SHFAQJA E ALEKSANDER MOISIUT NË “L’ATELIER”

August 9, 2018 by dgreca

LA SEMAINE À PARIS (1927) / ALEKSANDËR MOISIU, KY BIR SHQIPTARI E KOMEDIAN I SHQUAR, DO TË LUAJË NË “L’ATELIER”/

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 9 Gusht 2018/

Gazeta franceze, “La Semaine à Paris”, ka botuar, më 14 tetor 1927, në faqen n° 24, një shkrim kritik për aktorin e famshëm me origjinë shqiptare, Z. Aleksandër Moisiun, të cilin Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë në vijim për lexuesit e Diellit :Nëse jo shumica, shumë nga spektatorët që do të marrin pjesë në shfaqjet e dhëna në Atelier nga Z. Aleksandër Moisi, e njohin atë vetëm prej reputacionit të tij. Nuk ka dyshim për mua se jo të gjithë që dalin nga salla e teatrit, bëhen admirues të tij.

Ai është një komedian shumë i madh. A është loja e tij specifikisht gjermane ?Më duket se jo ; në fakt, ai anon po aq në aktorët gjermanë (që e rrethonin atë në shfaqjen e parë që ai luajti) sa në tanët (që i dhanë pastaj replikën).Nuk e di nëse ky bir shqiptari dhe italianeje (gjuha amtare e të cilit është italishtja) flet një gjermanishte të përsosur. Në çdo rast, ai shprehet shumë mirë në frëngjisht. Ai na u shfaq në dy vepra të Tolstoit, dhe kam përshtypjen se rusi i madh i përshtatet temperamentit të tij. Do t’ju tregoj herën tjetër në lidhje me interpretimin e tij të Hamletit – të cilin ai do ta bëjë në momentin kur ky numër i “La Semaine à Paris” do të arrijë te abonentët tanë.

Analiza e tepërt e lojës aktori rrezikon sterilizimin e saj në kujtesën e tij.Rrjedhshmëria e artit skenik kërkon që t’i përmbahemi përshtypjeve. Ajo që prodhohet nga Z. Moisi është e thellë, dhe nga vetë fakti i thellësisë së shfaqjes së tij. Ajo që e karakterizon është mprehtësia e rezonancës përmes përçmimit të dukshëm.

Trupa gjermane që rrethon Z. Aleksandër Moisi (një nga përkthyeset, Znj. Rosa Bertens luan pastaj në frëngjisht, shumë mirë), është e mirë. Ajo të bën që të shtrëngosh jetën nga afër.

Ndoshta, mund të fajësohet tendenca për të luajtur shumë para publikut. Nga dhimbja akute e lojës së saj, përkthyesja kryesore, Znj. Léontine Sagan, më kujtoi të pakrahasueshmen Elisabeth Bergner-in në “A qui la faute ? – Faji i kujt ?”, filmi prekës i shfaqur aktualisht në Ursalines.

Dekoret skematike: një kanavacë, një tavolinë, janë vënë me mjeshtëri, falë lojës së dritave, – ndriçime “à la Rembrandt”. Në tërësi, një përpjekje shumë fisnike dhe një rezultat i mrekullueshëm.

C.S.C

ME GJENIUN E FAMSHËM ALEKSANDËR MOISIUN

July 20, 2018 by dgreca

COMOEDIA (1927) / INTERVISTA E VEÇANTË ME GJENIUN E FAMSHËM ALEKSANDËR MOISIUN/

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 20 Korrik 2018/

Gazeta kulturore franceze, “Comoedia”, ka botuar, të martën e 12 prillit 1927, në ballinë, intervistën e E. Garry-t me aktorin e famshëm me origjinë shqiptare, Z. Aleksandër Moisiun, të cilën Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë në vijim për publikun shqiptar :

Shëtitje dhe vizita me aktorin tragjik gjerman Aleksandër Moisiun, i lindur në Trieste.

Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France/

Nga Dante te Dostojevski/Aleksandër Moisiu supozon se opinionet, mendimet dhe jeta e tij nuk interesojnë askënd, qoftë në Francë apo diku tjetër. Dhe meqë është disi kokëfortë, është e vështirë t’i sjellësh në intervistë. Ne as që i sjellim fare.

Por meqë i pëlqen të flasë, i tejmbushur me këtë personalitet të zjarrtë që buron prej tij, duhet të dish të fshehësh poshtë tryezës bllokun e shënimëve, dhe ndërsa drekonim së bashku, shënoj tingës atë ç’ka mund të harroj, sepse fjalët që thotë zëri çuditërisht tërheqës, janë zbulimi i thjeshtë dhe i drejtpërdrejtë i një mendje të jashtëzakonshme.

Po, ai ka lindur në Trieste, në qytetin e bardhë të Adriatikut që fle në këmbët, e Karstit, nën banjon e diellit, dhe ai dinte vetëm italishten. Si u njoh me teatrin ? Nuk di asgjë dhe e thotë :

– A e pyetni erën e jugut përse po fryn ? Forcë e natyrës… fati i njerëzve që rregullohet nga këto forca që janë në ta. Nuk e di se çfarë kërkoja. Lëvizja si endacak. Arrita në Vjenë, isha figurant, mësova me vështirësi të flisja gjermanisht… dhe ju e dini si flitet gjermanisht në Vjenë ! Pastaj më zuri ankthi. Shkova në Pragë. Zbuluan se isha i “shkathët”. U nisa përsëri por këtë herë në Berlin. Pastaj fati më çoi te Reinhardt-i.

