bashkimit demokrat Shqiptar, botuar në Francë nën drejtimin e Lec Shllakut, e përkohshme Politike – Kulturore – Shoqënore, Nr.10-11-11, vjeti XXXI, Tetor – Nandor – Dhetor 1992. Me ISSN. Nermini kishte botuar shkrimin (kryeartikull): “Ismail Qemal Vlora, gjysh i gjith Shqiptarve”. E nis shkrimin si një romantike e zjarrtë, por me logjikën krahasimtare të kohës për vlerësimin e Veprës: “Ismail Qemali, Plaku i Vlorës, por edhe djaloshi i përhershëm i gjith Shqiptarve, pa dallim feje, krahine ose nënshtetësie. Atij i kishte thën gjaku: “Shko mor shpirt shko, se kam nevoj për të rinj të çdo moshe”! Prandaj, me plot të drejt mund të themi se Ai, me të vërtetë ishte “Plaku i Vlorës”, por me iderat e tija largpamëse mund të konsiderohet si njeri i ndriçuar i ditëve tona, ku merita e vërtetë e fitores qëndron në aftësinë e bindjes, në hollësirat e diplomacisë, jo në ndeshjen e fuqive t’armatosura. Ismail Qemali ishte njeri tepër i butë, tepër intelektual, për t’i zgjedhur çeshtjet me ndihmën e armëve: Ai kishte arritur t’i hapi Portat e Shteteve Kryesore t’Evropës me sjelljen, e kulturën dhe me diplomacinë e tij të stërholltë e largpamse”. Në fund të atij kryeartikulli (jo vetëm se është vendosur në faqen e fillimit të revistës), Motra e Madhe na jep një këshillë të dobishme atdhetare me urëtsinë karakteristike të shkrimtarisë së dalluar që përtej: “…Ismail Qemali na dhuroi nji “ATDHE”. Por neve, deri më sot, nuk e kemi kuptuar vlerën e kësaj dhurate. Ne kemi bërë gabime të shumta. Le të fillojm ta kuptojm tani,…, meqë ai që pranon gabimin e vet, do të thot se ka filluar të qortohet. Kështu do t’a nderojmë Gjyshin tonë të përbashkët, Ismail Qemalin dhe gjith bashkpuntorët e tij. Kështu do ta sjellim në gjirin amtarë Kosovën kreshnike dhe Çamërinë e shpartalluar…”. (Shih: “Koha e jonë = Notre temps”, vep. e cit., f. 3 – 6). Në Bibliotekën Kombëtare të Shqipërisë janë 31 regjistrime bibliografike ku përmendet emri i Nerminit (jo vetëm si autore, por edhe si redaktore etj., apo që është shkruar për të nga të tjerët). Më shqetëson një fakt. Mungojnë librat kryesorë të Nermin Vlora Falaschit në fondin e Bibliotekës më të rëndësishme të Shqipërisë. Vërtetë që ajo shumë botime i realizoi në Romë. Por ka botuar dhe në Prishtinë. Dhe në Shkup. Po në Tiranë? Pse jo?! Pará! Para!… Po ngjet si me Çomorën. E me të tjerët…Megjithatë, duhet gjetur një mekanizëm që gjithë titujt libra të botuar nga pena e Nermin Vlorës të sigurohen për pasurimin e fondit të Bibliotekës Kombëtare. Në bibliotekën personale kam opusin e veprave të humanistes shqiptare. Kam edhe mungesa. Një libër madhor i Nermin Vlora Falaschit është ai me titull “L’etrusco lingua viva” në serinë “Antiche civiltà mediterranee – II”, Bardi Editore, Roma, 1989, një monografi shkencore në me 187 faqe tekst, figura me ngjyra, grafika, shënja, alfabete, me modele në tre gjuhë italisht, anglisht dhe në