Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

TEODOR RUSVELT – PRESIDENTI REFORMATOR I AMERIKËS

by

Teodor Ruzvelt 27 Tteor 1858- 6 Janar 1919/
NGA ARISTOTEL MICI/ Massachusetts/
Është shumë domethënës fakti që busti i presidentit Teodor Rusvelt ndodhet i gdhendur mbi shkëmbin malor Mont Rushmor tok me bustet e Georg Washingtonit, Thomas Jefferson dhe të Abraham Linkolnit.
Teodor Rusvelti njihet si një nga presidentet amerikanë më aktivë. Ai pati një jetë shumë interesante. Qe njeri i zgjuar, gazmor, punëtor dhe trim i madh. Një biograf i tij në një libër tregon për T.Rusveltin se: “ Ai ish një kaubois, një hero në luftë, komiser policie, governor dhe President”.
Teodor Rusvelt u lindi më 27 tetor të vitit 1858. Ai vinte nga një familje e pasur e New Yorkut me prejardhje holandeze, e cila qe ngulitur në Manhatan qysh në shekullin e XVII.. I ati qe një afarist i shquar, kurse e ëma qe shumë e pashme dhe njihej si gruaja më e bukur e gjithë qytetit. Kur ish fëmijë qe shëndetdobët; sëmurej shpesh nga astma. Prindërit kujdeseshin për shëndetin e tij gjithnjë, duke e kurajuar për ushtrime fizike të ndryshme, me qëllim që të bëhej sa më i fortë e i kalitur. Kur e vizituan te një mjek okulist, u kuptua se edhe shikimin nuk e kishte të mirë. Për atë gjendje të syve doktori i dha atij një palë gjyslyke të trasha. Sa i vuri në sy ato syze, u gëzua, sepse e kuptoi me një herë përmirësimin e të parit. “Syzet sikur po më hapin një botë të re “ tha ai me një herë. Kurse shokët e moshës së tij, tek e panë me ato syze me qelqe aq të trasha, aq deshën, për t’i ngjitur nofkë te re. Deri atëherë e kishin quajtur “frikacak” dhe “ngordhalaq”, ndërsa tani e tutje do ta thërrisnin edhe “Four Eyes” domethënë “Njeriu me katër sy”. Po megjithë atë ,Theodor Rusvelti i vogël, Tedi, si e therrisnin shkurt me përkedheli, po rritej e po forcohej, duke e marrë veten gjithnje e më mirë nga koha në kohë.
Ne vitin 1876 hyri ne Universitein Harvard, ku u shqua si student serioz e këmbëngules.
Në moshën studentore u njoh me një vajze shumë të bukur, Alicce Lee [ Li], me të cilën ra me një herë në dashuri. Po nuk ish e lehtë të lidheshe me një vajzë si Alice Lee. Ajo kish prindër te pasur e shumë të njohur në qytet, të cilët do të dëshironin ndonjë jurist të famshëm, ose ndonjë bankier si dhëndër për vajzen e tyre, në vend të një studenti, që nuk kish hedhur ende hapat e pera në jetë. Tedit iu desh një vit përpjekje, deri sa i mbushi mendjen Alice Lee dhe me ne fund i fitoi zemrën. Ata u martua ditën e datelindjes së tij, 27 tetor 1880.
Në moshë të re Tedi u diplomua jurist dhe kur qe 23 vjeç zgjidhet anëtar i Assamblesë së Shtetit të New Yorkut në Albani, duke qenë ashtu më i riu nga të gjithë të zgjedhurit. Kjo arritje do të ish fillimi i karrierës së tij të gjatë politike.
Ne vitin 1883, si kaubois i apasionuar, ai do të shkonte ne Dakota Territori, për të gjuajtur buaj të egër dhe kafshë të tjera. Në këtë kohë, si njeri i guximshëm, Tedi do të investonte gjysmën e parave të tij për një fermë të madhe lopësh. Pikërisht, në këtë kohë, kur ish aq i zënë me punët e fermës së re, mori një telegram, që e njoftonte se nusja i kish lindur vajzë dhe ashtu ai qe bërë baba. Po disa orë më vonë mori një telegram të dytë, që e njoftonte se nusja e tij kish pasur lindje të veshtirë dhe ndjehej shumë keq. Ai i la gjithë punët dhe u nis me nxitim për në shtëpinë e tij. Kur mbrrijti, e gjeti të shoqen shumë rëndë. Ajo dha shpirt në krahët e tij, ditën e Shën Valentinit, me 1884, duke e lënë me një foshnje jetime, të cilën në kujtim të gruas do ta quante me emrin e saj Alice. Po atë ditë do ta gjente edhe një fatkeqësi tjeter, do t’ i vdiste edhe e ëma nga semundja e tifos. Në mes të atij dëshpërimi te thellë, Tedi Rusvelt do të thoshte për vetëveten: “Mua m’u shua drita e jetës për gjithëmonë.”
Në atë gjendje pikëllimi Teodor Rusvelti vendosi të largohej tutje në drejtim të Perëndimit, andej nga hapësirat e Dakotës, duke ia lënë beben foshnje së motrës Anna. Ashtu ai shpresonte se midis kauboisve, duke u marre me aventurat dhe trimeritë e tyre në gjuetinë e kafshëve të egra, duke kalëruar e duke bërë jetë të ashpër tok me ta, do të harrohej midi tyre dhe do ta mundëte trishtimin. Po malli për vajzën e vogël nuk e linte të qetë dhe ashtu po thuajse në çdo muaj merrte trenin dhe vinte në shtëpinë e tij për ta parë. Ndër kohe ai qe takuar me një shoqe të femijërisë së tij të herëshme, Edith Karrow. Tani ata qene bërë më shumë se sa miq. Ai i shfaqi asaj deshirën që ajo të bëhej bashkëshortja e tij. Ajo e priti me kënaqësi atë propozim. Të lumtur që e donin njeri tjetrin, ata në muajin dhjetor të vitit 1886 do të shkonin deri në Londër për të bërë martesën. Si dhuratë martese Tedi do t’i falte nuses së tij shtëpinë e re, madhështore me 23 dhoma në Sagamore Hill. Ajo shtëpi u quajt ashtu për nder të princit indian të një fisi, që pat qënë vendosur atje. Gjatë dimrit të atij viti, Rusvelti nuk vajti në fermën e Dakotës, ku po bënte një kohë shumë e keqe, me borë dhe ngrica të jashtëzakonshme. Nga dimri i ashpër i atij viti i ngordhën bagetia. Me këtë humbje ekonomike mori fund edhe bisnesi tij si fermer.
Mirëpo Teodor Rusvelti ish njeri me temperament aktiv, me karakter të fortë, që nuk jepej nga humbjet si një ëndërrimtar sentimental. Ai ish tip kurajoz e guximtar. Si i tillë, atë vit, me 1886, ai do të kandidonte për postin e majorit të qytetit të New Yorkut. Nuk u dëshperua edhe pse humbi në zgjedhjet bashkiake. Kohën nuk e humbiste kot. Ne ate fazë të jetës e kapi pasioni për të shkruar libra me ngjarjet e kauboisve në Perëndim të vendit. Kish ambicjen letrare që librat të ishin sa më tërheqës. Dhe ia arrinte qellimit. Qysh ne vellimet e para pat sukses. Librat i shiteshin shpejtë. Shrimet e tij bënin jehone. Ai qe bërë ashtu person publik. Kish botuar 26 libra.
Nga viti 1889 deri në 1898, Tedi do të bënte tre punë të ndryshme zyrtare. Në fillim nisi si nëpunës në Komisionin e Shërbimeve Civile në Washington. Presidenti Beniamin Harrison, duke parë aftësitë edhe cilesitë e tij e emroi atë me detyrë nëpunsie në Kmisionin e Shërbimeve Civile. Kurse ne vitin 1895 ai do te rikthehet ne qytetin e tij ne New York, ku do te udhëhiqte Komisariatin e Policise. Si njeri parimor, orientoi oficerët dhe gjithë policinë për të vendosur rregull, qetësi dhe drejtësi. Kur qëllonte që ndonjë oficer policije shpërdoronte funksinin që i qe besuar, ai mbante qëndrim të rreptë dhe të prerë. Populli i New Yorkut shtoi besimin dhe respektin për policinë si edhe për Komisarin e saj. Ne vitin 1897, presidenti William McKinlei do ta emëronte Tedin në një punë të re, do ta ngarkonte me detyrën e asistent sekretarit të navigacionit, pra të marinës luftarake.
Ndërsa një vit më vonë, me 1898, ai do të fitonte famën e vertetë si një personalitet i ri i kombit amerikan. Ishte koha kur Kuba vuante ende zgjedhën spanjole dhe nuk po fitonte ende pavarsinë..Presidenti McKinlei, në ato rrethana u deklaroi luftë sunduesve spanjolë. Atëherë Teodor Rusvelti e la detyren në marinë, me qëllim që të shkonte ne vijën e parë të luftës. U bë kolonel në ushtri. Pikërisht atëherë i lindi ideja që të krijonte një regjiment të kavalerisë amerikane.
Për të formuar këtë repart luftarak, Teodor Rusvelti u bëri thirrje gjithë të njohurve të tij guximtarë, në radhë të parë shokëve kaubois, ish studentëve trima të Harvardit, si edhe miqëve luftarakë indianë. Me një herë erdhën e u grumbulluan më shumë se një mijë burra, te cilët formuan regjimentin “Teddy’s Rough Riders”,që do të thotë “Kalorësit e Ashpër të Tedit”.
Të gjithë ishin trima të egër, që suleshin në beteja si stuhi e papërmbajtur. Këta kalorës të vrullshëm, siç shkruan Gary Blackwood në librin “Rough Riding Reformator” u nisën më se të vendosur drejt frontit në ishullin e Kubës, duke kënduar këngën e tyre marciale:
“Rough,rough, we ‘re the staff !
We want to fight,and can’t get enough”
Vargje këto që në një përkthin të lirë kanë kuptimin:
Të ashpër, të ashpër, ne jemi një staf !
Duam të luftojmë, dhe nuk themi mjaftë!
Tedi dhe vullnetarët e tij kalorës zbarkuan në portin Daiquiri të Kubës. Sapo mbrrijtën, morën urdhërin për të sulmuar kodren San Juan Hill, qe ish pika më strategjike nga ana e spanjolëve. Beteja e pergjakshme filloi më 1 korrik,1898. Sulmi i kalorësve të Tedit, ashtu siç pritej, qe vërtetë i rrufeshëm. Nga plumbat e spanjolëve në atë betejë u vranë me dhjetra kalorës vullnetarë. Po më në fund kalorësit e ashpër, me Kolonel Tedin në krye, arriten majën e kodrës. Spanjolët ia mbathën vrapit. Amerikanet dolën fitimtarë, duke e marrë tërësisht në duart e tyre pikën më dominante për gjithë frontin, pozicionin e quajtur San Juan Hill.
Disa javë më vonë lufta në ishull mori fund. Spanjolët dolën të humbur, kurse Kuba fitoi pavarësinë. Ndërsa Kolonel Tedi qe bëre hero. Beteja e përgjakshme e San Juan Hillit më 1 Korrik e kishte bërë atë të famshëm në gjithë Amerikën. Atë ditë të shenuar, e cila e ngriti në qiell dhe i dha përmasa legjendare, ai do ta quante “Dita e madhe e jetws time “ ( The great day of my life”.)
Kur Teodor Rusvelti u kthye atë vit nga Kuba fitimtar, popullariteti i tij qe i jashtëzakonshëm. Gjithë gazetat shkruanin me simpati për të, për “Kolonel Tedin”, për “Heroin e San Juan Hillit”. Po atë vit ai vuri kandidaturën për guvernator të New Yorkut dhe fitoi. Populli i New Yorkut zgjodhi Kolonel Tedin 40 vjeçar për guvernator të tij më 5 nëntor 1898 Më 2 janar te vitit 1899 ai filloi detyren e guvrenatorit, kryeqeveritarit për gjithë shtetin e New Yorkut, duke pasur me vete simpatinë e mbarë popullit. Me të marrë këtë postë, ai nisi të mendonte me kujdes se si do të mund të zgjidheshin shumë probleme të karakterit ekonomik dhe social, qe qenë krijuar nga ardhja e madhe e imigrantëve prej shumë anëve të botës. Me mijëra njerëz ndodheshin pa banesa dhe në shumë shtëpi mungonte uji, drita dhe ngrohja. Ndër kohë T. Rusvelti vuri re se disa bisnesmenë të pasur, të prirur nga ideja e fitimit maksimal, nuk trajtonin mirë punëtorët. Silleshin veçanrisht keq me gratë dhe femijët, që punësonin, duke mos ua dhënë pagën sipas punës që bënin. Si guvernator i drejtë e parimor, Tedi Rusvelti mori masa që të eleminoheshin dhe të shmangeshin nga jeta sociale këto dukuri negative, që viheshin re në kompani të ndryshme. Në të njëjtën kohë ai gjeti mundësira për të hapur sa më shumë vende pune, me qëllim që të përmirësonte jetën ekonomike të mijëra njerëzëve që dëshironin një punë, për të marrë një pagesë dhe të mbijetonin.
Në vitin 1900, kur Mckinley do të futej në garën elektorale për të dytën herë, ai propozoi Kolonel Tedin, që ta kandidonte si zëvendss president. Për efekte të fushatës elektorale Tedi udhëtoi dhe foli me popullin në shumë qytete të ndryshme. Fjalimet e tij të zjarrta nguliteshin në mendjen dhe në zemrat e njerëzve. Ligjëratat e tij me llogjikën e tyre bindëse ia bën më të lehtë fushatën elektorale Mc Kinleit, që të zgjidhej për së dyti president, kurse vetë Tedi u zgjodh zëvendës i tij.
Në shtator të vitit 1901, ndërsa ish duke bërë një vizitë në Buffalo, presidenti McKinlei u qëllua me revolver dhe pas tre ditësh vdiq. Atëherë në bazë të kushtetutës, Teodor Rusvelti duhej të zinte vendin e tij. Kështu ai u bë presidenti më ri i Amerikss.. Ishte 42 vjeç.
Teodor Rusvelti, me karakterin e tij dinamik dhe aktivitetet praktike, me nxitjen e bisneseve të reja nga njera anë dhe përmirësimin e kushteve të punës nga ana tjetër, po fitonte gjithnjë e më shumë një popullaritet të ri si reformator i vendosur dhe guximtar. Jo me kot nje nga biografët e tij, do ta quaj atë “Rough Riding Reformator” që do të thotë “Kalorësi i Ashpër Reformator”. Kjo cilësi e tij u duk më shumë, kur ai u ngrit kundër trusteve ilegale,që përpiqeshin të fitonin në menyrë të padrejtë në dëm të shtetit e të shoqerisë. Eshtë e rëndësishme të theksojmë se organet gjyqësore e përkrahënin dhe e mbështesnin T. Rusveltin në ato masa të rrepta administrimi. Në fushëën e jetës sociale është me rëndësi të përmendim rolin ndërmjetësues të këtij presidenti veçanrisht në kohën e grevës së madhe të minatorëve të qymyrit në muajin Maj të vitit 1902 në Pensilvania, kur 140 000 minatorë lanë punën dhe shpallën grevë. Siç shkruhet në Enciklopedine Amerikane “World Book -2000” opinioni publik ish në favor të punëtorëve grevistë, të cilët kërkonin pagesa më të larta dhe kushte më të mira pune. Greva po zgjaste dhe rezervat e qymyrit po pakësoheshin. Spitalet, shkollat, artizanati dhe industria donin lëndë djegëse. Dimri po afronte. Në atë situatë të acarur, presidenti Rusvelt iu drejtua të dyja palëve për një konferencë të përbashkët. Ai propzoi që çështjet e grevës të zgjidheshin pas bashkëbisedimit nga një arbitrazh. Minatorët ranë dakord, kurse pronarët refuzuan. Atëherë Presidenti Tedi Rusvelt, pa u trembur nga krerët e monopoleve, vendosi me autoritetin e kryetarit të shtetit që të vepronte pa hezitim për zgjidhjen e situatës bllokuese. Ai nuk u lëkund edhe kur e quajten ( trust – booster) domethënë shkatërrues i monopoleve. Si një lider vizionar dhe i paanshëm, në atë gjendje të vështirë për vendin, ai e ndjente se duhej të përdorte pushtetin ekzekutiv që i jepte ligji. Tedi Rusvelti i besonte pushtetit të fortë ekzekutiv ( I believe in a strong executive) . Duke kuptuar qëndrimin e paepur të Presidentit Rusvelt, monopolistët reflektuan në mënyrë të arsyeshme. Kështu, kur presidenti u deklaroi atyre se do të merrte masa me anë të ushtrisë, ata u tërhoqën. Atë kohë Morgan ndihmoi për arritjen e kompromisit dhe çështja u zgjith më në fund me mirëkuptim,duke u plotesuar kerkesat e natyrëshme të grevistëve.