Ndërkohë që Moisiu u ndalua për një çast, më kujtohet se çfarë me tha një mik i Reinhardt-it, dëshmitar i këtij takimi të parë, Reinhardt-i duke thënë :

“Ky është aktori !”

Dhe pastaj ziliqar thanë : “Aktori ? Ai do të ketë para…por kurrë talentin.”

Dhe ata kishin të drejtë… Moisiu nuk është i talentuar… por gjeni dhe, siç do të thoshte Pascal, kjo është e një lloji tjetër.

E pyes :

– Cili është roli juaj i preferuar ?

– Kjo varet nga ditët. Qenia është luhatëse. Më pëlqen ajo që reflekton gjendjen time shpirtërore. Sot unë jam melankolik, të nesërmen ironizoj, dhe rolet pasojnë njëri-tjetrin, të ndryshme si diversiteti i pafund i ndjenjave tona.

I kujtoj se kohët e fundit, në një qytet polak, ai po lexonte Danten, para një publiku ku pothuajse askush nuk e dinte italishten dhe një pjesmarrës më pati thënë : “Nuk kishim nevojë të dinim. E kuptonim.”

Ishte mrekullia e gdhendjes të folurit nga Moisiu. E pyes :

– Si keni arritur në këtë përsosmëri të lartë të të folurit që sjell secilën fjalë tuajën, madje dhe të pëshpëritur… Teknikë e pakrahasueshme ?

– Nuk ka të bëjë fare me teknikën. Fjala transmetohet nëpërmjet intensitetit me të cilin mendohet, nga tërësia e përqendrimit në kuptimin që përmban.

– I foluri italian është më i bukuri ?

– Ne nuk duhet të kërkojmë vetëm bukurinë, por çfarë përfaqësojnë në kohën e tashme format e ndryshme të mendimit. Unë besoj se koha e tanishme, pa qenë në dijeni të saj, mbizotërohet nga literatura ruse. E shikoni pra. Dante, flet për këtë, por kush e njeh vërtetë ? Kush reagon prej tij ? Përkundrazi, Dostojevski është si një prani okulte dhe gjigande që vë në lëvizje evolucionin. Oh, nuk dua të bëj dallime. Por Rusia është e pamatshme. Kur e lë Breslau-n për Leipzig-un dhe prej aty për në Këln, flitet gjermanisht në këto tre qytete, menjëherë pas Këlnit, ndalet dhe flitet frëngjisht. Tani, kur e kalova kufirin rus, shkova në Moskë, kalova Uralet, shkoj, ditë, javë dhe gjithmonë dëgjoj të flitet rusisht, nga të gjitha udhëkryqet e Azisë, deri në Vladivostok, edhe peshqit në Vladivostok do të flisnin rusisht nëse nuk do të ishin memecë ! Kjo krijon hapësirë, shumë hapësirë. Në Evropë njerëzit janë të shtrënguar, sup më sup, secili kufizohet fort prej tjetrit. Në Rusi, ata janë të shpërndarë në territore të pafundme. Europa është një sonet i Petrarkës. Rusia është njeriu përballë universales, që diskriminon jetën dhe motivet e saj me kohën e lirë të meditimit,përpara spektaklit subjektiv të pafundësisë, duke analizuar, menduar, krijuar fanatizmin më të egër të së vërtetës që egziston, sepse ai është i pakufizuar. Oh ! Si puro latin që jeni, e di se keni antipati për Dostojevskin.Ju nuk pranoni se, pa « faktin rus », nuk do të kishit as Vildrac, as Duhamel, as Lenormand, dhe se Rusia sjell në botën tuaj shumë të vjetër, një fekondim të nevojshëm intelektual.

Moisiu, tani i ka sytë e shndritur ; të njëjtët që ka, kur luan, për mrekulli, “Kufomën e gjallë – Le Cadavre vivant.”

Kjo qenie është një qenie e mbushur me entuziazëm, dhe nëse ai kupton deri në fund të vetvetes, dhe Danten dhe Dostojevskin, a mos vallë duhet të shohim në të origjinën sllavo-italiane, e cila shtrihet në të gjithë bregdetin e Adriatikut ?

Minutat kalojnë. Moisiu më tregon tani konceptimin e tij të Mefisto-s së Goethe-s, të cilin, dje, ai e luajti këtu, në Faust-in, një Mefisto të shkathët, delikat e të shndritshëm. “Mohuesi materialist përballë Perëndisë dhe krijimit ; ai që thotë për dashurinë se është një sistem riprodhimi… dhe që vetëm glorifikon imagjinatën e kotë të njerëzve. Flitet ende për Otellon, « maurin mistik », simbol i mospërputhjeve të pashmangshme të racave, ai që vret si një sakrificë liturgjike, – i Jedermann-it – po, atje, në Salzburg, – në kornizën unike të bukurisë.” Dhe së fundi, mbizotërimi aktual i “kontrollit” në skenën moderne.