frëngjisht. Përkthimin në anglisht e ka realizuar me mjeshtëri dhe aftësi Renzo Falaschi. Me një bibliografi të pasur nga studiuesit më të njohur të botës si dhe ata shqiptarë në fushat e arkeologjisë, të gjuhësisë, letërsisë, të historisë dhe të kulturës. Në kohën kur lexon librin “L’etrusco lingua viva” (“Gjuha etruske – gjuhë e gjallë”, shën. im: A.H), të bien në sy edhe pika të tjera takimi në elementet gramatikorë midis shqipes dhe etruskishtes, sidomos disa prej tyre që shqipja i ka deri diku të dallueshme nga gjuhët indoevropiane. Gjithashtu vërehet përqasje kulturore dhe afri e përbashkime antropologjike (mesdhetarë jemi), sikurse, natyrshëm, duken dhe distancat apo përveçimet antropologjike (lokalitetet e banimit), që, në fakt, vetëm një studiues i hollë i fushës mund t’i vërejë. Një libër tjetër me studime të thelluara me firmën e Nermin Vlora Falaschit është monografia “Lashtësia e gjuhës shqipe sipas dokumenteve epigrafike nga Egjeu deri në Atlantik” në serinë “Qytetërime të lashta mesdhetare – III”, Bardi Editore, Roma, 1991, me 149 faqe, vetëm në gjuhën shqipe. Në këtë lbër janë përfshirë dhe përmbledhja e transmentimeve të programit kulturor të Radio Vatikanit. Autorja ka bërë kushtim në fillim të librit: ky libër ësht uratë për bashkimin e gjithë etnive Shqiptare në vatrën e madhe evropiane”. Në librin “Shqipja çelësi i gjuhëve”, në serinë “Qytetërime të lashta mesdhetare – IV” ajo mëshon mbi metodën e karbonit C14 dhe e vështron lashtësinë e gjuhës shqipe duke krahasuar fjalët me rrënjë pellazgo – ilire (gjurmë të gjuhës të shkruar s’ka ende, shën.im – A.H) në disa gjuhë, në shqip, në italisht, në anglisht, dhe, sipas saj, gjuha shqipe ka gjyshe ilirishten. Ajo shkon më tej, duke na rrëfuer se stërgjyshe e shqipes është pellazgjishtja. Këtu ka paqartësira. Turbullira.Tis mjegulle. Biles perde. Përse mos të themi dhe derë të mbyllur të blinduar për të gërmuar thellësive retrospektive të linguistikës tonë.Mungesë guximi profesional apo pamjaftueshmëri provash? Nermini shpesh herë i vlerësonte shumë gjuhëtarët e mëdhenj Shaban Demiraj dhe Mahir Domi për diturinë e tyre, teoricienë të shquar janë – thoshte – por pse heshtin? Prakikisht kishte vërjetje. Dijet e tyre duhet t’i japin rezultatet e kërkimit. Konkrete dhe të mëdha. Dhe citonte nga Enciklopedia e Madhe Greke: “Stërgjyshërit e Shqiptarëve të sotëm, kan banuar që në pjesën më të madhe të botës që njihei aso kohë, duke zhvilluar nji qytetërim shumë të rëndësishëm dhe duke ngritur vepra me vlera të jashtëzakonshme”. Nga Nouveau Petit Larousse: “PELLAZGËT, populli shumë i lashtë që banonte në periudhën parahistorike në Greqi, në Arkipelag, në brigjet e Azisë së Vogël dhe të Italisë…Në përgjithësi konsiderohet se Thrakët e lashtë, Frigët, Lidët, Karientët, ETRUSKËT, Epirotët, ILIRËT, italiotët (Sanitët dhe Oskët) dhe SHQIPTARËT E SOTËM, jan degët kryesore të Pellazgve”.