Teodor Rusvelti ishte per ekonominë e tregut, për konkurencën e lirë; ai përkrahte pronën private dhe pronën e madhe të monopoleve. Po duke pasur respekt të veçantë për zhvillimin e pronës private, ai mendonte që shteti të mos ishte indiferent ndaj kësaj prone, sidomos ndaj monopoleve. “Monopolet – thoshte T.Rusvelti – duhet t’u nënshtrohen rregullave qeveritare, sepse njerëzit në mënyrë instinktive ndjejnë që korporatat e mëdha, tw cilat, pot w mos kontrollohen nga qeveria, ato arrijnë ta venë qeverinë nën kontrollin e tyre.” – .[ The monopolies, Roosvelt said, had to came under government regulation because the people instinctively recognize that unless the great corporation are controlled by the govrnment, they will themselves completly control the government]
Teodor Rusvelt qe i pasionuar edhe pas lundrimit detar dhe anierisë. Në kohën e tij u ndërtuan ndër kantieret detare të Amerikës anije të mëdha, nga më të mëdhatë në botë. Lidhur ngushtë me fuqizimin e Amerikës si fuqi e madhe detare në botë duhet përmendur edhe aksioni i guximshëm i Teodor Rusveltit për hapjen e Kanalit të Panamasë. Qysh në qershor të vitit 1902, T. Rusvelti arriti të merrte miratimin e Kongresit për të realizuar këtë ide. Po nuk mjaftonte vetëm dëshira e Presidentit dhe aprovimi i Kongresit për të filluar projektimin e asaj pune me përmasa kolosale. Kanali do të hapej në tokën e Panamasë, prandaj duhej marre vesh se çfarë mendonin vendesit? Në të vërtetë panamezët donin, ata ishin dakord me idenë e hapjes se atij kanali, po kundërshtonin kolumbianët, të cilët e mbanin Panamanë si koloni. Problemi u vështirësua kur senati i Kolumbisë refuzoi në mënyrë të prerë këtë mendim. Panamezët, që donin hapjen e kanalit, u egërsuan. Kur Tedi Rusvelt pa zemrimin e tyre dhe kuptoi se ata e deshironin hapjen e kanalit, u bëri të ditur se ai do të gezohej, po ta shikonte një ditë Panamanë shtet të pavarur. Dhe vërtetë panamezët qenë të një mendje me Presidentin amerikan. Me 3 nëtor te vitit 1903 ata bënë revolucion. Ai qe i shkurter, po i suksesshëm. Më në fund, me 6 Nëntor, Panamaja shpalli pavarësinë e saj. SHBA njohen Republikën e Panamasë. Kështu u sheshua rruga për hapjen e Kanalit të Panamasë. Puna nisi me 1904 dhe do të zgjaste 10 vjet. Kanali do të kishte 64 km. gjatësi. Për të u investuan 350 milionë dollarë. Pra nisi të vihej në jetë dëshira e Teodor Rusveltit që anijet amerikane të shkonin nga Atlantiku te Pacifiku drejtë për drejtë, përmes kontinentit, pa kaluar anash e përqark Amerikës së Jugut.
Gjate periudhës që Teodor Rusvelti po udhëhiqte jetën amerikane si president , pra që pat zevendesuar presidentin e vrarë McKinlei, ai kish qënë i zënë me çështje madhore, me probleme që kishin dashur zgjuarësi, largpamësi, po edhe guxim, siç ishin krijimi i fronteve të punës, ngritje e nivelit të mirëqënies, fuqizimi i forcës detare, fillimi i punimeve për hapjen e kanalit të Panamasë e të tjera. I pushtuar tërësisht me angazhime të tilla, ai e kish lënë si pas dore fushatën elektorale për postin e presidentit, që kish mbrrijtur. Po kjo nuk donte të thoshte se në thellësi të ndërgjegjes ai nuk e kish ngacmimin e ambicjes për t’u bërë president i Amerikës pësëri, veç të ish i zgjedhur me aftësitë e tij dhe për cilesitë e tij. Deri atëherë ai ish vetem nje zëvendës i McKinleit, “An accidental president”- thoshte ai me vete. Kurse ai donte të qe një president i zgjedhur. Po a ish e mundëshme. Ai e dinte se bosët e medhenj republikanë-, si Mark Hanna, Senator Platt, Morgan edhe të tjerë nuk e donin atë. Sipas Jean Fritz “Ata anonin nga njerëz me bisnes te madh, qe të formonin një force konservative të fuqishme në Partinë Republikane, duke luftuar që të ishin sa më të lirë, për të bërë sa më shumë para që të ish e mundur, si do që të ndodhte, demtohej ose jo populli .[They sided with men from big business in forming a strong conservative force in the Republican Party, fighting for the right to be free and make as much money as they could, whether it harmed people or not] . Duke e ditur atë realitet, në kohën kur po afronin zgjedhjet,Teodor Rusvelti ndoqi rrugën më të zgjuar politike, atë të mirëkuptimit me ta, të qetësimit dhe të konsultimit. Për këtë aresye taktike ai ftoi në Shtëpinë e Bardhë bisnesmenin më të madh të kohës, Morgan, që të bisedonte me të dhe të qartësonte horizontin politik për ardhmërinë e Amerikës. Në këtë mënyrë ai arriti të zgjidhet unanimisht si kandidat për president për Partinë Republikane. Kjo kishte rëndësi të madhe, kurse për përkrahjen dhe mbështetjen e mbarë popullit ai nuk kish asnje dyshim; ai ish heroi i ditës, që jepte shpresa për çdo njeri si edhe për Amerikën në përgjithësi. Me 8 nëntor 1904, permes një popullariteti të jashtëzakonshëm, Teodor Rusvelt u zgjodh president i Amerikeës me një fitore të thellë, që nuk qe parë tek pararendësit e tij në të gjitha fushatat elektorale.
Teodor Rusvelt u shqua edhe në politikën e jashtme. Me nivein e një politikani largëpamës, ai e kuptoi se për Amerikën kishte mbaruar periudha e “Doktrinës Monro”, e shpallur me 2 dhjetor të vitit 1823, kur Amerika u deklaroi shteteve të Europës se nuk duhej të lakmonin më vendet e Hemisferës Perndimore, pra të synonin ato toka të kontinentit amerikan si në jug dhe në veri. Cdo përpjekje për të zaptuar terrene në hapësirat e Amerikës, do të quhej agresion dhe SHBA do të vepronin ushtarakisht . Mirëpo në fillim të shekullit të XX Amerika qe rritur dhe forcuar ekonomikisht dhe ushtaraklisht edhe më shumë. Atëherë Presidenti Teodor Rusvelt deklaroi se
Amerika në atë kohë, më 1904, nuk ishte vetëm një fuqi kontinentale, po qe bërë edhe një fuqi botërore. Me politikën e tij të njohur “Roosevelt Corollary” Amerika i njihte vetes të drejtën që të ndërhynte në konfliktet midis kolonizatorëve europianë dhe vendeve koloniale të Amerikës Latine si në Kuba, Santo Dominhgo, në ishujt e Karaibeve, në Amerikën Qenrore dhe në Amerikën e Jugut. Me një fjalë, kuptohet se me politikën e jashtme të Teodor Rusveltit, për kolonizatorët europianë kish ardhur koha që ata duhej të largoheshin nga territoret e Amerikës Latine.
Duke qënë njeri me temperament energjik dhe tip guximtari, disa intelektualë të kohës, midis te cileve edhe Mark Tuein, benin humor me President Tedin, duke thënë se ai kishte nje “prirje luftëdashesi” [ a warlike disposition]. Po në vjeshtën e vitit 1905, ai pati rastin t’u tregont atyre të kundërtën. Qe koha kur ish ndezur Lufta Ruso-Japoneze për shkak të Mançurisë. Tedi as hyri në luftë dhe as mbeshteti ndonje nga palët në konflikt. Për më tepër ai u bëri thirrje të dy qeverive ndërluftues t’i zgjidhnin problemet me anë të një marreveshjeje paqësore. Për fat të mirë qeverite e të dy vendeve pranuan propozimin e Teodor Rusveltit. Atëherë ai i ftoi përfaqesuesit e të dyja palëve të vinin në Portsmuth te shtetit New Hampshir për një konferencë paqësore. Qysh në fillm të dialogut President Tedi, si ndërmjetës, vuri re se të bëje paqe me ata njerëz ishte më e vështirë se sa të bëje luftë. Po me gjithatë ai u tregua i durueshëm dhe i mirësjellur me të dy palët.
Më në fund ndërmjetësimi tij elastik dhe me takt bëri efekt. Kompromisi qe arritur dhe ashtu u firmos edhe traktati i paqes me 5 shtator, 1905. Për këtë aktivitet diplomatik me aq rëndësi për politikën ndërkombëtare, Presidentit Teodor Rusvelt, në vitin 1906, do t’ i jepej Çmimi Nobel për Paqen. Ai qe i pari amerikan që fitonte ate çmim deri atëherë. Natyrisht kjo ish një surprizë për ata, që e përflisnin si luftëdashes.
Teodor Rusvelt qe edhe një admirues i natyrës. Ai i njohu bukuritë e natyrës dhe madhështinë e saj qysh në moshë të re, që kur gjuante e kalëronte si kaubois në hapësira dhe në pyje të pafund . Si president ai i kushtoi shumë vemendje mbrojtjes dhe ruajtjes së pyjeve dhe kafshëve të egra. Kujdes i veçantë, porosiste dhe urdhëronte ai, duhej treguar sidomos për zogjtë këngetarë dhe ata me pupla të bukura, pendët e të cilve lakmoheshin nga zonjat dhe zonjushet, për të zbukuruar kapelet galante. Jo me kot Teodor Rusvelti u quajt edhe “conservation President”, pra “Presidenti i Konservimit” të na natyrës. Gjatë kohës, kur drejtoi ai në Shtëpinë e Bardhë, u vendos që të ruheshin dhe te mbroheshin me ligj 150 pyje nacionale, 5 parqe nacionale si edhe 55 lloje zogjësh. Po ashtu u sanksionua me ligj që të ruheshin edhe monumentet nacionale me rëndësi përkujtimore.
Teodor Rusvelt edhe pasi e mbaroi detyrën e presidentit dhe u largua nga Shtëpia e Bardhë, mbeti njeri parimor, korrekt, i drejtë dhe largëpamës. Sipas studjuesit te tij Luis Auchincloss, T.Rusvelti nuk e shikonte me sy te mire neutralitetin politik të presidentit Wilson ne fillimte Luftes se Pare Boterore.Wilsoni nuk ish ende i mendimit që të akuzonte Gjermaninë e Kaizerit si përgjegjesen e vetme per konfliktin botëror. Duke analizuar invasionin brutal të Belgjikës nga ana e Gjermanisë, ai u tha gjithë miqëve te tij: “Gjermania është absolutisht në gabim”- ”Germany is absolutely wrong” . Për këtë rast ai deklaronte, “se po te kisha qënë president, do të kisha shkuar në ndihmë të Belgjikës dhe brenda tridhjetë ose tridhjetë e një Korrikut do te veproja”.
Teodor Rusvelti ish njeri i aksionit dhe guximtar. Ai e shoqëronte gjithmonë fjalën me veprimin. Kështu, kur Amerika mori pjesë në Luftën e Parë Botërore me anën e Antantës, kundër Gjermanisë pushtuese, Teodor Rusvelti, jo vetëm e mbështeti këtë vendim të qeverisë amerikane, po ai regjistroi emrin e tij që të shkonte në luftë, me një regjiment vullnetar kavalerie. Po qeveria amerikane, duke pasur parasysh moshën e tij të thyer dhe gjendjen fizike të renduar, nuk e lejoi të vinte ne front. Per këtë Teodor Rusveltit nuk i erdhi mirë; me gjithë atë, ai e qetësonte veten, kur katër nga djemtë e tij ndodeshin në luftë, pertej Oqenit, në Europë. Njeri nga ata, Quinti, qe shërbente si pilot ne front, u vra me aeroplan në një betejë ajrore, më 14 Korrik 1918.
Ne këtë kohë gjendja shëndetësore e Teodor Rusveltit po keqësohej. Njeri sy e kish lënë dhe dëgjimin nuk e kish mirë. Gjashtë muaj pas vrasjes së djalit, më 6 Janar 1919, Teodor Rusvelti mbaroi si në gjumë nga një trombozë gjaku në zemër. Një biograf i tij thotë se ai nuk vdiq ashtu si do të dëshironte, ai do të kish dashur të binte në një betejë në luftë, ose duke gjuajtur luanë në xhungël, a po bisone në pyjet e pafund te Amerikes veriore.
Teodor Rusvelt viq duke lënë pas emrin e një personaliteti të famshëm në historinë amerikane. Ai qe i pari president që vinte nga radhët e trimave kaubois. Qe i pari president që udhëtoi me nëndetese. Qe i pari president që fluturoi me aeroplan .Qe i pari president që udhëtoi jashtë shtetit gjatë kohës së detyrës si kryetar i shtetit. Qe i pari amerikan që fitoi Cmimin Nobel për Paqen. Qe i pari president që deklaroi se SHBA s’janë më një shtet i mbyllur, por një Fuqi e Madhe Botërore. Me vizionin e Presidentit T. Rusvelt, Amerika doli në arenën botërore si një superfuqi ekonomike dhe ushtarake, duke tejkaluar, kështu Doktrinën Monro. Per gjithë meritat e tij në drejtimin e shtetit amerikan, për zhvillimin e ekonomisë dhe fuqizimin e gjithë forcave ushtarake për mbrojtjen dhe fuqizimin e prestigjit botëror të Amerikës, emri i Teodor Rusveltit nderohet nga gjithë populli amerikan.Vendlindja e tij në Neë York dhe vendi ku ai bëri shtëpinë e vet në Sagamore Hill janë shpallur qendra historike. Ne ishullin Teodor Rusvelt, në lumin Potomak në Washington DC ngrihet një statujë madhështore në kujtim të tij. Teodor Rusvelt është gjithashtu nje nga katër presidentët fytyrat e të cileve janë gdhendur në malin Mount Rushmore* në shtetin Sauth Dakota.