Aspak një rregull si ai i Reinhardt, unik në elasticitetin e tij të mrekullueshëm, në inteligjencën e tij superiore. Por tjetri, shtirja e menaxherit, që Moisiu e quan “mbretërimi i mediokritetit të organizuar, mashtrimi më i madh i teatrit modern.”

Një anekdotë më kujtohet, ndodhur në Vjenë, kohët e fundit. Moisiu luante “Clavigon”. Në çdo fund akti, publiku e kishte për zakon të çlodhej me një simfoni të shumëllojshme kollitjesh. Kjo irritonte nervat shumë të ndjeshme të Moisiut. Një ditë ai nuk duroi dot më. U kthye në tryezën ku sapo kishte shkruar. Përkulur mbi fletën e bardhë, ai ngre një gisht. Ishte magjike. Fluiditeti ndërtoi perandorinë e tij. Thjeshtë, gishti i ngritur i aktorit të zhytur në mendime…dhe askush nuk kollitej më. Heshtja mbizotëronte. Kjo fuqi magnetike e sugjerimit brenda tij, a e analizon Moisiu ? Nuk duket se bën një gjë të tillë në mendimet e tij.

E pyes :

– Cili është arti i aktorit ?

Mendohet, pastaj thotë :

– Është shuma e asaj që ai ka menduar, gërmuar, asimiluar në një kërkim që është e gjithë jeta e tij, qenia e tij totale.

Sonte, pas pak mbarimit të duartrokitjeve të pjesës “Drita shkëlqen në errësirë – La lumière luit dans les ténèbres”, lë Wiesbaden-in për të shkuar në Frankfurt. Me aeroplan, do të jetë për disa orë në Vjenë. Ai më flet për Parisin :– Isha në Paris kohët e fundit. Parizianët, çfarë publiku i admirueshëm ! Dhe një nga mbrëmjet që më interesoi më shumë ishte në Atelier, të shihja Dullin, në “Komedinë e lumturisë – La Comédie du Bonheur.”

– Ju do të shkoni në Amerikë ?

– Po, së shpejti. Ka shumë gjëra për të parë atje.

Garry.

COMOEDIA (1927) : INTERVISTA EKSKLUZIVE E ALEKSANDËR MOISIUT

March 30, 2018 by dgreca

….NË LIDHJE ME DEBUTIMIN E TIJ NË PARIS/

Nga Aurenc Bebja*, Francë /Gazeta pariziene, Comoedia, ka botuar, të dielën e 9 tetorit 1927, në ballinë, intervistën ekskluzive të zhvilluar asokohe me aktorin më të madh gjerman me origjinë shqiptare – siç e quan ajo – Z. Aleksandër Moisiun, të cilën, Aurenc Bebja, e ka sjellë për publikun shqiptar, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania” :

“FRANCA KA NJË STIL”, “GJERMANIA ËSHTË NJË LABORATOR”, NA THA Z. ALEKSANDËR MOISIU/

Aleksandër Moisi ka lindur në Trieste, nga një baba shqiptar dhe një nënë fiorentinase. Natën e kaluar, ai ishte duke luajtur “Hamletin” në Këln. Dje, ai mbërriti në Paris në orën pesë. Në orën gjashtë më priti në hotelin e tij

Një sallon i vogël me një tavan të artë dhe kolltuqe të kuqe. Ca valixhe të mëdha në cep, pranë një tavolinë e stolisur vetëm me një telefon, shkurtimisht, një dekor në harmoni të përsosur me këtë njeri ndërkombëtar, i cili pas dhjetë ditësh, do të niset për në Amsterdam, dhe pastaj për Amerikë.Moisi është gjerman i natyralizuar që prej 1918, dhe ai, pa dyshim, është aktori më i madh gjerman. E pyeta atë se cilat ishin situatat krahasuese të teatrit gjerman dhe atij france

Aleksandër Moisiu : – Franca është vendi i traditës. Gjermania, ajo e iniciativave moderne. Gjermania rrallëherë kthehet prapa. Ajo sheh të ardhmen. Franca ka dashurinë e së kaluarës. Ju keni një stil. Ne jemi një laborator provash dhe përpjekjesh të guximshme. Tradita juaj është gjithashtu një cilësi, një virtyt. Arti duhet të jetë i vazhdueshëm. Ne neglizhojmë traditën për të hapur rrugë të reja. Arti reflekton jetën. Jeta jonë është më e shpejtë, plot gulçim. Një shfaqje që zgjat tre orë e mërzit publikun tonë. Francezët kanë më shumë durim !

Pierre Lagarde : – Është herë e parë që do të luani në Paris ?

Aleksandër Moisiu : – Po. E megjithatë, kam dhënë shfaqje, në vitin 1913, në Vaudeville, në një pantomimë të “Një mijë e një netë – Mille et une Nuits” që solli Max Reinhardt : “Sumurun”. Por kujtimet kanë vdekur, ashtu siç ka vdekur ky teatër…Të hënën në mbrëmje do të jetë dita e debutimit tim këtu. Do të luaj rolin “E kufomës së gjallë – Le Cadavre vivant” në gjermanisht dhe, në frëngjisht, një pjesë tjetër të Tolstoit. “E gjithë e mira vjen nga ajo – Tout le bon vient d’elle”, në të cilën mbesa e Tolstoit do të luajë një rol të vogël e të heshtur. Kjo është hera e parë që do të luaj në frëngjisht…

Pierre Lagarde : – Çfarë mendoni për teatrin tonë bashkëkohor .