Një majë e letërsisë filozofike: Nga letërsia artistike e Nermin Vlorës dallon romani esé “E Nesërmja e Kohës” (tit. i origj.: “EX”), Shkup, “Gjon Buzuku”, 1991 me 192 faqe, i ndërtuar me 18 kapituj. Në fakt, ky është botimi i dytë në gjuhën shqipe, sepse botimi i parë shqip i tij është bërë më1978 në Romë. Librin ma ka dhuruar vetë Nermini me autograf, më 28 Nëntor 1992, kur erdhi në Vlorë për 80 vjetorin e Pavarësisë Shqiptare. Libri çelet kështu: Një urim “E Nesërmja e Kohës” qoftë PAQË, BASHKIM, EVOLUCION Për gjthë Shqiptarët!”. Botimi i parë i romanit është bërë në italisht më 1971 në Romë. “E nesërmja e kohës” që do të thotë edhe se “Revolucioni i vërtetë është Evolucioni”, sipas autores, dëshiron t’i japë kuptim artit, filozofisë, problemeve të ndryshme të kohës. Kohë e ndërvarur nga psikologjia shoqërore, në elementet e saj më dinamike, ku, kjo e kuptuar bëhet kusht i domosdoshëm. Kohë, me prirje të shpjegojë, me ndërmjetësinë e ndjenjave, konceptin e metamorfozës së fenomeneve jetësore, duke ua përshttur fenomeneve të mbijetesës. Në vijat e saj të mëdha, koha përfshin elementët materialë të botës dhe shfaqjet e shumanshme, kanë kuptime me baza të sakta. Arkaizmi, në faza të ndryshme, është kohë, që me ndërmjetësinë e evolucionit, materializohet në modernizëm. Modernizëm që do të konsiderohet një ditë arkaizëm, nën shtytjen e vlerave të reja, që ndryshojnë botën dhe që hapin faqe gjithnjë të reja, në konceptin e kuptimit të saj… Paralelizmi historik i nënshtrohet pa kondita këtij ligji, kurse arti shpreh hovet shpirtërore brenda dhe jashtë tij. Përmasa materiale kanalizohet në vijat e domosdoshme të kohës. Vlerat shpirtërore, megjithëse formohen në kohë, hidhen jashtë kohës në të ndjekur ato pika synimi që vetëm mendja mund t’i arrijë dhe shpirti t’i përvetësojë. Në fenomene të tilla koha mënjanohet, mendimi hidhet përpara ndaj së nesërmes së kohës, ndaj revolucionit të evolucionit. Ky roman esé, na provon, me ndërmjetësinë e protagonistit Mamot, (diplomati që udhëton me tren nga Berna në Milano) fazat e ndryshme të pjekurisë në kohë. Pjekuri, që në fazën përfundimore del me fitore mbi kohën, me anë të hovit mendimor, të evolucionit shpirtëror, synim i padyshimtë i të gjitha krijesave të botës. Mamoti, me hirë, mbetet i pakufizuar në një pikë të globit, për të përfaqësuar tërë njerëzinë: rron, gabon, pëson, mëson. Nuk ka çaste në jetën e tij që vuajnë disi, nga një farë mungese emocioni, fakte që mënjanojnë monotoninë e jetës. Jetë, që për të shpërthyer në pjekurinë brëndore, ka nevojë të rrojë në përmasën më të plotë të kohës. Si rrjedhim, Mamoti përballon të gjitha problemet që jeta i parashtron, matet dhe vuan me to, për to dhe në fund del me fitore. Fitorja e pjekurisë që s’kërkon viktima. Fitorja e mendimit, që ka përvetësuar relativitetin e fenomeneve të botës. Fitorja mbi kohën. Duke u marrë me këtë libër, më duket se Pacifistët e globit thonë: “Mamoti është secili prej nesh. Ne të gjithë duam të jemi si Mamoti!”. Ngjarjet mbartëse të brendisë filozofike i shkojnë për shtat si një kostum letrar e psikologjik edhe popullit shqiptar. Dhe i rrinë bukur këto “veshje” që Nermini ia dhuroi jo vetëm letrarisht. Populli ynë i lashtë, malësor, i pjekur në kohë nëpërmjet vuajtjeve, nëpërmjet mendimit, nëpërmjet evolucionit shpirtëror. Dhe, si pasojë, del në dritë se rrënjët e lashta të Mamotit mund të jenë ushqyer në tokën pjellore të Shqipërisë.ndërkohë, kuptojmë që vetë Nermin qe një pacifiste e madhe. Pa u marrë me analizën e tekstit, mendoj se vlen t’i kujtoj lexuesit