* Sipas Enciklopedise Amerikane :“World Book” 2000 – Mont Rushmore është një përmendore e madhe për katër presidentet më të famshëm të Amerikes: G. Washington, Th. Jefferson, A.Linkoln. Ky monument gjendet në Black Hills te shtetit te South Dakota. Kjo pëmendore është 150 metra e lartë. Atë e ideoi skulptori amerikan Gutzon Borglum. Për gdhendjen e këtij monumenti Gutzon Borglumit iu deshen 14 vjet punë. Skulptori në fjalë vdiq ne 1941, pa e realizuar krejt veprën , po atë e perfundoi i biri skulptorit me emrin Linkoln……..

BIBLOGRAFI
Auchinclos L.: “Theodore Roosevelt”, Times Book- Henry Holt, NY, 2001, F. 129
Blackwood G. : “Rough Riding Reformator”, Marshall Cavendish”, NY., 1988.
Carnes M, Garraty J. : “The American Nation”, Parson, 2006. Divine R. , Breen T. : “America- Past and Present”, vol. II, Parson, NY, 2005
Enciclopedia Americane, World Book, 2000- 2003
Fritz J. : “Bully for You”, Putnam’s Sons, NY, 1991.
Pots S : “Theodore Roosevelt”, Makato, Minesota, 1996
Sundel C. : “Four Presidents”, Sun Publishing, Worcester, MA.
Whitney D. “The American Presidents”, Bookspan, Ny, 2001.

Rreth Portit të Mundshëm Detar të Apolonisë

by

Hipotezë/
Nga Aristotel Mici*/
Hyrje:/
Sa herë shkruhet për daljen në detin Adriatik të Apolonisë, përmendet lumi Vjosa, që dikur ka pas kaluar anës kodrës së qytetit të moçëm dhe kish grykën të lundrueshme. Ndër kohë nuk përmendet mundësia e një porti detar për bri këtij qyteti antik. Mundësia që Apolonia të ketë pasur edhe një port detar, mendoj se është një hipotezë, që do t’ia vlente të diskutohej lidhur me të kaluarën e kësaj qendre antike. Për të ndriçuar sado pak këtë ide hipotetike, do të parashtrojmë në këtë trajtesë disa arsye përmes vëzhgimesh dhe gjellitjesh me bazë krahinore. Këto motive sugjestive kanë të bëjnë me anën perëndimore të hinterlandit më të afëret të Apolonisë. Argumentet dhe arsyetimet, që po radhisim kanë karakter të përzier historik, gjeologjiko-hidrik, toponomastik, kishtar, etnografik dhe gojëdhanor, të cilat hasen në trevën e rrethinave të Apolonisë. Me këtë rast e quajmë me vend, që para se të japim arsyetimet tona lidhur me portin e mundshëm detar dhe gjirin e Apolonisë , të bëjmë edhe një përshkrim të shkurtër rreth historisë shekullore të këtij qyteti të famshëm në brigjet e Adriatikut:
Apolonia – Magna Urbs et Gravis
Qyteti antik i Apolonisë u themelua rreth fillimit të shekullit VI para Krishtit nga kolonistë helenë të ardhur nga Korinthi, Korkyra (Korfuzi), po ndoshta edhe nga Dyrrahu (Durrësi i sotëm). Apolonia qe vendosur që prej asaj kohe në tre kodra, të cilat arrijnë një lartësi deri 105 metra mbi nivelin e detit.
Ky qytet- shtet, (polis), jetoi për rreth tetë shekujsh, që nga shekulli i VI para Krishtit dhe deri nga fundi i shekullit të IV pas Krishtit. Gjatë kësaj periudhe historike në Apoloni u përzjenë me njera tjetrën tre kultura të lashtësisë: kutura ilire, ajo e helenëve dhe kultura romake.
Midis këtye shekujve Apolonia do të rritej e zgjerohej nga koha në kohë. Në këtë qytet do të ndërtoheshin pallate luksoze e faltore madhështore, si tempulli i Artemidës, godina e administratës qeverisëse, biblioteka , odeoni, theatri i Madh. Pjesa qendrore e qytetit do të rrethohej nga një mur i trashë , me gjërësi 2.5 metra dhe me një gjatësi prej katër kilometrsh. Për këto ndërtime u sollën gurë të skalitur me dimensione nga 60 centimetra deri në dy metra. Vetëm për të ngritur murin rrethues të qytetit duhet të jenë sjellë në Apoloni 100,000 metra kub gurë dhe tulla.
Po ky qyteti qe bërë i famshëm dhe për arkitekturën e artin e tij. Shkolla Apoloniate e retorikës dhe e filozofisë kishte fituar emër dhe tërhiqte të rinjtë e shtresave të larta të shoqërisë së kohës antike. Për këtë mjafton të përmendim se në Apoloni ka studiuar për retorikë dhe filozofi edhe perandori Oktavian Augusti. Për më tepër, ai do të ndodhej këtu më 15 mars, 44, para Krishtit, kur në Romë komplotistët do të vrisnin ungjin e tij, Jul Cesarin. Po ashtu, në këtë kohë ndodhej për studime në Apoloni edhe një personalitet tjetër i asaj kohe, Agripa , që më vone do të njihej si një nga strategët më të shquar romak, emrin e të cilit mban Pantheoni dymijëvjeçar i Romës.
Oratori i famshëm romak, Ciceroni, i cili e vizitoi qytetin e Apolonisë, mbeti i mrekulluar nga pamja e këtij qyteti madhështor, me gjashtëdhjetë mijë banorë, dhe shkroi për të këto fjalë lapidare “Magna Urbs et gravis” që duan të thonë “qytet i madh dhe hijerëndë”
Qyteti antk i Apolonisë do të vazhdonte jetën e tij urbane deri në shekullin e katërt, pas Krishtit. Po që, më vonë, në shekujt e parë të kohës së Mesjetës, ky qytet do të tëkurrej dalëngadalë në një qendër të vogël peshkopale dhe administrative dhe me një emër fshati të shkurtuar nga ana fonetike, Pojan, si rikujtim i Apolonisë së dikurshme.
Një burim nga antikiteti tregon qe Apolonia lidhej me detin Adriatik me anë të Vjosës, që kalonte pranë kodrës së saj dhe që kishte grykë të lundrueshme, pra në faqen lindore të këtij qyteti duhet të këtë qënë një port lumor. Por kur shikojmë sot gurët e stërmëdhenj të murit ciklopik, në hyrje të tempullit të Artemidës, si edhe gurët e tjerë të godinave antike, del pyetja se si janë mbartur ata gurë me ato pesha dhe përmasa aq të mëdha vetem nëpërmjet një porti lumor ? Pyetja tjetër që bëjmë është se nga janë gjetur ata gurë të rëndë për ato ndërtime?! As fushat, dhe as kodrat e Myzeqesë nuk kanë asnjë lloj guri. Pra, ata gurë duhet të jenë sjellë nga vende të largëta, ndoshta nga ishujt shkëmborë të Mesdheut a po të detit Egje. Dhe mjeti kryesor për t’i mbartur deri te porti lumor i Vjosës duhet të kenë qënë anijet e asaj kohe. Po a do të ishte i mjaftueshëm vetëm porti lumor i Vjosës për të përballuar gjithë ato mijëra e mijera tonelata me gurë!? Dalin dy arsye që të bëjnë të dyshosh se porti lumor i Vjosës ka qënë mundësia e vetme e lidhjeve të Apolonisë me detin.
E para sepse si port lumor ai duhet të ketë qënë nje port me kapacitet te kufizuar nga ana hapsinore për nevojat e një qyteti shtet (polis) prej 60,000 banorësh.
Arsyeja e dytë që të bën të dyshosh për këtë çështje është fakti që ana lindore e kodrës së Apolonisë është shume e thepisur, gjë që do e bënte tepër të vështirë mbartjen e peshave të atilla, për t’i ngritur ato deri në kuotën 105 metra lartësi ,deri tek kulmi i kodres. Prej aty, ato materiale shumë të rënda do të transportoheshin nga ana perëndimore e kodrës, ku shtrihej kryesisht qyteti. Po ndryshe nga ana lindore, faqja perëndimore e kodrës është shumë më e butë dhe bije shtruar buzë kënetës det, qe ndodhej menjëherë në rrëzë të Apollonisë. Këto rrethana të bëjnë të të mendosh për mundësinë e ekzistencës së një porti detar ndën kodreën e Apolonisë.

Gjiri detar i Apolonisë apo Këneta e Hoxharës

Ndën kodrën e Apolonisë shtrihej një pellg i madh me ujë, si një gji deti, i cili gjatë dimrit bëhej njësh me detin, kthehej në kënetë -det . Kurse në muajt e verës thahej, duke marrë pamjen e një gjysmë shkretëtire. Ajo sipërfaqe ujore tani mbase nuk është më, po që deri në mes të shekullit të kaluar ishte krejt e dukshme si një pellg i gjërë uji në formën e një “patkoj” të madh. Dhe kjo pamje ujore, në formën e patkojit, qe e rrethuar nga disa fshatra, të cilët fillonin me Pishë Poron, Dëllinjasin, Fikthin, Boçovën, Sopin, Pojanin, Hoxharën, ku merr kthesën ana perëndimore e ”krahut të patkojit” për gjatë shtratit të Lumit të Vdekur, duke u shtrirë në të gjithë bregun e tij nga fshati Shën-Pjetër deri tek kisha e Shëne-Premtes, tek Pirgjet e Laçenjve, buzë bregut të dikurshëm të detit Adriatik.
Gjatë shekullit të XIX- të, ky masiv ujor do të quhej këneta e Hoxharës, nga emri i fshatit Hoxharë, që ishte kryeqendra e çifligut të bejlerëve të Fierit, ku ata ngritën dhe konakët e tyre si vazhdim i sarajeve në qytet. Kështu, nga emri i çifligut, këneta mori emrin e Hoxharës, duke u lënë në harresë si emri i Pojanit, dhe ai i Apolonisë.
Kjo kënetë, me gjithë xhepat dhe brrylakët e saj kishte një siperfaqe harkore rreth 50 kilometra katrore. Ishte ashtu një det- kënetë, një gji prej lagune. Kjo lagunë përgjatë vjeshtës dhe dimrit lidhej me detin përmes grykave të saj, po kur fillonte vera, këto lidhje ndërpriteshin dhe ujtë e kënetës , nga java në javë, avullonte derisa këneta shterronte, duke nxjerrë tabanin e saj të shëllirtë e të kripur.
Nga ana e formimit të saj këneta e Hoxharës i përgjan Kënetës së Nartës, pra i ngjet një gjoli, që ushqehet me ujin e kripur të detit. Po ndersa Këneta e Nartës e ruajti kanalin ndërlidhës me detin për gjithë kohën, Këneta e Hoxharës i humbi ato lloj gryka ndërlidhjesh si pasojë e lëvizjeve hidrike të ekuilibrit të detit.
Këneta e Hoxharës nga pikëpamja e formimit ngjan edhe me Karvastanë si kënetë, po me ndryshimin se edhe Këneta e Karvastasë , si ajo e Nartës, i ka ruajtur kanalet lidhëse me detin, kurse Këneta e Hoxharës jo.
E bëmë këtë arsyetim në analogji midis tipeve të kënetave kripura për të mbështetur idenë që Këneta e Hoxharës jo vetëm që ka origjinë detare, po ka qënë pjesë e detit, ose më qartë gji i detit Adriatik ndën kodrën e Apolonisë. Në të njëjtën kohë, me këtë mënyrë arsyetimi, duam të kundërshtojmë mendimin e shprehur nga ndonjë komentues gjeografie, që deklaron se “Semani dhe Vjosa kishin formuar në Hoxharë një kënetë të madhe nën kodrat e Apolonisë antike” , . Një deklarim i tillë, që është shkruar edhe në Fjalorin Enciklopedik, nuk i përgjigjet të vërtetës për këto arsye:
Se pari, të dy lumenjtë, si Semani dhe Vjosa, nuk janë lumenj të kripur, kurse Këneta e Hoxharës ishte me ujë të kripur, kripësia e ujit të së ciles ndryshonte sipas muajit dhe zones.
Së dyti, lumenjtë e përmendur nuk e përmbysnin Myzeqenë çdo vit, kurse Këneta e Hoxharës thahej e mbushej me ujë në çdo vit në periudha sezonale të ndërvarura nga kushtet atmosferike dhe niveli i valëve të detit.: Ajo thahej çdo vit në fillim të verës dhe fillonte të mbushej me ujë në muajt e vjeshtës e të dimrit.
Së treti, për rreth periferisë së kënetës rriteshin bimë të tokave të kripura si jamruku, fshesa kripje, laboti i eger, grëmi i egër dhe të tjera bimë, që duan toka shumë të kripura dhe nuk rriten në toka me ujëra të të ëmbla. Kjo tregon se shkalla e kripësimit të ujit ishte e fortë edhe në brigjet e kënetës.
Se kateri në qendër të kënetës, atje ku kryqëzohen diagonalet e lagunës, që lidhin Pojanin me Shën-Pjetrën dhe Hoxharën me Boçovën, atje ku thellësia është më e madhe, pas avullimit të ujit, formohej një shtresë kripe. Atëherë,kjo pjesë e kënetës kthehej ashtu në një kripore primitive. Jam dëshmitar okular për këtë realitet dhe mbaj mend se deri në mesin e viteve pesëdhjetë të shekullit të kaluar, në fillim të çdo vere turma njerzish nga fshatrat rreth e rrotull vinin dhe mblidhnin kripë me shporta, me kosha e shosha. Ky episod është më domethënësi që e kundërshton idenë se këneta e Hoxharës është formuar nga uji i Semanit dhe i Vjosës.
Së pesti, banorët e krahinës rreth e përqark kënetës së Hoxharës e qujanë tabanin e tokës së saj si tokë shëllirë, dhe tokë trok, dhe jo tokë të ujërave të ëmbla.
Të gjitha gjasat japin të kuptosh se Këneta e Hoxharës duhet të jetë krijuar nga një gji i detit Adriatik ndën kodrën e Apolonisë, i cili, me kalimin e shekujve, me levizjet hidrike te ujrave detare u kthye në një lagunë, që komunikonte me detin Adriatik përmes grykave të njohura e të panjohura sot. Ky fenomen i levizjeve hidrike te detit është aq i dukshme në bregun tjetër të tij, në bregun italian, konkretisht në Venecia, ku valët e Adriatikut futen deri në qytet, duke lëpirë edhe shkallët e katedrales së Shën-Markut. Ndërsa në bregun shqiptar, vetëm disa kilometa në veriperëndim të Apolonisë, në Gjirin e Semanit, deti ka prirje të futet në tokë. Si rast konkret për këtë fenomen të ekuilibrit hidrik të detit po tregojmë një shembull nga jeta reale: Në mes të shekullit të kaluar, ndërmarrja komunale e qytetit të Fierit, për të hapur plazhin e Semanit, ndërtoi dy rreshta me godina të thjeshta, tip kabinash për pushuesit. Po ç’ndodhi!? Pas 40 e ca vjetësh ato godina u pushtuan nga valët e detit; pra deti mori tokë. Po kështu ndër kohë, më në jug, deti lë vend, ose largohet duke, krijuar terrene moçalor. Po kjo dukuri e ekuilibrit detar të Adriatikut nuk është e re, ajo është një veti e tij e ngaherëshme. Dhe kur në dyzet vjet deti mori aq tokë në një anë dhe lëshoi aq vend moçalor në anën tjetër, çfarë duhet të ketë bërë ai për gjatë njëzet e ca shekujve në grykën e ish gjirit të Apolonisë, që shumë më vonë do të quhej Këneta e Hoxharës? Gjatë kësaj kohe shekullore deti Adriatik është spostuar pak nga pak, duke lënë prapa një terren me pirgje rëre (bëse) , ose “duna” dhe gjole të kripur, që dalë nga dalë e zunë grykën e ish gjirit të Apolonisë, duke e kthyer atë në një lagunë të mbyllur për gjatë verës. Po,ndër kohë, ajo do të mbushej me ujë në vjeshtë e sidomos në dimër nëpërmje grykave të ndryshme, që janë të dallueshme edhe sot e kësaj dite.
Keneta e Hoxhares ka qenë e lundrueshme për nevoja peshkimi me lundra qe voziteshin me shkop të gjatë. Zona më e lundrueshme e lagunës, që mbeti deri vonë si e tillë, fillonte prej Lumit të Vdekur e deri tek Gjoli i Kërrnicës dhe ai i Povelçës.
Lundrat, që përdoreshin kishin formën e “sovajkës”, pra të holluara nga të dyja anët dhe nuk voziteshin me lopatë, po ngiteshin me një dru të gjatë, që në të folmen e karahinës quhet “koll”. Këtë dru të gjatë lundërtari e vendoste në tabanin e lagunës, dhe shtynte me të tokën, po edhe toka, sipas ligjit të fizikës, ligjit të kundërveprimit, e shtynte lundrën dhe ashtu realizohej vozitja mbi ujin e lagunës, që dikur pati qënë kënetë-det. Druri i gjatë, pra “kolli“, i shërbente lundërtarit edhe për të bërë kthesat, a po t’i jepte drejtimin lundrës. Nga kjo anë, dashje , pa dashje, këto lundra primitive të Kënetës së Hoxharës të kujtojnë “gondolat” e gjirit të Venecias, se edhe ato vihen në lëvizje po me anë të atij druri të gjatë, “kolli”, që venecianët e quajnë “palo”.