Aleksandër Moisi çohet. Shikimi i tij bëhet më i ndritshëm.

Aleksandër Moisiu : – Teatri juaj aktual ? Është shumë më cilësor se ai para lufte. Paul Raynal është po aq i madh sa dhe poetik. Më pëlqen Lenormand, Natanson, Jules Romains. Kur të kthehem nga Amerika, do të luaj në Vjenë “Varri në Harkun e Triumfit dhe Frikacaku – Le Tombeau sous l’Arc de Triomphe et Le Lâche”.

Pierre Lagarde : – Çfarë roli preferoni nga të gjithë ato që keni lujatur ?

Aleksandër Moisiu : – Varet. Ne nuk jemi çdo ditë i njëjti njeri. Jeta për ne lind çdo mëngjes. Por kam luajtur më shumë se 1.200 herë “Hamletin”, dhe më shumë se 1.000 herë “Kufomën e gjallë”.Moisi u ul përsëri… Duket i shqetësuar

Aleksandër Moisiu : – Mbi të gjitha, mos më bëni të them asgjë të pakëndshme. E dua Francën marrëzisht. Kanë thënë për mua shumë gjëra të çuditshme. A nuk kanë pretenduar, se gjatë luftës, kam fluturuar mbi Paris me një Fokker ? Çfarë absurditeti !

Aktori i madh u ngrit përsëri, i indinjuar. Ai ecën në dhomë, ndalet dhe më vështon drejt në sy :

Aleksandër Moisiu : – Nëse nuk do ta doja Francë siç e dua, me mendjen dhe zemrën time, a do të isha sot në Paris ?

Zilja e telefonit shkurton bisedën tonë. Z. Moisi duhet të përsërisë pas një çerek ore në Teatrin e Arteve. Duhet të na lë. Duke më shtrënguar dorën, ai shtoi :

Aleksandër Moisiu : – Ju jeni francezi i parë sot që u interesuat për mua… Faleminderit…

Pierre Lagard

Funerali i Aleksander Moisiut dhe Unaza e Ifflandit

March 25, 2018 by dgreca

Ne Foto:Ceremonia mortore e Moisiut në Vjenë/

Në kuadrin e vitit të Kulturës Austri Shqipëri si dhe në 83 vjetorin e vdekjes së aktorit me famë botërore Aleksander Moisiu/

Nga Pjeter Logoreci/

Ne Foto :Basserman Moisi/

Dëshëroj ta filloj shkrimin tim me një thënie të huazuar nga ish ministri i jashtëm austriak Dr. Alois Mock që, në këtë rast, tingëllon shumë aktuale dhe është lajtmoitvi më i përshtatshëm për të simbolizuar lidhjet kulturore në mes Austrisë dhe Shqipërisë.“Kush tjetër do të ishte më i përshtatshëm se sa Aleksander Moisi për të simbolizuar mardhëniet kulturore në mes të Austrisë dhe Shqipërisë?”

Personalisht, si studiues dhe kërkues ndër arkivat austriake, kam krijuar bindjen se jo vetëm figurat si: ylli i skenës Moisiu, ndërtuesi gjenial Karl Gega, vllehtë e famshëm voskopojarë Baroni Sina dhe Nikollë Dumba, studentët shqiptarë që u diplomuan me rezultate të larta në universitetet e Austrisë, por edhe qindra dokumente dhe objekte të ruajtura ndër arkivat austriake që flasin për historinë e Shqipërisë e gjuhen shqipe, dëshmojnë dhe forcojnë miqësinë në mes dy vendeve tona.

hdr — Ne Foto: Friedrich Haase aktor mbajtes i unazes

Shumë profesionistë nga të gjitha fushat e jetës, të shkencës e të kulturës si: kirurgu duarartë Federik Shiroka, gjuhëtari Eqerem Qabej; intelektualet Gjergj Pekmezi, Nush Bushati, Kolë Rrota, Stef Curani e shumë të tjerë, të cilët dolën nga shkolla austriake dhe që ishin ajka intelektuale e atdheut, sollën në Shqipëri vlerat e kulturës dhe eksperiencat e një kombi nga më të përparuarit e botës, si Austria.

ALEKSANDER MOISI

Në mbrëmjen e 22 marsit 1935, një lajm mortor bëri xhiron e botës. Në ora 19.10, në Grand Hotel të Vjenës, vdiq ylli i skenës botërore Aleksander Moisiu. Lajmi i vdekjes së aktorit u pasqyrua menjëherë në faqet e para të gazetave më prestigjioze të Europës. Vdekja e rrembeu për të mos na e kthyer më, “specialistin”, atë që gjatë karrierës, vdekjen e përjetoj mbi 1500 herë në rolet e tija. Egziston thënja se: ”…Gjenitë vdesin herët, të rinj…”, ashtu edhe gjeniu i ynë Aleksandri vdiq në vitin e 56 -të së jetës së tij, në kulmin e karrierës e të pjekurisë artistike.