të gazetës “Dielli”, që pasthënie ky roman ka shkrimin e brilantit Ernest Koliqi (që me Kutelin cilësohen bashkëthemelues të tregimit modern shqiptar). Është fjala për shkrimin e Koliqit, “LIBRA TË LEXUEM” që e bëri në respekt të botimin italisht të romanit “E nesërmja e Kohës” me titullin “Ex”, (shih: “Shejzat”, nr. 5 – 8, 1972). Pasi vlerëson romanin si një provë të re të talentit letrar të autores, ndër të tjera, Koliqi shkruan: “Në kët ajo derdh përvojën e jetës së vet me qëllime morale disi mâ depërtuese se përpara dhe me cenë shpehëse mâ të theksueme. Nji grumbull i larmíshëm ngjarjesh shtjellohet tue pasqyrue në kët vepër tregimtare pështjellimin e zakoneve të kësokohëshme plot turbullim. Të gjitha epizodet e rromanxit përfundojnë, të thuesh, në trishtim tue lânë mbrapa mbresa t’idhëta. Shka s’ka në 200 faqet e tij! Dashunína të lêjshme e të palêjshme, rreziqe e ndjekje, peripetína diplomatike, arratija spiunazhi, drogë edh’epshe demuese, zbritje kah vesi e nji pjese së rinís qi shmanget nga themelet e shëndoshta të traditës. Por ky varg ngjarjesh, qi të rrëmben në gjiret e jetës ultramoderne, nuk përbân veçse gërshetin e dukshëm të rromanxit dhe sherben vetëm si objekt për të gjetë thalbin e mshefun të jetës njerzore. Nën kët landë në të cilën brumi njerzuer parashtrohet i ngjeshun me tharme marrije e djallëzije, endet e padukëshme nji pëlhurë e rrastë ndiesísh qi i apin hov tregimit kah epërsít shpirtnore. Pyetje të ngashërueme qesin krye aty këtu përkitazi me fatin e njeriut qi në kët shekull tronditet nga fuqi të panjoftuna të cilat e shtyjnë me libue (aborder) në brigje përtè pushtetit të Kohës”. (Shih: Falaschi, Nermin Vlora: “E nesërmja e Kohës”, Shkup, “Gjon Buzuku”, 1991, f.188).
“Vera”, një libër i ngrohtë si mozaik ylberor: Kur isha në Itali, një mbasdite dimri shkoj në Romë, i fuar nga çifti ideal dhe idealist Falaschi. Ka qenë data 17 Shkurt 2000. Organizohej një veprimtari e madhe Akademisë Kulturale “ILIRIA”, Themeltare e së cilën qe humanistja e nderuar Nermin Vlora Falaschi. Ajo më njoftonte kur në Romë organizoheshin shqiptarët për takime kulturore, atdhetare e letrare. Shndërroheshin në festa mbarëkombëtare. Eh!.. Nermini më dhuroi një libër – album, me tekst, piktura dhe fotografi. “VERA” titullohet, është i shkruar në tri gjuhë: shqip, anglisht dhe italisht. Në Romë është botuar. Korrik 1998. Me 62 faqe të shkruara është. Vërtet s’ka shumë faqe, por ka një det me dashuri, një mal me mall. Ka mesazhe mirësie dhe bekon përkrahje yjnore. Është libër mirënjohjeje. I kushtohet të paharruarës Vera Blloshmi Mellet, vajza e vajzës së parë të themeluesit të shtetit shqiptar, piktore shumë e njohur shqiptare në Angli e me famë botërore. Autorja e çel homazhin me fjalët: “Ky album i vogël, kushtuar Verës, dëshiron të jetë urim, admirim për ata që luftojnë për Liri e Paqë, në Dardaninë fisnike. Shkruar në tri gjuhë. Në gjuhët e botës. Me gjuhë të bilbilave. Që ta marrë vesh bota. Edhe Toka. Edhe Qielli: “…fluturove buzëqeshur n’hapësirë/ hapësirën e pafund t‘kohës,/ ku vetë koha, tashmë asgjësohet…” [Qershor 1998]; “… smiling you have flown into the space,/ the infinite space of time,/ where time now fades away…”; “…sei volata sorridente nello spazio,/ spazio infinito del tempo,/ ove ormai il tempo s’annulla…”. Kush ishte Vera? Më pëlqen se Nermini na e paraqet letraisht: “Ajo ishte flladi i verës, fladë frymtarie ku brenda sajë vezullonte zejtaria e artit, me shkëndira të vazhdueshme krijimtarie dhe larmi tematike me shkallëzime poetike të ngjyrave