Këneta e Hoxharës , para se të fillonin punimet nga ndërmarja e bonifikimit në mesin e shekullit të kaluar, siç është thënë më sipër, mbushej me ujë për gjatë vjeshtës dhe dimrit dhe thahej në mbarim të pranverës. Nga kjo anë këneta e Hoxharës ngjan edhe me regjimin ujor të Lumit të Vdekur, i cili po ashtu, thahej në muajt e pranverës dhe “ringjallej” me ardhjen e vjeshtës. Gjithë lumenjtë e shpjenë e ujin nga toka në det, kurse Lumi i Vdekur bënte të kundërtën, merr ujin e detit dhe e sillte në vendet e ulta, duke mbushur Kënetën e Hoxharës. Ky veprim i këtij lumi, ose ky komunikim midis detit dhe kënetës, ishte më i dukshëm veçanrisht tek një kurorë e lumit, që populli e quan “Tek Rrjedh Ujtë”, sepse atje uji i lumit lëpinte bregun dhe teptiste në kënetë. Po, ashtu, ka pasur edhe shtigje ose gryka të tjera, ku uji i detit çante drejtë kënetës. Ky fenomen ndodhte atëherë kur vinte “bura”, kur shtoheshin erërat dhe ngriheshin dallgë te lartë sa futeshin në grykën e Lumit të Vdekur dhe në grykat e tjera si Vija e Mollës e kështu me radhë. Kjo kënetë, me ardhjen e burës në vjeshtë, niste të mbushej me ujë të kripur deti edhe nga ato rrjedha gati të padukshme, që populli i quante “burishte” e “notishte”, të cilat sillnin ujë si arterie gati të nëndheshme.
Pra, dhe me këta shembuj mbrojnë idenë se Këneta e Hoxharës ka origjinë detare dhe para se të bëhej kënetë, ka qenë gji deti. Ajo nuk ka qenë si kenetat e tjera të Myzeqesë me ujëra jo të kripura, të cilat nuk kishin asnjë lidhje me detin dhe mbusheshin nga ujërat e shiut , si edhe nga ujërat e përrenjëve, nga ujërat e rrëkeve dhe nga kanalet, si dhe prej degëve të lumenëve, siç ishin këneta e Sheqit, kënetën e Grizës, kënetën e Rroskovecit e ndonjë tjetër.
.Duke qënë se dikur Këneta e Hoxharës ishte si një gji deti anës faqes së zbutur Apolonisë, lejohemi të hamendësojmë mundësinë e ekzistencëns së një porti detar për nevojat e banorëve të këtij qyteti antik tek ndonjë breg i saj . Një port i tillë do ta lidhte më shumë Apoloninë me detin Adriatik, aq më tepër kur kjo anë e kodrës, faqja perëndimore e saj, është me një pjerrësi shumë të zbutur në krahasim me faqen lindore të kodrës së qytetit. Një dëshmi materiale, si monument histori, në këtë rast, mund të shërbejë, për të rënë në gjurmim të këtij porti, kisha e Shëne-Premtes në Laçanë. Po ç’është kjo kishë?

Kisha e Shëne-Premtes si një çelës për portin e Apolonisë

Kisha e Shen e Premets ne Laçanë është një godinë e vjetër kulti, që ka një pozicion dhe një vend-ndodhje shumë domethënëse. Ajo gjendet në pikën më skajore të krahut perëndimor të “patkoit ujor” të Apolonisë, atje tek mbaron gryka e Lumit të Vdekur, buzë bregut të dikurshëm të detit, ku duhej të ketë pas qënë një një qytezë e banuar nga familje detarësh, lundërtarësh, po edhe peshkatarësh. Atje, tek ky vend i populluar, kjo kishë duhej të ketë qënë epiqendra e asaj qyteze të zhdukur .
Kjo kishë, e cila ndodhet në një terren të pabanuar si në një gjysëmshkretëtirë, pa asnjë shtëpi për qark, pa as edhe një kasolle, a po tend barinjësh pranë, të tërheq vemendjen me ekzotikën e saj.
Kështu, për specifikën e saj, kisha e Shëne-Premtes, si një faltore e moçme, duhet marrë si një çelës, për të shikuar në thellësi të shekujve lidhur me pellgun ujor të Apolonisë, pra të gjirit të saj detar, në kërkim të portit të mundshëm.
Ashtu si e mbaj mend, deri në vitin 1955, kur e kam vizituar tok me shkrimtarin Jakov Xoxa, kisha e Shëne-Premtes ngrihej në një vend gjysëm të shkretë, në bregun e majtë të Lumit të Vdekur, afër grykës së tij. Nga jugu kishte kufi një rrëke të kripur , që quhej Vija e Mollës dhe nga ana tjetër, në lindje shtrihej kënetës e kripur e Hoxharës, kurse në anën veriore të saj ndodhej një pyll i degraduar me vidha, verrinj, frashër dhe dëllinja, po ku nuk mungonin shkurret e marinave. Ky ishte Pylli i Shëne –Premtes, që nuk prekej për dru zjarri nga banorët e zonës përqark. Ky pyll dukej nga portiku i Apolonisë si në pëllëmbë të dorës tok me gjithë kishën e Shëne-Premtes. Jo kujdesi shtetëror, po ”hija” e vetë shënjtores kishte ruajtur për shekuj me radhë edhe kishën edhe Pyllin e Shëne-Premtes. Mbaj mend mirë se në të majtë të këtij pylli ndodheshin edhe disa rrënjë ullinj, në grup, si një korije e vogël ngjitur me drurët pyjorë. Ishin ullinj me kokërra të vogla dhe bërthamë të madhe, por shumë vajës. Në të folmen e vendit quheshin “ullastra”, mbase nga latinishtja “oleastro”, ulli i egër. Prania e atyre ullinjve afër kishës së Shëne-Premtes të kujtonte me një herë ullinjtë tek kodra e Apolonisë, atje tek hyrja e tempullit të Artemidës. Në rastin konkret kjo dukuri është domethënëse, sepse flet për një pikëtakimi midis dy qendrave të lashta. Shenojmë se gjithë fshatrat e zonës përqark nuk e kanë praktikuar kulturën e ullirit; kështu që këta ullinj tek Pylli i Shëne –Premtes tregojnë indirekt për mundësitë e lidhjeve të vjetra jetësore midis Apolonisë dhe qendrës së banuar dikur për rreth Shëne-Premtes. Është me rëndësi të shënojmë se këta ullinj nuk ishin vetëm tek Pylli i Shëne-Premtes, po ata dukeshin edhe përgjatë kurorave të Lumit të Vdekur në një distancë prej një qind ose dyqind metra larg njeri tjetrit. Barinjtë dhe peshkatarë pleq të zonës për rreth tregonin “se ato ullastra janë shënja që dëshmojnë se për rreth tyre dikur, një herë e njkë kohë , kishin pas qënë oborre shtëpish. Mirëpo, gjithë gjurmët e atyre shtëpive janë zhdukur, po ullinjtë jo, ullinjtë nuk u zhdukën, sepse ulliri është si i shenjtë, është i uruar nga zoti dhe nuk prishet nga moti”. Gjithënjë sipas rrëfimeve gojëdhanore të peshkatarëve dhe të barinjve, “njerzit në ato kohëra i lanë shtëpitë, i braktisën nga shkaku i shejtanëve të tmerrshëm, që dilnin nga deti. Këta shejtanë quheshin Laço. Nga ky emër i “Laçove” vendi u quajt Laçanë, kurora e lumi atje u quajt kurora e Laçanit dhe kisha filloi të thërritej po ashtu Shëne-Premtja në Laçanë”.
Është e qartë se në këto rrëfime kemi të bëjmë me një bestytni. Po me gjithë atë, brenda kësaj bestytnie, lihet i nënkuptuar një realitet gojëdhanor. Në këtë rast, me shejtanët, që vini nga deti, duhen marrë me mend grupe piratësh, grabitsish, ose ushtri të fisve barbare, që sulmonin duke u future nga ana e detit dhe terrorizonin familjet e pambrojtura të qendrës së banimit rreth Shëne-Premtes. Kështu që kjo qendër e populluar dhe e pasur u kthye në shkretim. Po para se të meditojmë për qytetërimin e mundshëm të këtij vendi të braktisur, vendit ku ndodhet sot kjo kishë e Shëne-Premtes, le t’i bëjmë një përshkrim sa do të thjeshtuar kësaj faltoreje të moçme:
Kisha e shëne-Premtes ka formën e një katërkëndëshi kënd- drejtë. Gjatësia e brendshme është shtatë metra, kurse gjërësia e saj është tre metra e gjysëm. Lartësia nga dyshemeja në tavan arrin pesë metra. Në anën ballore nga lindja muri i kishës merr një formë sferike, me rreze deri një metër, në trajtë ovale, si për të treguar vendin e altarit, po pa u ndarë nga dyshemeja e platesë . Themelet dhe pjesa bazale e mureve janë të përbërë nga gurë të mëdhenj që të kujtojnë muret ciklopike si tek hyrja e tempullit të Atremidës në Apoloni, dhe që kanë një metër trashësi. Kurse pjesa e tjetër e mureve është e përbërë nga tullat e mëdha të tipit alla-Apolonia, të lidhura me gëlqere, që ngjajnë me teknikën e ndërtimit të murit rrethues të Apolonisë. Trashësia e murit me tulla mund të përllogaritet nga 100 deri në 80 centimetra. Dera shikon nga veriu dhe ndën të janë shkallë të vjtra, që të shpjenë brenda kishës. Tipari më dallues i tipit ndërtimor të kishës është çatia, që ka një formë ovale, si një gysëm cilindri, si një lloj qemeri e vendosur sipër, duke u shkrirë njësh me muret. Pra çatija është vazhdimi i natyrshëm oval i mureve. Kjo çati dhe ( në të njëjtën kohë tavan) ka qënë shumë e fortë. Për rezistencën materiale dhe fortësinë e kësaj çatije mjafton të përmendim se gjatë Luftës së Parë Botërore anijet luftarake italiane, duke e parë të ngjajshme me ndonjë objekt ushtarak austriak, e qëlluan me artileri. Predha e arriti shenjën dhe goditi anën perndimore të kishës. Ashtu, gati një e katërta e çatisë u rrëzua. Po me gjithë këtë goditje, kisha e Shëne-Premmtes do t’u qendronte rrebesheve të kohës për disa dekada, deri nga vitet shtatëdhjetë të shekullit të kaluar, kur godinën do ta merrte në mbrojtje Instituti i Monumenteve dhe do t’i vinte një çati të re përsipër. Pra shkurt, ndërtesa e kishës së Shëne-Premtes është e veçantë nga gjithë kishat. Specifika e saj duket së pari nga teknika ndërtimore, ku bije në sy mjeshtëria greko-romake, mjafton të shikosh me vemendje gurët e themelit dhe tullat e mureve. Së dyti, altari nuk është i ndarë nga plateja, kështu që altari më tepër është simbolik se sa funksional, së treti, në kishën e Shëne-Premtes mungojnë simbolet religjioze, nuk ka asnjë afresk, asnjë skulpturë, asnjë imazh të ndonje shenjtori të krishter, asnjë gjë të gëdhëndur në mur, madje asnjë shënjë të kryqit. Pra, kemi një godinë të fortë dhe shumë te vjetër, nga njera anë, dhe nga ana tjetër, një kishë në gjendje primitive. Po që të dyja këto anë, si konstrukti i fortë dhe gjendja primitive e faltores së Shëne-Premntes flasin për lashtësinë tepeër të herëshme të themelimit të saj. Për hamendjen tonë, kisha e Shëne-Premtes, që ndryshon nga paraqitja dhe kompletimi i kishave të tjera, nuk duhet parë si rast i veçuar nga Apolonia, po si një pjesë integrante e hinterlandit të saj më të afërt, ose të paktën një vazhdim i vonuar i qytetërmit të atij qyteti antik. Nga kjo anë, nga ana e antikitetit, kisha e Shëne-Premtes të kujton “Shtyllën” e Shtyllasit, një kolonë , që duket për kundruall kësaj kishe në distancë si një gisht gjiganti drejtuar qiellit.. Ashtu si “Shtylla” e Shtyllasit, tre metra e ca e lartë, qendron në këmbë e patundur si shprehje e qytetërimit antik, dhe Shëne-Premtja në Laçanë qendron dhe ajo ende e fortë, po si një godinë “e gjallë” prej një kohe të vjetër. Po ndërsa “Shtylla” e Shtyllasit tregon kulmin e lulëzimit të Apolonisë, “godina” e Shëne-Premtes duhet të shprehë fundin e Apolonisë, periudhën kur qyteti-shtet (polis) nuk kishte më asnjë autoritet dhe kish humbur çdo lloj pushteti, për të mbrojtur jetën edhe banesat e qytetarëve. Pra, mund të ketë qënë ajo periudhë kohore, kur vinin nga deti shejtanët e këqij,(Laçot) siç i ka quajtur populli keqbërësit grabitqarë, që masakronin banorët në shtëpitë e tyre deri sa i detyromnin të braktisnin vendin, atë vend që mori pastaj emrin Laçanë, dhe që, mbase, ka mundësi të koincidojë me fundin e Apolonisë në mbarim të shekullit të IV pas Krishtit, kur faltoret e paganizmi politheist po zëvendësheshin nga kishat paleokristiane. Hamendësojmë këtë ide hipotetike, së pari duke parë konstruktin e fortë e të qendrueshëm mural të tipit apoloniat të godinës, nga njera anë dhe mungesën e përgjithshme të simboleve të një faltoreje krishtere të kompletuar, nga ana tjetër. Dhamë kështu disa detaje rreth kishës së Shëne-Premtes, jo për t’u future në kompetencat e arkeologëve dhe të studjuesve të tempujve të kultit, po vetëm e vetëm që të theksojmë se kisha e Shëne-Premtes mund të jetë si një pikë referimi lidhur me hipotezën që Apolonia duhej të ketë pasur edhe një port detar brenda harkut ujor të lagunës së saj, që sot quhet Këneta e Hoxharës dhe që dikur ka qënë pjesë e detit, një kënetë-det, që atëherë lagte rrëzat e kodrës nga ana perndimore e qytetit. E bëmë këtë trajtesë, si një prezantim faktesh, për t’iu përgjigjur indirekt pyetjeve: Pse ka qënë ngritur kjo kishë? Kujt i është dashur në një vend të shkretë që të ngrerë një godinë me materiale aq të rënda dhe të kushtueshme për atë kohë historikisht të largët?! Cilës kohe i përket kjo kishë? Sa kohë ka zgjatur shërbimi i kësaj kishe? Pse e braktisën besimtarët faltoren e tyre?