Familja, kolegë, miq e shokë u mblodhën për tu ndarë me Moisiun, në ceremoninë e djeg-jes së kufomës së tij, në Krematorin e Vjenës. Në sallën mortore të mbushur plot, në mes të personaliteteve të artit ishin dhe aktorët Albert Bassermann, Werner Kraus, Emil Jannings si dhe drejtori i teatrit Hermann Röbbelling. Tregojnë se në mes të kësaj atmosfere mortore dhe dhimbjeje të thellë, miku i ngushtë i Moisiut dhe mbajtësi i Unazës së famshme të Ifflandit, aktori Albert Bassermann hoqi nga gishti Unazën Iffland, të cilën e mbante si aktori më i madh gjerman, dhe e vendosi mbi sargun e Moisiut duke thënë…”Kjo Unazë i përket vetëm Moisiut”… Për momenti ky gjest preku zemrat e të gjithë të pranishëmve, por më vonë u gjet si shkak për të hapur diskusione dhe kritika të ashpra nga gazetarë, kritikë si dhe personazhe nga rrethet e fuqishme të politikës.

Ndodhi që, rrugëtimi i Unazës ngjalli shumë debate, për menyrën e kalimit ose për personazhet që e mbanin, shpesh herë duke i gjykuar ato sipas këndvështrimit politik të kohës. Ndikimi i rregjimit NS bëri që edhe Moisiu të shikohej si kundërshtar politik, komunist, çifut apo emigrant (i huaj) në tokën gjermane. Më poshtë jam përpjekur të sjellë disa artikuj të përzgjedhur në mes të qindra shkrimeve që u botuan ndër gazetat e kohës, të cilët sjellin në mënyra dhe interpretime të ndryshme atmosferen dhe ngjarjen e asaj dite në Krematorin e Vjenës.

GAZETAT GJERMANE PER UNAZEN IFFLAND, MENDIMET PRO DHE KUNDRA

Funerali i Moisiut sipas gazetës Salzburger Volksblatt e martë 26 mars 1935:

Dje mbasdite në Krematorin e Vjenës u dogj kufoma e Aleksander Moisiut. Albert Bassermann, zotëruesi i Unazës së Ifflandit, mori vendim që të vendosë mbi sargun e mikut të tij të vdekur Unazen Iffland. Mbajtësi i unazës, sipas rregullit, mund të vendosë vetë për kalimi i Unazës Iffland prej tij tek më i miri aktor gjerman.

Unaza Iffland, është një objekt zbukurimi për tu mbajtur në gisht dhe mban sipër portretin e aktorit August Iffland të punuar në metal dhe të rrethuar me diamante. Unaza mund të kalojë nga dora e aktorit mbajtës në dorën e një tjetri aktor gjerman, më të mirin e kohës. Mbas zotëruesit të saj fillestar August Wilhelm Iffland, që vdiq në vitin 1814-të, atë e mbajtën Ludwig Devrient, Emil Devrient, Theodor Döring dhe Friedrich Haase. Me vdekjen së Haases në vitin 1911, unazen e zotëroj Albert Bassermann. Kjo unazë, tani aktualisht, ju vendos një kufome në gisht. Ceremonia e vdekjes filloj denjësisht. Sargu me ngjyrë të errët qëndronte mbi një pod të fortë prej xhami i rrethuar nga një det lulesh, kurorash, dhe buqetash shumëngjyreshe. Fare pranë sargut, ishin të pranishëm të gjithë personalitetet e famshme nga bota i artit. Konsulli italian Reggiera mbajti në italisht një fjalim të shkurtë, ku me shumë kujdes përmendi plotësimin e dëshirës së fundit të aktorit që vdiq, që të ishte shtetas italian. Ai i shprehu familjes ngushllimet në emër të atdheut, Italisë. Miqtë e Moisiut, Bruno Walter dhe Profesor Alfred Rosé, luajten Adagio nga Beethoven, nën tingujt e së cilës, sargu zbriti poshtë pas një porte të hekurt, drejt vatrës së zjarrit për tu djegur.

Me rastin e vdekjes së Aleksandër Moisiut, Shtypi Skandinav i kushton personalitetit të tij një vëmendje të madhe, duke nderuar vlerat e mëdha artistike e para së gjithash përshkruan ndikimin i artit të tij në mendimin skandinav.Ndërsa Radio Moska, përveç se lavdëroj rëndësinë e veprës së tij artistike, duke ju referuar orientimit politik të Moisiut, e quajti atë një mik të veçantë të komunistëve.

Gazeta Berlineze „Lokalanzeiger“ këto ditë sulmon ashpër aktorin Albert Bassermann, pasi ai, diten e djeg-jes së kufomës së Moisiut në Kremator, i vuri atij në gisht Unazen e famëshme të Ifflandit. Çka është më keq, gazeta e quan këtë veprim më shumë se të çuditshëm. Ishte e qartë që ky ishte një akt i pastër kundër kombit gjerman. Bassermann me këtë veprim, i dha një shuplakë të rëndë në fytyrë kolegëve të vet gjermanë.

Kritikat për Bassermannin

Me 13 dhetor 1945 Gazeta Weltpresse shkruan: Albert Basserman ikë në Gjermani.