harmonike, ku faktorë i gjithëpushtetshëm ishin sytë e personave që ajo pikturonte”. Pastaj tregon. Ka një rrëfim simpatik. Dhe interesant: “Vera dhe unë jemi rritur së bashku, si motra, ndoshta si binjake, meqë kemi plotësuar njëra tjetrën. Ajo kishte prirje për pikturë dhe i ka mbetur besnik gjatë gjithë jetës. Unë kisha talent në fushën e humanistikës. Dhe, gjatë gjithë jetës sime jam marrë e po vazhdoj të mirrem me gjuhësi dhe me interpretimin e mbishkrimeve të lashtësisë… Unë linda me 18 prill, Vera me 19 prill. Ne ishim dy veta që plotësonim njëra tjetrën. Prirjet tona të ndryshme në të gjitha fushat kanë krijuar atë afërsi shpirtërore që shprehet në heshtje. Dhe heshtja ësht zëri i këthjelltë i natyrës që krijon, në mënyrë të pavetdishme ndajafërsi shpirtërore. Vera dhe unë kishim krijuar nji fletore ku, në faqen e majtë gjindei nji vjershë e ime dhe, në atë të djathtën nji vizatim i Verës, në përputhje me temën e vjershës. Ishim të vogëla, 10 – 12 vjeçare. Njërën prej atyre vjershave: “Kënga e nji zogu”, shkolla ia dha Revistës “Diana” ku dhe u botua. Por erdhi nji ditë fatkeqe, kur fletorja me vjersha e vizatime, bashkë me të gjitha gjërat që ndodheshin në shtëpi, u tërhoqën prej shtetit, miratim i njizëshëm, meqë ata i përkisnin popullit e nuk mund të ishin pronë private: “as fletorja e dy fëmijëve që kishin bërë nji punë artistike””.
Nga rrëfimet e Nerminit: “Është një periudhë e gjatë, ku edhe jam vlerësuar me tituj si studiuese e gjuhës shqipe, duke vënë në jetë amanetin e gjyshit, që të mos reshtim për Shqipërinë. Si diplomat me përvojë, Renco studioi, hulumtoi dhe shkroi librin “Diplomacia e Ismail Qemalit”, të cilin unë e kam përkthyer në gjuhën shqipe. Tërë jetën e tij respektoi veprën e Ismail Qemalit, jo sepse ishte gjyshi im, por se admironte zgjuarinë dhe diplomacinë e plakut të Pavarësisë, që e kishte idhull, sikur të ishte shqiptar”. Ky fakt na ngelet në mendje. Nuk shlyhet kurrë: Edhe pse ishte me origjinë italiane, Renco ishte i mahnitur pas historisë shqiptare dhe kulturën e këtij populli. Por mbi të gjitha shkroi shumë për Ismail Qemalin. Dhe këtë e bëri jo se ishte gjyshi i bashkëshortes, por tek ky politikan pa vlerat e një strategu të madh që çoi një komb drejt pavarësisë. Por amaneti i tij i fundit tregon edhe dashurinë që shfaqi për kombin shqiptar. Flet Nermini, (ende pa ikur vetë): “M’i ka thënë me humor, për të mos ndier peshën e dhimbjes, por tani që ai nuk është më, ato duhet të vihen në jetë. Amanetin nuk e tret dheu – kemi një shprehje në shqiptarët – Çdo gjë duhet të shkojë në vend të vet. Sipas traditës italiane, Renco ka kërkuar që të digjet trupi i tij pas vdekjes dhe hiri të vendoset pranë meje kur të kaloj në përmasën tjetër. Donte që të ishim bashkë përjetësisht në Kaninë të Vlorës, vendlindjen e të parëve të mi. Unë e kam kundërshtur djegien e trupit, por do të jetë mendimi i përbashkët me tim bir, Roberton, që është ambasador, për të vendosur e zbatuar amanetet e tij. Ajo që ndiej në këto momente është dhimbja për humbjen e tim shoqi”. Shumë njerëzore, shumë familjare, shumë e vërtetë. Mallëngjyese. Shumë! Renzo Falaschi e la amanet që të prehej në tokën shqiptare në Kaninë të Vlorës. Djali i tyre Roberto pruri një vazo simbolike me hirin e Babait Italian Renzos dhe të Nënës së tij Shqiptare Nermin. Qe data 6 Korrik 2005, kur në varrezat e qytezës së Kaninës erdhi vazua me hirin e dy të ndjerëve dritërues. Dhe atje pushojnë të dy si meteorë dashurie, lirie, diturie dhe mirësie, nën hijen e gjelbër dhe paqësore të ullinjve mbi Vlorë.