Toponimia rreth Shëne-Premtes në Laçanë
Në mungesë të fakteve dhe dokumenteve lidhur me hipotezën se Apolonia duhet të ketë pasur edhe n jë port të mundshëm detar, krahas atij portit lumor të Vjosës, na vjen në ndihmë gjuhësia me anë të toponomastikës. Deti, duke u larguar nga laguna e Hoxharës, ka lënë pas tokë me pirgje rëre, që vendësit u thonë “bëse”, po që në gjeografi quhen “duna” dhe midis këtyre bëseve shtrihen disa gjole me emrat e tyre të përveçëm.. 1)Për këtë dukuri le të përmendim në fillim faktin se më në perëndimë të kishës së Shëne-Premtes, gjendet një gjol i vogël, me emrin Portiq. Siç kuptohet, rrënja gramatikore e këtij emri perbëhet nga fjala “Port”, kurse mbaresa e fjalës “-iq” është një prapashtesë ende e gjallë në të folmen e zonës dhe formon emra zvogëlimi, ose emra zvogëlimi dhe me kuptim pejorativë. Po nga kjo prapashtesë janë formuar edhe emra të tjerë si shkuratabiq, furriq, korroziq, ashtu si edhe fjala Portiq . Pra shekuj më parë banorët e kesaj zone e duhet ta kenë quajtur gjolin fare pranë Shëne-Premtes “Port-iq”, që në kuptimin e parë leksikor do të thotë “Port i vogël”. Me një fjalë është e pranueshme nga goja e popullit se pranë Shëne-Premtes ka pas qënë një “port” detar, ku duhet të jene ankoruar lundrat e dimensioneve të ndryshme.
2)Në ndihmë të hipotezës se Apolonia duhej te ketë pasur edhe një port detar brenda ish gjirit të saj,( detit –kënetë), që sot quhet këneta e Hoxharës, na shërben edhe një detaj tjetër linguistik, nje emër vendi, toponomastik, Gjoli i Gallan-it, i cili ndodhet gjithashtu pas shpinës së kishës së Shëne-Premtes, në perëndim të saj. Nuk është e vështirë të marrësh me mend se rrënja gramatikore e këtij emri “Galla-n” ka lidhje me një fjalë me origjinë latino-veneciane nga sfera e lundrimit lagunor, siç është fjala “galla”, që në fjalorin italisht –shqip shpjegohet: “rri mbi ujë, ose dal mbi ujë”, (ifinitivo, galleggiare= rri mbi ujë),( galleggiante=bovë). Vetëkuptohet se ky toponim e merr emrin nga qendrimi i lundrave mbi ujë, ose nga lëvizja e këtyre lundrave mbi ujët e lagunës, po që, gjithësesi zanafilla e fjalës ka pas të bëjë me sferën e lundrimit, aq shumë sa i ka dhënë dhe emrin gjolit në fjalë, Galla-n.
3)Në favor të hipotezës se Apolonia duhet të ketë pasur edhe një port të sajën detar është edhe një emer tjetër, një tjetër toponimi domethënëse, “Gjoli i Gjemisë”, që ndodhet po në perëndim të Shëne-Premtes së Laçan-ës. Ky gjol, pjesë e lagunës së Hoxharës, dikur ka pas qënë port, ku vinin e qendronin gjemitë . Pra, gjuhësia me anë të toponomastikës, na sqaron vendin, ku tradicionalisht kanë ardhur e janë ankoruara anije ose gjemi të ndryshme drejtë Apolonisë.
I parashtruam këto raste të mikro-toponimive, që ndodhen në perëndim të Apolonisë dhe ngjitur me kishën e Shëne-Premtes në Laçanë, atje ku mbaron Lumi i Vdekur dhe shtrihej ish bregdeti, me qëllim që të forcojmë idenë se Shëne-Premtja mundet të ketë pas qënë epiqendra e një porti të zhdukur në hinterlandin e Apolonisë.
Si përfundim, nga gjithë këto fakte dhe arsyetime lejohemi të hamendësojmë që hipoteza se Apolonia duhet të ketë pasur edhe një port të mundshëm detar përgjatë pellgut ujor të ish gjirit të saj, ka një bazë reale që duhet marrë në konsideratë nga studjuesit e antikitetit, ku duhet të gërshetohen të dhënat e disa kërkimeve sipas motiveve dhe fushave studimore që kemi përmendur në këtë trajtesë, dhe ku pika orientuese duhet te jete kisha e Shënë-Premte në Laçanë.

Massachusetts, Korrik, 2014(Botoi Gazeta me e vjeter e Botes Shqiptare ne Print- Dielli ne ShBA, korrik 2014. Numri i pare i Gazetes Dielli u botua me 15 Shkurt 1909.

Rreth librit “Himni Kombëtar” i etnomuzikologut Prof. Vasil Tole

by

Nga Aristotel Mici/
Meditim/
Qe një lumturi dhe një gëzim mbarëkombëtar, që ngritja e Flamurit tonë, më 28 Nëntor 1912, u shoqërua me Himnin e tij. Po, ku e gjetën dhe si e gjetën përfaqesuesit e gjithe trevave të Shqipërisë këtë Himn për ta shoqeruar ngritjen e Flamurit Kombëtar?
Përgjigjen më të mirë për këtë pyetje dhe mendimin me të plotë për zanafillen e Himnit të Flamurit e jep Prof.Vasil Tole, kompozitor dhe ekspert i etnomuzikologjisë, me librin e tij titulluar Himni Kombëtar , të botuar pak kohë më parë në Tiranë, që është redaktuar nga akademiku Jorgo Bulo dhe Prof. Fatmir Hysi. Në këtë vepër studimore, unikale për llojin e saj, autori ka mbledhur shumë dokumente letrare dhe muzikore, po në mënyrë të veçantë është mbështetur tek një studimi i lirikut të madh të poezisë shqiptare, Lasgush Poradeci, i cili, tok me poezinë e vet na la trashëgim edhe një studim monografik me titull “Himni i Flamurit dhe Gjeneza e Tij” . Gjurmimet e para të Prof. V. Toles drejt këtij libri studimor “Himni Kombëtar” i gjejme qysh në nëntorin e vitit 2003, kur ai do të botonte në gazetën “Illyria” artikullin “Asdreni është autori i tekstit të Himnit të Flamurit”. Mendimet e L.Poradecit për gjenezën e Himnit të Flamurit, Prof. Tole, do t’i vinte, jo vetëm në qendër të artikullit, po edhe të veprës se fundit, që po flasim “Himni Kombëtar” . Sipas L. Poradecit, Himi është i lidhur ngushtë me krijimin e grupit të këngëtarëve shqiptarë të mërgimit në Bukuresht. “Prej gjirit të këtij grupi mori lindjen Himni Kombëtar i shqiptarëve.- Ky himn, shkruante poeti,- doli ashtu vetiu, aq spontane është gjeneza e tij, sa i natyrëshëm dhe krejt i vetëkuptimshëm ishte malli për atdhe, që bëri të mundur krijimin e korit, që u themelua në Bukuresht nga fundi i vitit 1907”