78 vjeçari Albert Bassermann do të jetë i pari ndër aktorët e mëdhej i cili kthehet në Gjermani nga mërgimi. Ai la skenën gjermane në vitin 1934, pasi i dëbuan nga teatri gruan e tij, si çifute. Dy vjet më vonë ai u largua drejt Anglisë ku jetoj i tërhequr në ishullin Wight. Më pas shkoi në Hollywood. Në kohën më të mirë të karrierës në Gjermani, ju dha çmimi më i lartë për një aktor. Ai u bë mbajtësi i Unazës Iffland të cilën mund ta marrë vetëm aktori më i mirë gjerman. Me vdekjen e Aleksander Moisiut në vitin 1935, Bassermann hodhi në sargun e tij Unazen e Ifflandit duke thënë: Me Moisiun vdiq dhe skena gjermane…

Një diskutim mbi Unazën e Ifflandit: në Gazetën Salzburger Volksblatt 29 mars 1935:

Albert Bassermann në Vjenë ka dhënë këtë sqarim: Lexoj në “Berliner Lokalanzeiger” akuzën që kjo gazetë më bën në rastin e trashëgimit të Unazës së Ifflandit nga unë tek Aleksander Moisiu, që ky veprim i imi qënka “një gjest i qartë kundër Gjermanisë” duke shtuar që “u kam dhënë të gjithë kolegëve gjerman një shuplakë në fytyrë”. Me të njëjten të drejtë mundet që, edhe kolegët austriakë e aktorët vjenezë, të ndjehen po ashtu të fyer. I pari që kisha zgjedhur për ti trashëguar Unazen Iffland ishte Aleksander Girardi, po ai vdiq. I dyti ishte Max Pallenberg i cili u aksidentua nga rrëzimi i një avioni. I treti ishte ai që për mua është një artist gjenial që e kam nderuar veçanërisht, Aleksander Moisi. Ai u prek nga një grip i pabesë. Ky konstatim është i tmershem për një njeri si unë që nuk është mosbesues. Të tre të zgjedhurit nga unë për Unazen vdiqën në kulmin e krijimtarisë së tyre. Prandaj duhet që mbas Aleksander Moisiut, askush të mos e mbaj më Unazen. Që unë ja vura Unazën në gisht Moisiut të vdekur dhe që ajo u dogj është një mit i krijuar. Edhe nga ana juridike, nuk e kam këtë të drejtë. Veprimi u bë vetëm nga ana figurative. Unë nuk do ja trashëgoj Unazën asnjeriut tjetër, por do ta vendosë në një vend të zgjedhur e të sigurtë. Ky vendim i imi është jo i motivuar politikisht.

Gazeta “Der Morgen” 1 prill 1935, për të shprehur mosaprovimin e saj ka botuar një shkrim shumë të ashpër nga Heinrich Eduard Jacob, EPILOG MBI UNAZEN E IFFLANDIT, i cili duke analizuar veprimin e Bassermannit, kritikon atë dhe e quan të motivuar politikisht dhe emocional. Po vendos këtu disa pasazhe nga ky shkrim i gjatë dhe shumë interesant:

…Albert Bassermann i cili mban në dorën e tij një unazë me vlerë të paçmuar, ja dhuroj atë Moisiut të vdekur. Për grekët e lashtë fjala Dhimbje dhe fjala Pathos ishte e njëjta. Ashtu edhe Bassermanni ka besuar në Pathosin e natyrshëm të dhimbjes së tij, që Unaza i përkiste vetëm atij. Ai mund të vepronte me Unazën siç dëshironte vetë. Dhe veproi siç donte, ndërsa ndodhi që nga “Simbol Nderimi”, ta kthejë Unazën në një Relike dhe ta vendoste mbi sargun e Moisiut. Me këtë veprim Bassermann ka prishë tradicjonin e kalimit të Unazës…..

…Eshtë e sigurtë që kur Iffland ja kaloi Unazën nxënësit të tij Devrient, kishte qëllim që të krijonte një traditë të pafund, që do trashëgohej në pavdeksi në sferën e artit skenik gjerman…

…A mos është një simbol tjetër, që pranë sargut të mjeshtrit gjerman të fjalës Aleksander Moisi, nuk u fol as edhe një fjalë gjermanisht? Që askush nga rrethi i kulturës gjermane, në të cilin Moisiu për vite me radhë luajti një rol të rëndësishëm, nuk ishte i dërguar në varrim, ndërsa përfaqësuesit e shtetit italian ishin prezent dhe fjalët në gjuhën italiane provokuese e “për të dëshiruar”.

Pas “skandalit” dhe shumë diskutimeve që ngjalli kalimi i Unazës së Ifflandit Aleksander Moisiut, Bassermann vendosi ta dorëzojë atë (siç e kish shprehur) në Muzeun Kombëtar të Teatrit në Vjenë. Për këtë veprim Gazeta Salzburger Chronik e 26 prillit 1935 me shkrimin “Unaza e Ifflandit në Muzeun Kombëtar të Teatrit” lajmëron:

“Si lajmërohet nga Vjena, Albert Bassermann e depozitoj Unazën e Ifflandit në Muzeun e Teatrit në Vjenë. Unaza e famëshme tani është një objekt muzeal…., …më parë, kalimi i Unazës tek Moisiu ngjalli diskutime dhe keqkuptime. Pat shumë versione, sikur Bassermann ja vendosi në gisht Moisiut të vdekur, versioni tjetër ishte sikur Unaza u vendos mbi enën që mbante Hirin e Moisiut, ose që Bassermann sqaroj vetëm me fjalë që Unaza i takonte artit gjenial të Moisiut, për ti bërë atij një nderim të fundit. Tashti Unaza do të qëndrojë në Muzeun Kombetar të Teatrit, ku ka një vend nderi dhe nuk mund të vazhdojë të jepet.”