Dy fjalë jetëshkrimore: Sinqerisht duam të shkruajmë e të shkruajmë pafundësisht për veprën e madhe që bëri dhe që la Nermini, se qenë e ngelen visare. “Gjeologët” e letrave bëjnë mirë ta piketojnë si duhet veprën letrare dhe studimore të Nerminit. Megjithatë, kërkohet të bëjmë dhe një jetëshkrim të vogël të Motrës së Madhe Nermin Vlora. U lind më 18 prill 1921 në Tiranë, ku mori dhe mësimet e para në shkollën “Motrat Qiriazi”, dhe të mesmet po ashtu në Tiranë, në Institutin “Nëna Mbretëreshë”. Që nga mosha e re Nermin Vlora tregoi prirje për t’u marrë me krijimtari. Siç e pohon dhe vetë, ka filluar të shkruajë vjersha qysh në moshë shumë të re, në vitet ’31 – 32 të shek.XX. Gjatë shkollës së mesme përktheu vjersha nga gjuha frënge dhe italishte në atë shqipe për emisionet e Radio Tiranës. U martua me diplomatin italian Renzo Falaschi (Renco Falaski) dhe shkoi në Itali. Studio shkencat juridike në Siena (Toskana). E pajisur me dituri të thellë u dha pas krijimtarisë letrare dhe asaj shkencore. Në këtë drejtim, përveç gjuhës shqipe, e ndihmuan edhe gjuhët: italiane, frënge, angleze, spanjolle, greke, turke që i fliste dhe i shkruante bukur. Ligjëroi në shumë universitete të botës: Angli, Portugali, SHBA, Ugandë, Kolombi, Kinë, Çekosllovaki, Kosovë etj. Fushat e interesimeve të saj, përveç asaj shkencore, shtrihen edhe në atë letrare, historike, arkeologjike, linguistike, pra në lëmin e pasur të humanistikës. Disa nga veprat e saj janë përkthyer janë përkthyer edhe Lisbonë, Bogota, etj. Kontributet e saj shënohen në fushën e letërsisë për llojet e romanit, të poezisë, të esesë dhe të reportazhit, udhëprshkrimeve. Gjithashtu ka lënë gjurmë të dukshme dhe në shkencën e re të Antrolologjisë Kulturore. Ka botuar mbi 30 libra, midis të tjerash: “Zotërues i kohës” (1967), “Nga gjysmëhëna tek hëna” (1973), “Momente kolombiane” (1979) – poezi; “Udhëkryqi” (1968), “E Nesërmja e Kohës” (1971), “Gjurmë gjaku” (1974), “Lejleku kokartë” (1976) – romane; “Kina” (1972) – udhëpërshkrime; “Bashkësia dhe autonomia” (1973) “Konsiderime mbi civilizimin Çibça” (1979), “Pellazgët, Ilirët, Etruskët, Shqiptarët (1984), “Etruskishtja gjuhë e gjallë” (1989) – studime; përktheu nga anglishtja në shqip “Kujtimet e Qemalit” (1974), ndërsa nga italishtja librin “Ismail Bej Vlora”(1985). Gjithashtu nga anglishtja në italisht nermin Vlora ka përkthyer librin “Ismail Kemal Vlora e l’Indipedenza dell’Albania 1912 Memorie” (Ismail Qemal Vlora dhe Pavarësia e Shqipërisë, 1920 Kujtimet) me shtesa e plotësime historike nga Renzo Falaschi; Romë, 1992; monografi me 412 faqe. Do të shtoja që romani “Udhëkryqi”, në variantin original në italisht “Il bivio, Bolonja (1967), me 222 faqe, është një botim luksoz me lidhje të trashë, me kopertinë të, trashë, me kopertinë të realizuar nga piktorja Vera Mellet. Libri përmban edhe DVD. (S’po merremi me zbërthimin e librit, se s’do të mbaronim kollaj). Jë kontribut kulturor dhe shkencor i Nerminit është botimi trigjuhësh: shqip – “Nga etnocentrizmi në pluralizëm