Rreth kësaj ngjarjeje , po aty, poeti L.Poradeci na informon se në një nga ditët pas themelimit të Korit të Kolonisë Shqiptarë të Bukureshtit, u paraqit midis këngëtarëve Asdreni, i cili kishtë sjellë me vete poezinë për himnin me titull: ”Betimi mbi Flamur”. “Nuk përshkruhet dot hovi i zjarrshëm i zemrave, me të cilat u prit ky lajm i bukur “ . Në faqet librit “Himni Kombëtar” dëshmohet gjithashtu se në vjeshtën e vitit 1908 në gjirin e Kolonisë së Bukureshtit ndodhej edhe poeti shkodran Hilë Mosi, i cili u ngarkua nga kolonia për ta shpënë Himnin në Shqipëri. Dërgimi i Himnit në Atdhe me anë të Hilë Mosit qe një ngjarje fatmire për çështjen kombëtare, pasi ai kish talent muzikor dhe aftësinë për të fituar simpathinë e njerzëve që do ta përhapnin.
Dhe fjalët e Himnit Hilë Mosi i pëlqente tërësisht, shkruan Lasgushi: “Asdreni atyre u ka dhënë mjaftë shkëndija nga shpirti kryengritës “- thoshtë ai. Kështu Himni, duke filluar nga Korça, u përhap në të gjithë Shqipërinë.
Për mësimin dhe përhapjen e Himnit Kombëtar rol të veçantë ka luajtur, duke filluar që nga viti 1908, “Banda e Lirisë e themeluar në Korçë më 1 tetor po të këtij viti. ”Banda e Lirise, në ato vite ishte i vetmi formacion i përshtatshëm atdhetar-muzikor e profesional, për përhapjen e kësaj kënge dhe të muzikës sonë patriotike në përgjithësi” Dhe pastaj autori rithekson punën e palodhur të këtij formacioni muzikor dhe shkruan se “Njihet kontributi i “Bandës së Lirisë “për shpërndarjen e melodisë dhe të tekstit të “Himnit Kombëtar” dhe të këngëve të tjera patriotike në të gjithë qytetet kryesore të Sjhqipërisë, e deri në SHBA përmes anëtarëve trë saj: Hil Mosi- në Manastir, Tiranë , Shkodër; Mihal Grameno- në Vlorë, dhe Durrës; Spiridon Ilo në SHBA; Thanas Floqi në Vlorë dhë Elbasan .
Autori i librit, Prof. V. Tole, thekson qartë në vepër se gjeneza e Himnit të Flamurit daton me vitin 1908. Ai citon për këtë rast edhe këto fjalë të L.Poradecit: “Hilë Mosi dhe Tashko Ilo kanë sjellë tok me ndihmën për shkollat shqipe të Korçës…edhe muzikën e Himnit, rreth muajit nëntor ,1908, partitura e “Betimit mi flamur” kishte mbrritur në duart e muzikëtarëve të “Bandës së Lirisë”, pak përpara mbajtjes së “Kongresit të Manastirit, i zhvilluar nga 14-22 nëntor 1908, në të cilin Hilë Mosi mori pjesë si delegat i Shkodrës. Kështu “Hil Mosi dhe Tashko Ilo,- janë quajtur në libër,-sjellësit dhe përhapësit në atdhe të kryekëngës sonë kombëtare. Këtë pohim studjuesi V.Tole e ka marrë si fakt bazë për të dhënë zanafillën e “Himnit Kombëtar”. Jo pa arsye ai e ka nënvizuar këtë datë dy herë në faqen 157 të veprës, ku shkruan: “1908: Krijohet dhe interpretohet kënga “Betimi mi flamur” nga kori kishtar i shqiptarëve të Bukureshtit, Rumani.
1908: Kënga “Betimi mi flamur” vjen në Shqipëri dhe dhe interpretohet nga banda muzikore “Liria” në Korçë .
Po ky vit, viti 1908, pranohet në librin e studiuesit V.Tole si zanafille e Himnit edhe nga mendimtari i ndritur i Rilindjes, Faik Konica , i cili, kur komentonte për vlerën e simboleve kombëtare, pohonte se “Një ndër kryepunët kulturore që duhej ndrequr ishte edhe nevoja për krijimin e një simboli të ri kombëtar, krahas flamurit. Ky simbol i ri ishte një këngë e thjeshtë me mesazh të madh, që populli dhe nacionalizmi shqiptar e lindi në emigracion, në Europën e lirë në vitin 1908 dhe më pas, po vetë e përzgjodhi që të ishte himni kombëtar, në atdhe, vetëm 4 vjet pas krijimit të tij.”
Dhe, më pastaj, duke treguar bashkëlidhjen midis simboleve tona mbarëkombëtare, Flamurit dhe Himnit të tij, i ndrituri Faik Konica, vazhdon arsyetimin rreth Himnit, i cili “si simboli i ri i shqiptarëve vijoi rrugën e nderit të paraprirë nga flamuri ynë, i cili mbart kujtimet e kombit tonë, të cilat nuk janë kujtime lakmirash dhe rrëmbimesh, por janë kujtime vetëmbrojtjeje me mundime të palodhura. Nga kjo pikëpamje mund të mburremi se Flamuri ynë, siç është nga më të vjetrit e botës ,është edhe nga më të drejtët”.
Nga kjo bashkëvajtje e dy simboleve tona mbarëkombëtare e shikojmë me shumë vend mendimin e shprehur se ”në asnjë vend të botës nuk gjejmë një himn kombëtar,. i cili t’i kushtohet po një simboli kombëtar siç është flamuri ynë, dhe që të dy së bashku t’i kushtohen atdheut.”
Dhe kështu, që nga viti 1908 e këtej, në shumë veprimtari patriotike, kulturore, sportive e shkollore, sa herë ngrihej Flamuri, shoqërohej me këngën e tij, me Himnin Kombëtar. Janë mbushur një qind e gjashtë vjet qysh kur shqiptarët, brenda e jashtë Atdheut, këndojnë me veneracion këtë Këngë të shënjtë “Rreth Flamurit të Përbashkuar”,dhe e kanë bërë ashtu pjesë të ndërgjegjes së tyre. Në këtë mënyrë, kënga e Himnit të Flamurit, prej disa gjeneratash, u kthye në simbol mbarëkombëtar, për gjithë shqiptarët kudo që janë.
Detajet e shumta dhe faktet që sjell autori me anë të këtij libri kanë një vlerë të posaçme për gjenëzën e Himnit të Flamurit si edhe rolin e këtij himni për të mbajtur gjallë ndjenjën e shqiptarizmës.Duke shkruar për himnin, autori citon Lasgushin që konfirmonte në studimin e tij realist se me këtë himn “luftuan çetat e kryengritjes , që ishin nëpër gjithë viset e Atdheut, dhe vdiqën dëshmorët e lirisë. Me të u ngrit flamuri në Vlorë”. Me pak fjalë, ngritja e Flamurit nën tingujt dhe fjalët e “Betimit mbi Flamur” ishin vetëm një akt zyrtar nga ana e Ismail Bej Qemalit për ta njohur këtë këngë tash e tutje, si këngën tonë kombëtare.
Qysh në vargun e parë të Himnit Asdreni jep kushtrimin për bashkimin kombëtar rreth Flamurit, simbolit të unitetit, para të cilit të betohemi dhe të japim besën për shpëtimin e Atdheut dhe të kombit. Kjo parullë do të ishte aq aktuale për gjithë një shekull edhe për sot. Kjo thirrje patetike e poetit ishte vazhdim i jehonës së Rilindjes:
Rreth flamurit të përbashkuar
Me një dëshir` e një qëllim,
Të gjithë atij duke iu betuar
Të lidhim besën për shpëtim.
Në librin e tij, studjuesi Vasil Tole sjell edhe hollësi, që tregojnë për gjallërinë që i dha jetës politike dhe gjithë veprimtarive kulturore këndimi në mënyrë korale i Himnit Kombëtar. Në ceremoninë e shpalljes së Pavarësisë, më 28 Nëntor 1912, në qytëtin e Vlorës, Himni Kombëtar u këndua nga të gjithë delegatët. “Firmëtarët u ngritën në këmbë solemisht, – rrëfen autori, sipas kujtimeve të Dh. Zografit, dhe- Kënga “Betimi mbi flamur” nisi të këndohej prej tyre. I pari ishte delegati i Tiranës, Murat Bej Toptani,dhe, pas tij delegatët e shoqërisë shqiptare të Bukureshtit, Dhimitër Zografi, Dhimitër Mborja, Dhimitër Berati; delegatët e Korçës, Thanas Floqi, Spiridon Iloja dhe P. Mborja-. Dhe autori vazhdon të tregoj:- Duke marrë drejtqendrim, melodisë iu bashkua nën zë edhe Ismail Qemali dhe Luigj Gurakuqi. Të dy e kishin kënduar atë këngë për të parën herë në Bukuresht në datën 5 nëntor 1912, së bashku me shqiptarët e atjeshëm, dhe kishin provuar emocionet e forta që të shkaktonte këndimi i saj në grup përpara Flamurit Kuq e Zi. Po ashtu buçiti zëri i delegatit të Lushnjes, Ferit Vokopola, si dhe zëri i thellë prej meshtari i Dom Nikollë Kaçorrit, që dinte t’i binte edhe pjanos dhe fizarmonikës; pas tyre i gjithë kori i delegatëve i ndoqi ata njeri pas tjetrit, ashtu thjesht siç këndonin edhe këngët popullore; në ato çaste askush nuk e bëri rolin e dirigjentit.”
Në përvjetorin e parë të shpalljes së pavarësisë, më 28 Nëntor 1913, mbërrin në qytetin e Vlorës orkestra frymore e qytetit të Shkodrës “Daulla” e drejtuar nga Frano Ndoja. Ndër të tjera koncerti në publik interpretoi Himnin e Flamurit. Në shkurt të vitit 1919, tingujt e Himnit të Flamurit përcjellin për në varrezat e Kaninës, Ismail Qemalin, plakun e shenjtë të Vlorës, i cili me aktin e shpalljes së pavarësisë, u bë edhe bekuesi i këngës sonë kombëtare. Në Luftën e Vlorës të vitit 1920, festa e fitimtarëve u kremtua nën tingujt e Himnit të Flamurit dhe këngës Vlora-Vlora me poezi të Ali Asllanit dhe muzikë të Th.Nashit”.
Ndër kohë, gjatë këtyre një qind e gjashtë vjetëve ka pasur edhe zëra, të cilët nuk e kanë mbështetur Himnin Kombëtar “Rreth Flamurit të Përbashkuar”me arsyetime të ndryshme. Një nga motivet e mospranimit vinte nga shkaku se autori i muzikës është një kompozitor i huaj dhe kështu sipas kësaj pikëpamjeje prekej origjinaliteti shqiptar. Megjithatë, këto zëra qenë shuar si flakë kashte dhe Himni jetoi përmes ngjarjeve historike, duke u kënduar deri në ditët tona.
Po një dukuri e tillë huazimi në fushën e himneve kombëtare nuk ka ndodhur vetëm në Shqipëri. Studjues të muzikës, midis të cilëve edhe autori i këtij libri,që po diskutojmë, Prof.Vasil Tole, tregojnë se ka raste himnesh kombëtare të disa vendeve të botës me autorë të huaj, për shëmbull, “himni zyrtar i Spanjës ka qenë i kompozuar nga një autor anonim gjerman, himnin e SHBA e ka kompozuar një autor anglez, himni i Bolivise është kompozuar me 1845 nga italiani Benet Vincenti, himni kombëtar portugez shtjellohet porsi ariet e vjetra italianë” . Kështu, pra ka edhe shumë shembuj të tjerë himnesh me muzikë të huajtur, dhe me gjithatë, kombet e ketyre vendeve nuk ndruhen nga huazimi. Ata i ruajnë, ashtu, hymnet e tyre, si simbole kombëtare.
Duke marre shkas nga citimi i mësipërm do të ishte mirë të shkruanim sado pak ca fjalë lidhur me historinë e Himnit Amerikan.. Siç tregon në librin e saj Deborah Kent: “Me 13 shtator 1814 flota britanike nisi nga Atlantiku sulmin me artileri të dendur drejt portit Fort McHenry në Gjirin Chesapik. Rreth 1800 bomba flakërinë për gjithë natën mbi atë qytezë. Francis Scott Key e përjetoi me ankth atë natë heroike me gjemimin e pandërprerë të bombave. Me padurim priste të gdhinte dita. Në agim, kur po vegonte pak dritë, nisi të vërente me tejqyrë. Ai u lumturua, kur arriti të shikonte se Flamuri Amerikan qendronte lartë në fortesë dhe valvitej i vezulluar nga yjet. Atë moment ai ndjeu një gezim të papërmbajtur dhe një frymëzim i buroi nga zemra dhe shkroi pozinë :The Star-Spangled Banner (Ylli Vezulloi Flamurin). Tek shkruante atë poezi, Frencis Scott Key-in e pushtoi deshira qe edhe ta kendonte. Po ku ta gjente në zjarrin e betejes muzikën a po kompozitorin?… Ashtu, vetiu i lindi ideja ta shoqërontë me një melodi të njohur të këngës “To Anacreon in Heaven ”(Për Anakreonin në Parajsë), e kompozuar nga një muzikant anglez John Stafford Smith. Kjo këngë qe bërë popullore si në Angli dhe në Amerikë. Poezia e F.S. Key-it e shoqëruar me melodinë angleze u gjet shumë e pëlqyer nga publiku Amerikan. Gojë më gojë ajo u përhap në të gjithe SHBA. Në menyre të vetvetishme ajo u këndua nga populli amerikan prej vitit 1814 e deri më 1931. Atë kohë Presidenti Herbert Hoover (Huver), më 3 Mars-1931, firmosi ligjin që kënga “The Star- Spangled Banner” të bëhej Himni kombëtar i SHBA.”(sipas Deborah Kent “The Star- Spangled the Banner”, Chicago, 1955, f. 22).
E sollëm para lexuesit këtë episod nga libri i studjueses amerikane për të pohuar se fakti qe melodia e Himnit Amerikan është bërë nga një autor i huaj është i vertërtë. Po aq sa është e vërtetë qe amerikanët nuk ankohen për huazim lidhur me melodinë e Himnit të tyre, sepse ata nuk vuajnë nga psikologjia e nacionalizmit të ngushtë. Për me tepër, kjo ide e tolerancës amerikane duket te Statuja e Lirisë, e cila ngrihet madhështore në ishullin Ellis si një hyjneshë e mrekullisë para New Yorkut marramendës. ”Për shumë njërëz në të gjithë botën Statuja e Lirisë është një simbol i lirisë dhe i Shteteve të Bashkuar . Por ideja për këtë Statuje të Lirisë nuk ka lindur në Shtëtët e Bashkuara” ( nga Anne Hemstead ”The Statue of Liberty,Chicago, 2006,” f.5). Skulptori qe e ka ideuar dhe krijuar këtë statuje është francezi Frederik August Bartholdi. Duke qenë se statuja do të kishte përmasa gjigante autori i saj bashkëpunoi me inxhinierin e famshëm francez, arkitektin Aleksander Gustav Eifel. Pra kemi dy autorë të huaj që realizojnë një skulpturë gjigante, simbolin e lirisë dhe demokracisë amerikane, dhe, asnjë amerikan nuk ka thënë që “sedra jonë kombëtare kërkon që të mos përfaqesohemi me një krijim të huazuar”, ashtu si është shkruar nga ndonjë komentues për këtë specifik të Himnit tonë.
Dhe, kur shikon një praktikë të tillë në botën e ideve përparimtare, kemi të drejtë të pyesim: pse ndodh që disa shqiptarë sot, pas një qind e sa vjetësh, duan të bëjnë të kundërtën me Himnin? Pse përpiqen ta zbehin Himnin Kombëtar, kur etërit, gjyshërit edhe stërgjyshërit e tyre e kanë kënduar gatitur me nderim.. Duket qartë se ambicja e tyre nuk është pozitive.
Në të kaluaren, para Luftës së Dytë Botërore, sapo shfaqej ndonjë mendim për ta ndryshuar Himnin e Flamurit, shtypi patriot përparimtar reagontë në mënyrë kunndërshtuese. Kur u duk një iniciativë e tille aty nga fundi i vitëve `30 të shekullit të kaluar, revista “Përpjekja Shqiptare”, shkruante: ”Himni i Flamurit nuk mund të ndryshohet, sepse Hymni i Flamurit ashtu siç është sot, u be pronë e kombit; iu fut në gjak”. Me një fjalë Himni i Flamurit Kombëtar ka marre pagëzimin historik me vete. Ai u këndua në mënyrë masive para se të bëhej fakt zyrtar në Kuvendin historik të Vlorës më 28 Nëntor 1912. Një himn tjetër i ri nuk do t`i kishtë ato efekte emocionale dhe atë frymë patriotike që kërkonte ideja e bashkimit kombëtar. Për këtë arsye gazeta “Java” në gusht të vitit 1937, theksonte: ”Një herë bëhet himni. Prandaj ne jemit të mendimit të mos ndryshohet, se historia nuk ndryshohet” .Po kjo gazetë, dy numra me vonë, do të mbrontë përseri idenë e mosndryshimit të këtij himni ”sepse ai ka rrenjë të thelle në zemrat shqiptare dhe keto zemra do të ndjejnë dhimbjen me të madhe kur të lëndohen e të shkulen ato rrenjë.”
Po në muajin gusht 1937 dhe “Gazeta Korça”, me numrin e saj 23, do t`i diltë në mbrojtje Himnit Kombëtar të Flamurit: ”Hymni ynë i vjetër i flamurit duhet të mbetet si kujtim historik edhe si simbol i luftrave për liri. Asnjë himn tjetër nuk mund ta zerë vendin e tij, duke hyrë në shpirtin e popullit, si ka hyre marshi “Rreth flamurit”.
Gjat kohës së mbretërimit të Ahmet Zogut, me gjithë diskutimet e zhvilluara për këtë çështje, mbi Himnin e Flamurit nuk u vu dorë, nuk guxoi ta prekte kush. Po ai u cenua në vitet e diktaturës komuniste. Administrata moniste, e prirur nga sllogani i Enver Hoxhës se “në ideollogji nuk mund t`i bëjmë lëshime vargut dhe fese”, fshiu nga Himni strofën, që ka fjalën “Zot”. Lidhur me këtë dhunim të Himnit Kombëtar, me të drejtë poeti Agim Shehu reagon, kur shkruan: “Himni i Asdrenit pohon, po me frymë perëndie, të vertetën e historisë dhënë si fat përjetësie për Shqipërinë: Se Zoti vetë e tha me gojë/ qe kombe shuhen përmbi dhe/ po Shqipëria do të rroje… Shteti komunist që nuk e pëlqente këtë profetësi hyjnore e fshiu këtë strofe nga sytë e shqipetareve”.( ILLYRIA- 28 Nëntor-2003). Lidhur me mënjanimin e kësaj strofe nga interpretimi koral “, Prof. V.Tole deklaron në librin “Himni Kombëtar” se “nuk na rezulton që të ketë patur vendim të posaçëm për këtë censurë, pasi ashtu thjesht, kjo strofë u hoq dhe që nga kjo kohë, Himni vijoi të interpretohej më së shumti në variantin e tij orkestral, pa fjalë.
Në të vërtetë gjatë kohës së diktatirës komuniste nuk pati vendime për ta ndryshuar Himnin Kombëtar, po ideja për ta zëvendësuar atë mbahej gjallë përmes konkurseve të posaçme. Megjithatë, Himni Kombëtar i Asdrenit doli fitimtar e nuk u mposht dot. Dhe, kështu, duke komentuar rreth konkursit të organizuar për himnin me rastin e 10-vjetorit të çlirimit, Prof. V.Tole, duke parë mossuksesin e këtij konkursi, do të shkruaj në këtë libër: “Himni Kombëtar” duket se i mbijetoi përfundimisht këtij “sulmi të radhës”, pa u zëvendësuar me një himn internacional komunist!”
Po ashtu edhe konkursi tjetër për Himnin, ai i vitit 1970, nuk rezultoi pozitiv. Lumturisht asnjë konkurs, i kujtdo qeverije, që kishte arritur të organizohej për gjatë një shekulli, nuk doli fitimtar mbi Himnin Kombëtar. Për këtë qendresë të Himnit Kombëtar , Prof.V.Tole do të shprehet në vepër se “kësisoj himni ynë kombëtar konsiderohet si ndër të vetmit himne kombëtare të ish-diktaturave komuniste të Europës Lindore, i cili nuk u hoq, nuk u ndryshua ose zëvendësua nga ana e regjimit komunist në Shqipëri” .
Është për të ardhur keq që, pikërisht, në vitin e 100 vjetorit të Pavarësisë, u ndjenë zëra për ndryshimin e Himnit Kombëtar. Kjo gjë qe një stonaturë e vërtetë në lëmin e atdhetarisë aq më tepër në vigjilje të 100 vjetorit të Pavarësisë. Dhe, për këto komente të vitit 2012 rreth Himnit, Prof. V.Tole, në mënyrë objektive arsyeton se “Brenda pak muajve, duke parë se “Teza e zhburrërimit të himnit kombëtar nuk gjeti mbështetje, si nga specialistët ashtu edhe nga publiku i gjërë, për faktin e thjeshtë se teksti i “Himnit Kombëtar” nuk përmbante diskriminim:…pasi leximi i Himnit Kombëtar në rrafsh semiotik s’ lë asnjë shteg për ngarkesa seksiste dhe, ç’ është më e rëndësishme, të bind se s’ia vlen barra qiranë të ndërhysh në kode semiologjike për imnteresa politike të ditës” .
Himni Kombëtar , sot e përgjithmonë, në horizontin e shqiptarizmës është si një lis i moçëm hijerëndë, që ka zënë rrënjë në ndërgjegjen kombëtare dhe nuk besoj se ka për t’u shkulur nga zemrat shqiptare.
. Si përfundim, themi se libri “Himni Kombëtar” i studjuesit Vasil Tole, është një arritje e re, që hedh dritë më shumë, për të njohur përmes faktesh gjenezën e Himnit Kombëtar dhe udhëtimin triumfuese të këtij Himni midis konkurseve qeveritare dhe atyre “sulmeve të radhës” gjatë një kohe prej më shumë se një shekull. Nuk duhet të harrojmë gjithashtu se duke shoqëruar ngritjen e Flamurit me 28 Nëntor 1912, Himni i Flamurit është bërë qysh në atë kohë një fakt historik, një simbol mbarëkombëtar. Asnjë hymn tjetër, sa do i përsosur të jetë nuk mund ta zëvendësojë atë.

Bibliografi
Gazeta “Java”, gusht 1937.
Gazeta e Korçës, gusht 1937.
Hemstead, A.: “The statue of Liberty”, Chicago, 2006, f.5
Kent, D. : “The Star – Spangled theBanner”, Chicago, 1955
Konica F. “Vepra 1” , Tiranë, 2001.
Mici, A.: “ Himni i Flamurit – Simbol Mbarëkombëtar”, Botimet “Dudaj”, 2012 .
Poradeci, L. : “Vepra Letrare”, Shtëpia Botuese “N. Frashëri”, Tiranë, 1990.
Silverman J : “Songs and Stories”, by Millbrook Press, Brookfield, 1994, f.29.
Shehu, A. :”Illyria”, 28 Nëntor, 2003
Tole V: “Illyria”, 28 Nëntor,2003.
Tole V. :“Himni Kombëtar”, Kristalina, Tiranë, 2013

Pashko Vasa Mendimtari i Parë Republikan i Rilindjes sonë Kombëtare

by

Rreth Librit “Burgimi im”- (La mia Prigionia”) të Pashko Vasës/
(Vepër autobiografike që hedh dritë mbi rrethimin e Venecies dhe arrestimin e lirimin e autorit.)/
Esse nga Aristotel Mici/
Libri “Burgimi im” është vepra e parë e Pashko Vasës e shkruar më 1850, kur ishte rreth 25 vjeç. Vetë kopertina e librit na e bën të dituir:

BURGIMI IM
Episod historik nga rrethimi i Venecies prej PASHKO VASËS nga Shkodra e Shqipërisë. Oficer i Shtabit Madhor të Ushtrisë Venetikase- Vëllim i vetëm, Konstantinopol, Tipografia e A. Domenikinit – 1850*