Por në tetor të vitit 1954, nga personalitetet gjermane të artit dhe të kultures, u vendos që Unaza Iffland të vazhdoj rrugëtimin duke kapërcyer dyert e Muzeut Kombëtar të Teatrit, për të kaluar tek aktori Werner Kraus, më pas tek Josef Meinrad dhe në fund tek aktori zviceran Bruno Ganz, që e mban dhe sot.

Në mbyllje, në kujtim të gjeniut Aleksander Moisi, shpreh respektin për veprën dhe trashëgiminë artistike që la pas. Shpirti i tij pushoftë në paqë.

Vjenë, me 19.03.2018

Referencat:

Gazeta Salzbuger Volksblatt 1935, Gazeta Die Weltpresse 1945

Gazeta Die Weltpresse 1935, Gazeta Pilsner Tagblatt 1935

Gazeta Der Morgen 1935, Gazeta Salzburger Chronik 1935

Libri: Der Iffland Ring, Viktor Reimann

ALEKSANDER MOISIU NE TURNEUN E NJU JORK-ut DHE SHQIPTARET E AMERIKES

July 18, 2017 by dgreca

2 aleksander-moisiu_3

GAZETARI SHQIPTAR QË SHOQËROI ALEKSANDËR MOISIUN NË TURNEUN E NEW YORK-ut, 1927-1928/

1 aleksander Moisiu 3

NGA DALIP GRECA*/

1 aleksander Moisiu

Nelo Drizari, Editori i Gazetës”Dielli” pati fatin që të takonte dhe të intervistonte aktorin e madh me origjinë shqiptare, Aleksandër Moisiu gjatë turnout, që trupa e teatrit të tij bëri në ShBA.Po ndalemi gjatë tek përshkrimet e Drizarit, pasi pas shkrimit zbulohet adhurimi që ai kishte për aktorin e madh.Drizari përshkruan me emocion pritjen e ngrohtë që i bënë amerikanët aktorit me origjinë shqiptare. Gazetari Nelo Drizari e përcjell me një ndjenjë ngazëllimi: “Kur erdhi për të parën herë Aleksandër Moisiu në Amerikë, nëntor 1927, bota tha se erdhi vetëm për katër javë. Por lojërat e tij aktoriale muarën bujë të madhe.Populli kërkonte kohë dhe rast që të shihte këtë aktor të famshëm.Programi i Reinhardit ishte që të loste një dramë në javë, që ashtu të mbeste vent për të tjera.Kërkimi i popullit e shtërnguan drejtuesit e Trupës, që ta zgjaste kohën dhe ta mbajë protagonistin deri më 8 të këtij muaji(8 shkurt 1928).

Duke e përcjellë atmosferën që e rrethonte aktorin e famshëm gjatë shfaqjeve, Nelo shkruan për lexuesit e Diellit:Moisiu është me të vërtetë njeri i dashur. Tri herë që e kam bashkuar në back stage pas lodrave, jam habitur me sjelljet e admironjësve të tij.Shumë njerëz, shumica përbëhej prej grashë, suleshin si turma të tërbuara për t’i shtërnguar dorën Moisiut.Të tjerë luanin rolin e gjujtësave për dhurata(Souvenr hunters). Të fundit kërkonin nënshkrimin e tij mbi programe, fytyra ose libra që kishin lidhje me Moisinë.Aktori i madh i priste me buzëqeshje,dhe kalorësi të shquar dhe u mbushte dëshirën, kur nuk nxitohej për të shkuar gjëkundi.Këto sjellje të këndshme,kjo kalorësi e shquar, së bashku me talentine tij, kanë fituar miq të ngushtë dhe admironjës të shumtë.

…Megjithë që thonë disa se Moisiu është i sertë, natyra e tij m’u duk si e butë.Moisiu ngjanë sikur është nga raca nordike: nga raca anglo-saksone ose Teutonike.Ata që nuk e dinë se edhe në Shqipëri ka plot njerëz të këtij tipi, s’e besojnë se të atin e kishte shqiptar dhe të ëmën italiane.

Kjo është e vërtetë. Moisiu u lind në Trieste më 1890. I ati ishte Kostandin Moisiu nga Durrësi,i cili kishte tregëti në Vienën dhe më vonë në Fiume, në Hungari.

Foshnjërinë e tij Aleksandër Moisiu e shkoi në Shqipëri.Në Durrës ky vajti në shkollë dhe më parë se të nisej për në Vjenë, dinte shqip mirë.Që kur e dërgoi i ati në Vjenë, në shkollë, s’pati rast të përdorte gjuhën e Atdheut, gjuhën shqipe.Ashtu që sot mban mend vetëm disa fjalë të rralla.