kulturor”; anglisht – “From ethnocentrism to cultural pluralism”; italisht – “Dall’etnocentrismo al pluralismo culturale”, Bardi editore, Roma, 2000, me 220 faqe në format A4. Biblioteka e ka dhuratë me autografin e saj këtë libër me shënimin në shqip: “Profesorëve dhe nxënësve të Universitetit “Ismail Qemal Vlora’ i uroj të gjitha të mirat dhe qofshin kolonat e kombit tonë të dashur e shumë të lashtë, duke pasur si shembull veprimtarinë e atij që mban emrin e këtij tempulli të rëndësishëm. Me dashamirësi Nermin Vlora Falaschi”. Nermin Vlora ka fituar çmime të ndryshme letrare, nga të cilët më të rëndësishmit janë: laura “Honoris causa” nga Universiteti i Tuksonit (Arizona, SHBA); dy çmime nga Kryeministria e Italisë, për zhvillimin e kulturës; dekoratën “Oficial de la Orden di San Carlos”, nga qeveria e Kolumbisë për botimin e librave mbi qytetërimin e lashtë parakolumbian “ÇIBÇA” dhe për aktivitetet e ndryushme kulturore që zhvilloi në Kolumbi, gjatë pesë vjetëve që bashkëshorti i saj ishte Ambasador në Kolumbi. Etj. Gjykoj se meritojnë të përfillen nga kritika e specializuar poezitë e saj fluide, romanet historike, filozofike, shoqërore për emancipimin e gruas dhe me eksperienca udhëtimesh. I përkas atij grupi të punëtorëve të penës që mendojnë se shkrimet e librat me gjurmime mbi qytetërimet e lashta, sidomos ato për qtytetërimet e lashta mesdhetare meritojnë të përfillen edhe nga studiuesit, arkeologët e antropologët tanë. Se bota i ka vlerësuar. Nermini na dëshmon, sipas saj, me prova të pakundërshtueshme, se dokumentet epigrafike të lashtësisë, nga deti Egje deri në Oqeanin Atlantik, interpretohen me anën e dialekteve të gjuhës shqipe, e cila vjen drejtpërsëdrejti nga pellazgo – ilirishtja. Do të ishte gjë e mirë për kulturën, po të formohej një komision akademik për t’i dhënë përgjigje vendimtare kësaj çështjeje kaq të rëndësishme, jo vetëm për Shqipëtarët, por për kulturën botërore dhe qytetërimin në përgjithësi.
Unë jam me fat: Çdo ditë, çdo mëngjes, gjithë ditën, çdo javë, çdo muaj, gjithë vitin e vit pas viti unë përshëndetem me Nerminin. Unë jam me Nerminin. Emrin e saj e kam në ballë të bibliotekës ku punoj në Universitetin “Ismail Qemali”, Vlorë. Portretin e saj e kam sipër, djathtas mbi krye. Më jep dritë nga drita e saj. Dhe unë ua jap studentëve dhe pedagogëve të Universitetit. Çdo mëngjes më jep mirësi Hirësia e Saj. Studiuesi kosovar Hasan Hasani ka botuar monografinë : “Nermin Vlora Falaski”, Prishtinë, Shkëndija, 1992, me 118 faqe. Ndërsa shkrimtarja sentimentale dhe gazetarja rebele Zenepe Luka (Çekrezi), kryetare e Fondacionit “Nermin Vlora Falaschi” ka botuar librin voluminoz “Rrëfej Nermin Vlorën. Ishim tri”, Vlorë, Triptik, 2005, me 511 faqe dhe një bllok fotografish me Nerminin pas tekstit të shtypur. Emra si Nermin Vlora zbukurojnë hijshëm letërsinë qytetare të Vlorës dhe të Shqipërisë. Dhe ullinjtë mbi Vlorë janë të bukur si sy Nermini…
- « Previous Page
- 1
- …
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- …
- 19
- Next Page »