( LA MIA PRIGIONIA) Episodio storico dell’ assedio di Venezia di PASCO VASSA da Scutari d`Albania, Ufficiale allo Stato Maggiore dell’ Armata Veneta, “Volume unico”-Constantinopol , Tipografia di A.Domenichini – 1850 )
Libri “Burgimi im” (La mia Prigionia) është vepra e parë e Pashko Vasës. Ky libër i shkruar italisht, kish mbetur i panjohur për masën e lexuësit shqiptar për afro 140 vjet.
Në vitin 1987, duke studjuar për veprën letrare të Pashko Vasës, pata rastin të gjeja në skedarin e Bibliotekës Kombëtare një skedë me të dhëna për librin “La Mia Prigionia” të këtij autori të Rilindjes. Kërkova ta merrja për ta lexuar, po nuk ma dhanë me një herë, sepse ishte vetëm një copë në italisht, dhe për më tepër ishte fotokopje. Kur tregova arsyen se isha duke studjuar dhe duke mbledhur materiale për veprën letrare të Pashko Vasës, ma dorëzuan po vetëm për ta përdorur në sallë.
Qysh në leximin e parë kuptova se kisha të bëja me një libër shumë interesant, i
cili, jo vetëm që duhej të përkthehej sa më shpejtë e më mirë, po edhe të futej me doemos edhe në botimin serial të këtij autori.. Më tërhoqën vëmendjen veçanrisht idetë republikane të Pashko Vasës: Despotët nuk mund të kenë mendime të larta – Mbret e liri janë dy gjëra të papajtueshme. – E ardhmja është e popujve”.
Për të gjetur një përkthyes sa më të aftë shkova në fakultetin e gjuhëve të huaja, pikërisht në katedrën e italishtes. Pedagogu i parë tek i cili kisha varur shpresa për bashkëpunim, si me hamendje më tha se vepra në fjalë duhej të ishte një imitim i një libri të shkrimtarit Italian Silvio Peliko. Ai nuk donte të më kuptonte se kishim të bënim me një vepër krejt origjinale të Pashko Vasës. Nuk u mora vesh me atë dhe dola nga fakulteti i mërzitur….Tek po prisja te stacioni i autobusit urban, pashë të vintë aty edhe dijetari i shquar i kulturës shqiptare, njohësi i shkëlqyer i italishtes, studiuesi i pasionuar i traditave letrare e historike, Prof. Injac Zamputi. U gëzova që e takova se kishja miqësi me të, nga që ai kishtë qënë profesori i parë i italishtes për femijët e mi. Duke udhëtuar me autobus drejt qendrës së Tiranës, i shpreha dëshirën për bashkëpunim me redaksinë e botimeve të traditës dhe të merrte konkretisht për përkthim librin “Burgimi im” të Pashko Vasës. Me gjithë dëshirën time ai nuk qe i gatshëm. “Jam shumë i zënë më tha – Aleks Buda dhe Dhimitër Shuteriqi më kanë sjellë në shtëpi ca fotografi të një shkëmbi të gdhendur me shkronja latine. Kam arritur të deshifroj se bëhet fjalë për vendbanimin a po qytetin e Progonit, Gjinit dhe të Dhimitrit në Mesjëtën e Principatës së Arbërit. Ata ma kërkojnë shumë shpejtë këtë punë…”
-Po nga ne nuk ke asnjë ngutje, – i thashë. Dhe ashtu, më në fund ai pranoi. Pas ca ditësh, kur i vajta në shtëpi, për ta takuar dhe për të marrë vesh se si po i dukej vepra, i ndjeri profesor Zamputi më priti i ngazëllyer. “Është vepër e bukur, -më tha, – e shkruar me një stil tërheqës dhe me një italishte të ngritur si në shekullin ë XIX, ku ndihet dialekti venecian. Do të përpiqem të bëj më të mirën e mundëshme, sepse e njoh mirë italishten si edhe dialektin e Venecies, ku kam kryer studimet universitare.”Dhe vërtetë Profesor Injac Zamputi punoi me pasion dhe përkushtim, duke arritur një përkthim të përsosur, që u fut në botimin serial të veprës letrare të Pahko Vasës.
Vepra “Burgimi im” e ndihmon lexuesin për të mësuar shumë gjëra rreth këtij autori të Rilindjes sonë Kombëtare, për të njohur më mirë një përiudhë të jëtës së këtij personaliteti dhe mbi të gjitha për të kuptuar realisht mendimet e tij politike dhe idetë liridashëse.
Këtë libër Pashko Vasa e ka shkruar jo shumë kohë pas ngjarjeve që përshkruan, të cilat kanë ndodhur nga viti 1848 deri nga mesi i vitit 1849. Pashko Vasa , i frymëzuar nga ndjenja të sinqerta patriotike dhe demokratike, nga idetë e luftës kundër monarkive, në emër të një republikanizmi radikal, nuk ngurron të hidhet e të shkojë si vullnetar në Venecia, të radhitet si officer krahas luftëtarëve italianë, të cilët luftonin në atë kohë për idealin atdhetar, që të shporrnin nga vendi tyre pushtuesin austriak dhe të krijonin bashkimin politik të Italisë me një shtet të vetëm.
Kjo kohë është një nga përiudhat më të ndritura të historisë italiane, atëherë kur Italia e përçarë në mbretëri, republika dhë principata të ndryshme, e shtypur në një pjesë të madhe nga zaptues të huaj, ngre krye dhe e udhëhequr nga figurat e shquara si Mazini, Garibaldi, Kavuri , arrin të shkund zgjedhën e okupatorëve, edhe të dalë si një shtet i bashkuar politik më vete.
Duhet të kihet para sysh se lëvizja kombëtare italiane u krye nën shtytjen e ideve patriotike dhe sociale të Mazinit. Demokratët italianë të ndikuar prej tij, kërkonin jo vëtëm çlirimin e vendit, por edhe të krijonin një shtet me qeverisje republikane, që të ishte sa më pranë masave popullore. Këmishëkuqët e Garibaldit ishin në pjesën më të madhë bijë fshatarësh, që shpresonin të fitonin bashkë me lirinë kombëtare edhe tokën si bujq, pra të arrinin një reformë agrare, që do te kryhej në dëm të feudalëvë (I baroni) dhe në dobi të fshatarëvë. Kjo ëndërr i radhiti edhe arbëreshët tanë nën flamurin e Garibaldit. Për këtë pjesëmarrje të arbëreshëvë për krah lëvizjës Garibadine, le të përmendim edhe solidaritetin e poetit Zef Serembe, i cili i frymëzuar nga kjo luftë, do të shkruante në poezinë “Për Lirinë e Venetisë”:
Garibaldi trim më fletë
Skandërebegut tonë i ngjet,
Se kur rreptas shpatën nxjërr,
Si rrufeja djeg e shqerr

Po ngjarjet rrodhen ndryshe. Ndikimi i dinastise mbretërore të Savojës bëri që të mposhtet vrulli shoqëror i kësaj lëvizjeje, të pakësohëshin forcat republikane dhe të merrte epërsi ideja e një monarkije (Monarkia e Savojës), e cila do të bashkonte të gjitha krahinat e vëndit. Për hir të bashkimit të Italisë, për hir të kësaj ideje do të nënshtrohej atëherë edhe Garibaldi.
Kjo atmosferë politike sundonte në Itali, kur Pashko Vasa u bashkua vullnetarisht me forcat e revolucionit çlirimtar të Venetikut. Akti heroik i këtij shqiptari revolucionar që shkon e lufton për lirinë e një vendi tjëtër, të kujton një cilësi të lartë të popullit shqiptar, i cili nuk ka lakmuar kurrë të pushtoj treva të huaja, që nuk i takojnë, përkundrazi, ai ka dhënë ndihmesën e vëtë fisnike për lirinë dhë pavarësinë e vendëve të tjera me anë të bijëvë të tij, siç ndodhi me revolucionin grek për pavarësi, ku u shquan më dhjëtra shqiptarë për trimëritë ë tyrë; po kështu Naum Vëqilharxhi shkoi e luftoi në revolucionin rumun më 1821, po atë rrugë ndoqi edhe Siri Toptani me pjësëmarrjën ë tij në rëvolucionin frëng të vitit 1848.
Vepra “Burgimi im “ ka karakter autobiografik mbasi flet për pjesëmarrjen e autorit si vullnetar në revolucionin çlirimtar të Venetikut, në luftën kundër okupatorëvë austriakë gjatë viteve 1848-1849. Pashko Vasa lufton krahas popullit venecian i shtyrë nga dëshira që ka për të ndihmuar një popull që vuan padrejtësinë dhë shtypjen e robërisë si edhe nga ideja për triumfin e republikës veneciane..
Po më tepër se për historinë e revolucionit të Venetikut, vepra “Burgimi im” ka interes të madh për historinë e mendimit revolucionar të Rilindjes Kombëtare Shqiptare, po edhe për rrugën e formimit patriotik të Pashko Vasës.
Ka rëndësi të nënvizojmë se në shumë faqe të këtij libri spikatin qartë edhe idetë demokratike e republikane të autorit. Dhe kjo është një nga vlerat më të mëdha të kësaj vepre autobiografike. Gjithë libri përshkohet nga mendime liridashëse. Pashko Vasa i urren e i shan mbretërit. Ai nuk ka asnjë lloj simpatie për monarkinë në përgjithësi dhe për mbretin në vëçanti….”mbret e liri janë dy gjëra të papajtueshme” (vizimi ynë AM) f.8). Me këto fjalë duket qart se Pashko Vasa , duke qënë kundër mbretit dhe monarkisë, ka qënë një ideator dhe përkrahës i republikanizmit që me fillimin e Rilindjes, gjë që duhej thënë si nga studjuesit e biografët e tij, ashtu edhe nga historia e letërsisë .

Sado që vepra qe shkruar italisht, ajo flet për ide të guximshme të autorit, për ide dhe dëshira republikane. Kjo vepër e Pashko Vasës dëshmon se Rilindasit tanë krahas lirisë kombëtare, dëshironin edhe një formë qeverisjeje demokratike republikane. Dhe i pari që e dëshmom me vepër këtë pikëpamje është Pashko Vasa me librin e tij “Burgimi im” (La mia prigionia) qysh në vitin1850. Pashko Vsa mban qendrim kritik në libër ndaj Karl Albertit të Savojës, për veprimet e tij antirepublikane, për mashtrimin ndaj popullit se gjoja do të luftonte Austro-Hungarezët, dhe nga ana tjetër e lë fushën e betejës, duke i braktisur kryengritësit në mëshirën ë forcavë armike. Me keqardhje autori shkruan: “Populli që më parë kishte thirrur: Rrpoftë R epublika! Iu desh të mësohej të thoshte: Rroftë Karl Albërti!”
Si republikan i vendosur, Pashko Vasa ishte edhe kundër despotizmit në shoqëri….”despotët nuk mund të kenë mendime të larta, sepse sikur të kishin mendime të larta, më i larti mendim dhe i pari për t`u realizuar do të ishte që ata të heqin dorë nga forca shtazore dhe nga korrupsioni”.
Libri nis me një kushtim që autori i drejton konteshës Ilda Vimerkati, për të cilën shkruan gjatë trajtesës dhe së cilës i tregon edhe arsyen se pse e kishte bërë atë shkrim të gjatë autobiografik. Autori i drejtohet asaj konteshe me një ndjenjë adhurimi: “Mikpritja e këndëshme dhe kujdeset bujare me të cilat më rrethuat në Venetik, – kur unë po luftoja për kauzën shumë të bukur të atdheut tuaj, kaq thellë kanë lënë gjurmë në zemrën time, sa që s` ka largësi as kohë që të mund t`ua shlyej kujtimin e të ngadalsojë atë miqësi të gjallë edhe atë mirënjohje intime që më keni frymëzuaër…. Ky është një homazh që, nga brigjet e Bosforit, po i dërgoj virtutit tuaj dhe ndjenjave tuaja bujare (f.3).
Pas kësaj letre mirënjohëse, autori nis rrëfimin e ngjarjes , duke treguar se si ia punuan poshtërsisht me akuzën e sajuar për tradhti, duke trilluar një intrigë të poshtër për këtë luftëtar të vetëdijshëm. Ky tregim shtrihet në tre kapitujt e parë. Libri hapet kështu me ngjarjet e natës së 6-7 korrikut 1849, kur, i urdhëruar nga komanda e armatës, ai ia la vëndin një oficeri tjetër në krye të baterisë dhe niset për inspektim në vijat e para të frontit. Siç kuptohet nga përshkrimi dhe parashtrimi i ngjarjeve, këtu kemi të bëjmë me një kurth të kurdisur, pasi jo më kot Pashko Vasën e shpjen në një pikë, ku armiqtë atë natë, të ndihmuar edhe nga tradhtia e një oficeri, do ta pushtonin për një farë kohë pa sanjë qendresë një shesh.. Tradhtarët e revolucionit të Venecias donin që me zevëndësimin dhe zhvendosjen e shqiptarit të shpëtonin lëkurën e tyrë dhe të akuzohej për tradhti vullnetari shqiptar. Plani dinak zbatohet me përpikëmëri. Sheshi zaptohet përkohësisht, pasi venetikasit ngrihen dhe e çlirojnë prapë. Dyshimi i Shtabit Madhor bie doemos te oficeri që ishtë caktuar për inspektim. Ngjarjet që vijnë më pas deri te kapitulli i tretë kanë të bëjnë me ditët edhe netët e burgut.
Kështu pra, përmes një intrige të rafinuar, Pashko Vasa u vu në pozicion të vështirë para Komandës së Lartë. Për momëntin ai ishtë një viktimë pa asnjë mbrojtje. Arrestimi i tij që bërë i mundshëm me akuzë të trilluar. “Komiteti i Vigjilëncës Publike, – shkruan autori, – kudo kishte mbledhur deponiome, dëshnmi të rreme, pyetje e procesverbale që ta ndërlikonte çështjen….” Mirëpo hetimet që bëheshin nxirrnin për herë e më qartë mungësën e plotë të provave. Mëgjithatë Pashko Vasa mbahej ende në burg dhe nga dita në ditë pritej pushkatimi i tij. Në atë mënyrë shtabi do të justifikonte edhe mungesat e veta në mbrojtje të qytëtit. Vëtëm ndërhyrja ë miqve të mëdhënj të Pashko Vasës, e njerëzve me peshë në qytet, si i madhi Nikolo Tomazeu, bëri që aktet të rishqyrtoheshin dhe të dilte qartë pafajësia e tij. Atëherë, pasi vuajti disa ditë të rënda burgimi, u la i lirë. Këto ditë vuajtjeje dhe mundimi autori do t`i përshkruante me realizëm në kapitullin e tetë të vëprës.
Pashko Vasa është treguar dhe një mjeshtër i mirë i penës në përshkrimin e ambjenteve të ndryshme edhe të analizave psikologjike. Tek ndodhej brenda burgut, ai ndjehej tej mase i brengosur dhe do të shkruante për atë gjendjen e tij të trishtuar “….në çast mendimi, që deri atëherë ishtë i topitur, më fluturoi drejt atdheut, drejt prindërve, drejt vëllezërve .Oh se çfarë dhimjbe ndjeva atëherë, kur mendova se sa do të vuanin të dashurit e mi, kur të mësonin se unë ishja burgosur! Sillja ndër mend nënën tek vuante ,e dëshpëruar, duke qarë dhe më bëhej se në mes vajit të nënës dëgjoja edhe emrin e tim ati”.
Siç e treguam edhe më lartë, luftëtari vullnetar shqiptar u lirua nga denimi që po vuante padrejtësisht, po duhet të nënvizojmë se as kur e futën në burg dhe as kur e nxorën nga burgu, atij nuk iu bë ndonjë process gjyqësor. Kjo gjë tregon edhe një herë arbitraritetin që sundonte në instancat komanduese të armatës së Venecias, si edhe për tradhtinë e disa krerëve të Shtabit Madhor, ku ishin futur edhe shumë krerë monarkistë, që më shumë se sa armikun e huaj kishin frikë njërëzit e thjeshtë kryengritës.
Për kohën, kur qe i liruar nga burgimi, Pashko Vasa do të shkruante në kapitullin e njëmbëdhjetë të këtij libri, kështu :”..desha t`i paraqitesha kryegjeneralit, por kreu i shtatëmadhorisë së tij kolonel Françesko Fontana i doli punës para një për një me këto fjalë: – As perëndia nuk mund të bëjë që të mos ekzistojë padrëjtësia që të është bërë. Ju jeni i pafajshëm. Kjo mjafton për ju. Çfarë mund të bëj për ju gjenerali, veçe t`u thotë: jeni i pafajshëm”.
“Prandaj- thotë më poshtë Pashko Vasa në atë gjendje,- vendosa të jepja dorëhëqjen. Po as kjo nuk m’u lejua! Të gjithë miqtë më këshilluan të kundërëtën.!… të mos e braktisja një kauzë për të cilën kisha vuajtur. Që të më mbushnin mendjen, më bënë që të kisha parasysh se, sikur unë tani të paraqitja dorëheqjën, shumë vëtë do të besonin se veproja, ashtu sepse më kishte lëshuar zemra e sepse kisha frikë. Po ai që më bindi të kthehesha përsëri në vëndin tim dhe të përballoja rreziqe të tjera më të zëza, qe Nikolo Tomazeu, i cili m’u lut që t’ia falja mllëfin tim rrethanave më të larta që po mundonin të mjerin Venedik dhe unë veprova kështu me kënaqësi, sepse e kisha më për zemër atë kauzë se sa jëtën time. U ktheva përsëri në komandën e rrethit të parë të mbrojtjes dhe mora rregullisht shërbimin tim.”
Pashko Vasa vazhdoi të luftonte deri në fund së bashku me revolucionarët venecianë, pa ua zënë në gojë direkt emrat e keqbërsëve të tij. Megjithatë lexuesi nuk e ka të vështirë në f. 16 të librit të bëjë aluzion dhe të kuptojë se cili duhej të kishte qenë kapiten Moreli.
Në kapitujt e fundit të librit jepet qendresa e venetikasve në çastet e rrethimit. Këtu autori gjen rast të flasë me frymëzim të ndjerë për lirinë dhe luftëtarët e lirisë, për nevojën e heroizmit për të fituar pavarësinë. Përshkruan gjithashtu vuajtjen dhe qen- dresën heroike të popullit ndaj pushtuesve austriakë” Tri të katërtat e banorëve të Venedikut qenë të detyruar të braktisnin shtëpitë…. Gratë vraponin me foshnjat në grykë nën qiellin e hapur të sheshit S.Marko…..gratë, ndërsa braktisnin shtëpitë e veta për të shpëtuar bijtë, thërrisnin dhe u jepnin guxim ushtarakëvë… dhe përsërisnin parullën:”No monstri,quel che vole, ma qui no se ghe mete el muso” (Jo përbindsha, bëni ç’të doni, po këtu nuk futet turiri)…. Askush nuk shperthente në ankim, sepse donin më parë të vdisnin se sa të kthheshin nën despotizmin austriak.”
Autori tregon shembuj të admirueshëm nga heroizmi, përkushtimi dhe solidariteti i popullit të Venetikut për qellimin e shenjtë. Kush ia frymëzonte idenë vajzës së varfër që të priste flokët e bukur dhe, me shumën e vogël që nxirrte prej tyre, të shtonte mjetet e rezistencës.? Kush më në fund e shtynte nënën e martirëve Bandiera që, në mungesë të gjërave të tjera, të vendoste te ai altar pallton e Atilios, ndoshta i vetmi objekt që i kishte mbetur nga i biri i saj trim, i cili qe pushkatuar nga austriakët si kryengrites tok me të vëllanë në vitin 1844. Pashko Vasa e admiron qytetin dhë madhështinë e tij…Ai është i pavdekshëm si Roma. Dhë më një stil patetik, me epitete e frazë lakonike, tregon për Venedikun:”Qyteti ishte i qëtë, i përmbajtur, deri në dhimbjen e vetë!”.
Po ”kur ushtria austriake do të shtinte në dorë të raskapiturën mbretëreshë të Adriatikut (të Adrias), – shkruan në faqen e fundit të këtij libri Pashko Vasa ,- unë më 28 të gushtit u nisa në shoqëri të të tjerëve në Ankona, më qellim që prej andej të shkoja në Konstandinopol.
Edhe pse republikat italiane të Romës edhe të Venetikut më 1848- 18949 e patën jetën të shkurtër, edhe pse lëvizja revolucionare republikane italiane fatin e simotrave evropiane po pësonte nga kërcënimi i restaurimit monarkist, Pashko Vasa në librin e vetë mbetet optimist. Ai shpreh bindjen e tij së në Itali dhe në Evropë kishte ende forca republikane që mund t’u kundërviheshin sundimeve monarkiste. Bindja e thellë prej luftëtari republikan e bën autorin që ta mbyll këtë libër me shprehjen e guximshme:”E ardhmja është e popujvë”që është parullë aktuale e të gjitha kohërave.
Kështu, nga leximi i librit “Burgimi im” kuptojmë se Pashko Vasa qysh në rininë e tij ishte një republikan i ndërgjëgjshëm, luftëtar i lirisë, internacionalist i bindur, antidespotik, dhe fshikullues i intrigave mbretërore, tipare këto të personalitetit të tij që do të reflektoheshin dhe më vonë në krijimtarinë e vet. Si konlkuzion me veprën e tij “Burgimi im”, qysh me 1850, që me zanafillën e Rilindjes sonë Kmbëtare, Pashko Vasa del si mendimtar i parë i ideve republikane dhe antimonakiste