Autori i shkrimit , Drizari, e merr në mbrojtje aktorin me origjinë shqiptare. E mbron nga ata shqiptarë, që e përflisnin se ai e kishte humbur identitetin shqiptar dhe nuk ndjente asgjë për racën e vet. Nelo kundërshtonte:”Por s’munt të themi që Moisiu ka humbur dhe ndjenjat ose dhembshurinë për Shqipërinë. Jo. Sa kohë që ish në Vjenë ky shoqërohej me shqiptarët.Veç kësaj Moisiu vajti në Shqipëri për disa muaj pas Luftës Ballkanike.S’ka dyshim që Moisiu ndjen gëzim të nxehtë kur bashkohet me ndonjë shqiptar.Gjithashtu ay mbahet madhështor kur kujton që i ati ishte shqiptar.

Nga ana tjetër janë dhe disa sende të tjera që duhen marrë ndër sy.Moisiu është një artist i mësuar në vende kulturale të Evropës. Ky përballi shpenzime dhe zor(mundim) të madh duke tretur mësimet në gjuhë të huaj.Moisiu i është vënë artit të dramës me gjithë mish dhe shpirt.Me fjalë të tjera bëri ca sakrifica, pra e hodhi lumin.Si një shkencëtar, ose muzikant, ose çpikës, që la mënjëanë çdo gjë tjetër për të realizuar idealin, ashtu edhe Moisiu, mori ndër sy të arrijë në kulmin e fushës që zgjodhi; domethënë të bëhet një aktor i shquar.

Sipas argumentimit të Drizarit, artisti me origjinë shqiptare, nuk kishte kohë që të merrej me gjëra të vogla.

Gazetari i ri për atë kohë Nelo drizari, entuziazmohet me famën e Moisiut:Si aktor i shquar, artist i mbaruar, pranohet me brohoritje në qarqet e huaja.Domosdo gjermanët e quajnë të tyrin.Por bota e dramës interesohet në interpretimin dhe talentin e personalitetin e Moisiut, dhe jo aq për kombësinë e tij.Kudo që vete trimfon.Kudo bën përshtypje të shkëlqyera. Sepse ka zotësi dhe talenti i tij s’kufizohet vetëm si tragjedian.Moisiu është dhe komedian i mbaruar. Nga këto shkake, Moisiu s’mund të dalë sheshit dhe të thotë:”Unë jam shqiptar”! Kur e ka sjellë rasti ay e ka thënë pa ndrojtur se si qëndron fisi i tij.

Drizari tregon se si e takoi aktorin e madh dhe si e priti ai: “Desha ta ndjek, desha të fjalosem me të dhe një herë më parë se të nisej për në Evropë me vaporin “New York” shkova ta takoja. Për fat të mirë erdhi me mua edhe zoti Paul Linke, shkrimtar i ri gjerman dhe mik i ngushtë i Moisiut. Kur shkuam në Back-stage një varg njerëzish po priste. Moisiu posa na pa na qasi në Odën e tij, odë e vogël që ka çdo Theatër për krye-aktorin dhe na priti me nje ngrohtësi gjeniale. Megjithë që ishte i lodhur , u gëzua pa masë kur mori vesh se shqiptarët i dëshirojnë përparim të madh dhe interesohen për triumfin e tij.Në këtë çast fytyra e tij u çel, kur dëgjoi prapë se shqiptarët e nderojnë , jo vetëm si artist, por e njohin edhe si shqiptar nga ana e të atit.Atij i ndriti fytyra.”

Për t’ua bërë sa më të besueshme lexuesve të vet, Nelo Drizari shkruan: Keni parë fytyrën e ndonjë të riu që lëvdohet prej prindëve për ndonjë gjë të mirë që ka bërë? Keni vënë re se sa bukur tingëllojnë fjalët ”Bravo!..Të lumtë…! Dhe na nderove? Ashtu dhe Moisiu.Veçanërisht Moisiu u gëzua kur pa që gazeta “Dielli” ka bërë fjalë kaq herë për të.

Në përshëndoshjen e fundit, Moisiu më siguroi,që dëshiron t’u falet nderit shqiptarëve për interesimin dhe dashurinë që rrëfejnë ; dhe mbahet kryelartë kur kujton që ati i tij ish shqiptar dhe vjetët e foshnjërisë i shkoi në Shqipëri.Kur hapi derën dhe doli jashtë populli gjerman e priti me “Hoch Moissi!..”Hoch Moissi”!(Rroftë Moisiu!)

Brenda qenies së tij, Nelo Drizari ndjen një sëmbim në zemër, që Moisiun shqiptar e gëzonin kombe të tjerë, shtete të tjerë. Ai shkruan jo pa dhimbje:” Kur Moisiu shkoi përmes turmës gjer te automobili, m’u kujtuan ca shqiptarë të historisë:”Pemët e punërave të tyre janë shijuar prej Botës, ajo botë që i rriti dhe i nderoi.Kur do t’i vijë koha që Shqipëria t’i mbajë për vete djemtë e saj?” Për ironi të fatit dhe vetë Nelo, do të mbetej larg vendit të vet dhe do të ndërronte jetë në Amerikë.(Pjesë e studimit për editorët e Diellit ndër vite)