Ndjenja e Shqiptarizmit në vargjet e Naim Frashërit dhe të Pashko Vasës

by

Esse nga Aristotel Mici/
Naim Frashëri në Jug, dhe Pashko Vasa në Veri ishin dy nga zëdhësit më të fortë të idesë patriotike të shqiptarizmit. Tek ideja e bashkimit mbarëkombëtar ata shikonin shpëtimin dhe rilindjen e kombit. Që të dy ata i quanin të dëmshme përçarjet krahinore dhe fetre.
Toleranca fetare e të dy poetëve patriotë, Naimi Frashërit dhe Pashko Vasës, nuk e çudit aspak lexuesin e kohës së Rilindjes, dhe as të kohës së sotme, pasi ajo është edhe tolerancë tradicionale e mbarë kombit, gjë që flet për një psikologji të qytetëruar, për një civilizim mbarëshqiptar. Të dy poetët e përmendur, mbi gjithçka kanë vënë mëmëdhenë. Kështu Pashko Vasa e personifikon “Shqypninë” si një Zonjë madhështore: “Ti ke pas kenë një zonjë randë, Që burrat e dheut të thojshin Nanë”.

Ndërsa Naim Frashëri i drejtohet Nënës Shqipëri me apoteozë, duke u përfalur me përgjërim: “Shqipëri të qofsha falë,/ Të kam mëmë e më ke djalë”.
Në të dy rastet, uni lirik i poetëve, tregon që bijtë e shqipes ta ndjejnë veten si vet poetët.

Konkretisht, heroi lirik i Naimit mëson bashkëkombësit të jenë të bashkuar rreth Nënës Shqipëri, që në radhë të parë Shqipëria të jetë metaforikisht “Parajsa” e tyre, dhe feja të mos i përçajë, se jemi vëllezër të një kombi, të një gjaku, të një gjuhe dhe një bese:
Gjithë ç`jemi shqipëtarë,
Jemi një fis e një farë,
Kemi të tërë një shpresë,
Një gjak,një gjuhë,një besë.
Të bashkuar dhe jo të ndarë, shqipëtarët do ta shpëtojnë mëmëdhënë, prandaj ai i këshillon bashkëkohësit:
“Lëreni më nj`anë fenë,
Të shikojmë mëmëdhenë”
(Parajsa)
Po është e vetkuptueshme se me këtë këshillë Poeti shtron nevojën e bashkimit kombëtar, duke u ngritur kundër ndasisive fetare, që viheshin re gjithandej. Pra, Naimi, kur thotë “Lëreni më nj’anë fenë”, nuk ngrihet kunder feve dhe as nuk tregohet “atheist”. Për më tepër, për të qënë sa më i vërtetë, pas kësaj porosije, ai bën edhe pak didaktikë :
“Fet` e besët t`i kemi,
Po të ndarë të mos jemi,
Hoxh’ e xhami e dervishë,
Priftër e kllogjër’ e kishë
Nderë që kanë ta kenë,
Po të duan mëmëdhenë,
Të duan njerëzinë
Dhe tërë Shqipërinë
Kjo ide e Naim Frashërit, që feja të mos na ndajë,që, për Shqipërinë “ t`i lëmë më nj’anë besimet fetare”, për analogji na kujton vetiu thirrjet e famshme të Pashko Vasës në poezinë e tij të njohur “O moj Shqypni, e mjera Shqypni”.
Shqyptar’ me vllazën jeni tuj u vra
Ndër nji qind çeta jeni shpërnda;
Sa thonë “kam fe”, sa thonm din,
Njeni jam “turk”, tjeteri “latin”;
Do thonë “jam grek”, “shkje” disa tjerë;
Por jeni vllazën t’ gjith more t’ mjerë.

Pra dy autorë të famshëm të Rilindjes kanë ide të njëjta për bashkimin kombëtar, duke kërkuar që ndasitë fetare të mos bëhen pengesë për idealet patriotike. Ideja e shqiptarisë së këtyre dy autorëve të Rilindjes sonë fletë për një dukuri të psikologjisë sonë kombëtare, për atë që shqipëtarët ndjenjën patriotike e kanë të shenjtë dhe mbi gjithçka. Kjo ide e fuqishme e karakterit atdhetar të shqiptarit i pat tërhequr vemëndjen studjuesit austriak J. G. Hahnit, i cili rreth 150 vjet më par, më 1867, siç e thekson edhe Prof. Çabej, kur në veprën e tij shkruante: “Greku dhe vëllahu lirinë politike ia sakrifikon besimit. Shqiptarit i vjen aq rëndë të durojë zgjedhën, sa lirimin nga kjo zgjedhë e paguan me besimin e të parëve” . Më një fjalë, thënë më shkoqur, te shqiptari ndjenja kombëtare qendron e fuqishme dhe mirëkuptimi ndër fetar midis tyre është gjë normale. Aspekt i kësaj dukurie janë edhe martesat midis mijëra e mijëra shqiptarëve me besime të ndryshme, gjë që dëshmon realisht pohimin e Hahnit.
Siç pohojnë studjuesit e letërsisë, poezia e Pashko Vasës “O Moj Shqypni e mjera Shqypni”, gjallëroi jehonën patriotike në kohën e Rilindjes, duke u endur si fletë volante ne vitin 1880 nga një vend me shqiptarë në tjetrin, nga Stambolli, në Bukuresht, në Egjypt e deri tek arbëreshët e Italisë.
Kjo poezi u shkrua me dashurinë për atdheun që dergjej nën thundrën e pushtimit të Perandorisë Otomane të Turqisë. Kjo poezi dallohej nga një notë dhimbjeje për “Nanën Shqypni” si edhe nga grishja drejtuar bashkatdhetarëve për të kapërcyer dasitë ftare dhe për t’u bashkuar në emër të pavarësisë kombëtare:
Çonju shqiptarë prej gjumit, çonju,
Si vëllazën në një besë shtrengonju !
Dhe mos shikoni kisha e xhamia,
Fe e shqyptarit asht shqyptaria.
”Kjo vjershë luajti një rol të madh për zgjimin kombëtar të shqiptarëve. E vënë në muzikë, ajo u këndua si himn patriotik” . Thirrje e famshme e Pashko Vasës që të baskohemi si komb, pa u përçarë nga fetë, për analogji, na kujton vargjet e Naim Frashërit të shkruara në vjershën “Parajsa”:
“Lëreni më nj’anë fenë,
Të shikojmë mëmëdhenë”
Po është e qartë për çdo shqiptar se kur poeti thotë “Lëreni më nj’ anë fenë”, ai as nuk është kundër fesë dhe ass nuk flet si atheist, po kërkon si atdhetar, që ndasitë fetare të mos bëhen pengesë për bashkimin e kombit. Pra dy autorë të famshëm të Rilindjes Kombëtare, sipas mënyrës së tyre, kërkojnë që të arrihet bashkimi kombëtar, pa u përçarë nga besimet fetare. Po ndersa për Naim Frashërin rreth këtij problemi nuk bëhen vërejetje, kur ai shkruan: “Lëreni më nj’anë fenë për atdhenë”, Pashko Vasës i bëhen kritika, madje dikush ka kërkuar dhe çkishërimin e tij, duk e quajtur Rilindasin e Madh person antife, mohues të feve dhe dhe zëdhënës të një feje tjetër, të shqiptarizmës. Ta gjykosh kështu këtë personalitet të Rilindjes sonë do të thotë ta nxjerrësh mendimin e tij poetik jashtë nga konteksti historik i zgjimit kombëtar, së dyti, të mos vlerësosh veprën e tij letrare, historike, essistike prej afro një mij faqesh, dhe, së treti të mos kesh para sysh stilistikën, e fjalët e figurshme në krijimin poetik. Studiuesit serizë të letërsisë nuk janë shprehur kundër kësaj poezie, as kundër autorit të saj aq patriot. Pranjdaj duket e çuditshme pse kritika ndaj poezisë “Moj Shqypni e Mjera Shqypni” të Pashko Vsës është zgjuar tani, pas një qind e dyzetë vjetësh që nga koha e publiokimit të saj.
Po të shikosh me kujdes vargjet e poezisë “Moj Shqypni e Mjera Shqypni”, kupton me një herë frymëzimin e autorit dhe mjetet artistike që ai ka përdorur. Ashtu si e thamë, poezia nis me personifikimin e Shqipërisë si një Zonjë e “randë”; në mënyrë metaforike burrat e dheut e “quajshin nanë”. Po poeti do që kjo Nanë t’i ketë kryet lart, prandaj ai u bën grishje gjithë shqiptarëve që të çohen nga gjumi i robërisë turke, duke përdorur fjalë figurative siç është metonimia “Mos shikjoni kisha e xhamia”, thënë ndryshe mos u përçani nga fetë, pra ka të njejtin mendim që shpreh edhe Naim Frashëri “Të lëmë më nj’anë fenë,/ Po të shikojmë mëmëdhenë”. Në vijim të mendimit të tij patriotik, Pashko Vasa vazhdon me vargun tjetër poetike ”Fe e shqyptarit asht shqyptaria”. Kështu në rastin konkret kemi të bëjmë me një shprehje figurative, siç është metonimia, që lejon përdorimin e një fjale, a po shprehjeje, në vend të një tjetre, duke u mbështetur në afrinë kuptimore. Më qartë, autori nuk është ngritur kundër fesë dhë as ka predikuar një “fe tjetër”. Për ta kthjelluar mendimin edhe më shumë , le të kujtojmë dhe disa shprehje të tjera figurative të këtij lloji, siç janë, fjala vjen, “deveja është anija e shkretëtirës”, në këtë rast fjala “deve” , ka një kuptim figurative, është metonimi, se quan veprimin e një qënieje me një tjetër, duke u mbështetur tek aftësija për të transportuar mallra. Po kështu shprehja: “fëmijët janë lulet e jetës”, që me më shumë fjalë do të thotë se ”ashtu si lulet zbukurojnë natyrën, fëmijët zbukurojnë jetën”. Atëherë për analogji të të menduarit poetik edhe fjalët e vargut “fe e shqiptarit asht shqyptaria” marrin ngjyrim emocional sipas figurës letrare të metonimisë . Fjala “fe” në rastin konkret nuk është përdorur për motive teologjike, po për të shprehur poetikisht idealin patriotik të shqiptarit.
Autori duke sublimuar ndjenjën e shqiptarizmit, nuk e mohon as Zotin, as fenë. Kurrë ai nuk ka pasur një synim të tillë. Shenojmë se në veprën e tij letrare Pashko Vasa nuk ka asnjë qendrim antifetar dhe asnjë pretendim për të krijuar ndonjë fe tjetër. Vlen të përmënden për këtë dhe vargjet e fundit të kësaj poezie:
“T’ desim si burrat, që diqën motit.
E mos të marrohna përpara Zotit.”
Pra, autori ka nderim para fronit t Zotit dhe nuk del kundër tij. Për më tepër, në romanin e vet “Bardha e Temalit”, Pashko Vasa na ka dhënë figurën e një prifti human siç është në vepër, At Leonardin, i cili u rri aq pranë malësorëve të vuajtur e të plagosur, duke marrë pjesë në brengat e tyr. E gjykuar në mënyrë simpliste dhe jo estetike, ka pasur raste, që poezia “O Moj Shqypni e Mjera Shqypni” të jetë lexuar në publik e krasitur, ose e “ripunuar”, gjoja për ta bërë dhe më aktuale, gjë që fletë për një mungesë thellimi në kuptimin patriotik të autorit. I bëmë këto komente si argument për të pohuar se akuza kundër rilindasit të famshëm, Pashko Vasës dhe poezisë së tij “Moj Shqypni e Mjera Shqypni” na duket e pambështetur si nga ana logjike dhe e kuptimshmërisë stilistike dhe patriotike.