Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Seminari albanologjik-kështjellë pa dritare

by

Nga Behar Gjoka/

Fundgushti sërish e gjen Prishtinën nën ethet e seminarit albanologjik. Shumicën e seminaristëve, që do të kryejnë ritin e leximit të kumtesave, e përbëjnë filologjikasit e dy anëve të kufirit. Shkëlqimi, ka gjasa vetë ekzistenca si mësimdhënës, në një farë mase, mëvaret nga mbajtja në këmbë e seminarit. Një mënyrë, që së paku, njëherë në vit të duken në krye të listës së njerëzve, që zyrtarisht bëjnë sikur merren me albanologjinë. Shkas për të hedhur një vështrim mbi bëmat e seminarit albanologjik të radhës u bë një shprehje e lëshuar në median e Tiranës nga Bardh Rugova, bashkryetari (me gjasë kjo detyrë është dëshmi unike e lidhjes së tij me albanologjinë), se kësaj here paskëshim pasur kritere të rrepta. Rrëmuan në adresën e seminarit, asgjëkundi ato nuk duken. Të kërkosh kriteret është si kërkosh qiqrrat në hell. Shpallja e mungesë së tyre, si kritere të rrepta, një mendësi e rrokshme burokratike, më solli në mend “rreptësinë” po kaq burokratike, të filologjikasve të Tiranës, veçmas të departamentit të letërsisë, e ushtruar me disiplinë të hekurtë, për të përjashtuar alternativat që nuk bëjnë fresk, sa herë i janë qasur letërsisë. Kështu vepruan edhe në vitin 2011, në 100 vjetorin e Migjenit, kur e rrëshiqtën trajtimin e figurës në binarët e vrakaçorizimit, pra të rrëmimit në gjurmim të shpalljes së poetit si serbo-malazes, madje duke e shitur para studentëve si arritje shkencore. Ky model i prezantimit të kritereve pa kritere, por edhe si kofini pas të vjeli, është marrë i gatshëm nga Shqipëria dhe vijon zbatimin e pikëpërpikshëm në trojet etnike. Model komunikimi, me psikologji pushtetare, me një vetëbesim licensuesish dhe censorësh, sikur kanë në dorë fatin e letërsisë, studimit dhe kritikës letrare. Kjo ndjesi vetëbesimi, buron nga fryma e klanit, që i kapërcen kufijtë, dijen dhe padijen, seksin dhe moshën, pushtetin dhe partitë, dhe po punon që në një të afërme të mos ketë fare mendim shkencor, por vetëm tituj dhe grada me shumocë. Përqark albanologjisë, as duhet ta shpiesh në mend që të avitesh, kur nuk ke lidhje me rrethakun e filologjikasve të përbetuar për të shkatërruar praninë e mendimit ndryshe, e mendimit të lirë, që nuk ka lidhje me çirakët e motshëm dhe eunukët e rinjë të studimtarisë së rrumpallës albanologjike. Emri i krijuar ndër vite, për seminarin e albanologjisë së Prishtinës, nuk pengon aspak që të vësh re, mjerimin ku ka rënë tash sa mote. Rrezbitja e lexueshme, në mënyrën se si grupohen e llafiten, po ato mësimdhënës të dy anëve të kufirit, nuk shpetohet nga shkëlqimi i dikurshëm i këtij seminari, që nuk është krijuar për të sunduar një klan, që e ka kthyer seminarin në një kështjellë pa dritare, pa hapësira komunikimi. Kujt i duhet një kështjellë e tillë, e cila vetëmsa mbledh mjeranët që i rren mendja se kumtesat e gushtit janë kulm shkencor. Mjerimi i seminarit, ka ardhur vit pa viti, por organizatorët e sivjetëm, në mënyrë të veçantë, kanë meritën e sojme që po i vënë kapakun, fundit të pashmangshëm, të një veprimtarie ku më shumë se sa kërkim shkencor, të fanitet me një peligrinazh djemkash, varzash dhe çfitesh të lumtura, që fundin e gushtit e kanë të garantuar me paratë e taksapaguesve të Kosovës, të qeverisë dhe donatorëve të ndryshëm. Me ato para mundet të bëhej ndonjë vepër më humane, se sa të paguash për të konsoliduar mediokritetin e mësimdhënëseve, pavarësisht anës së kufirit. Gjithçka përsëritet, nën një ritëm monoton, po ato mendime, po ato fytyra të lodhura nga mësimdhënia e shterpëzuar, që lidhjen me shkencën e kanë administrative, parësisht, qoftë në mënyrën se si janë vetgraduar me tituj, me detyra shefash, me çmime dhe dokorata. Po ato kumtestarë që gjithnjë e më shumë, si filologjikas të betuar, seç me bie në mend fjala debatikas, që ka lidhje me përbetimin e hershëm, e kanë kthyer seminarin në një kështjellë prej rëre, ku shkundin puplat titujmbajtësit e lodhur nga bordet, shërbesa për pushtetin e radhës. Me shkencërimin, pa grimën e shkencës, që nuk habit më as ata vetë, seminari është shpërndërruar në një ngrehinë amorfe, burokratike dhe penguese e zhvillimit të shkencës, mbase do t’i shkonte me mirë, në një peligrinazh të dështuar në vapën e gushtit.

BEHAR GJOKA: “Përplasja Kadare-Trebeshina s’ka lidhje me veprat letrare”

by

Kadareja me “Mekamin” është kapur me kohë. “Mekami” nuk ka të bëjë me traktatin fetar apo shkencor, as me besimin. Ai është moment fiction, është e tëra imagjinatë, letërsi. Dhe në këtë kuptim dëshpërohem nga leximi që i bëhet letërsisë me syze joletrare. Nëse neve do t’ia bënim edhe Kadaresë këtë, më thoni si do ta lexojmë te “Dimri” figurën e Enverit.

Nga Dhurata Hamzai/

Dy shkrimtarë të njohur të letërsisë shqipe, që komunizmi i ndau në rrugë të ndryshme mbijetese, mbajnë përjetësisht një qëndrim armiqësor kundrejt njëri-tjetrit. Ata janë Kasëm Trebeshina, i cili është tërhequr në “kullën e fildishtë”, thënë ndryshe i burgosur në shtëpinë e tij, dhe shkrimtari i madh shqiptar Ismail Kadare. Nuk shpjegohet ende mëria e tyre tragjike, e cila merr shkas sapo hap gojën njëri, për të dalë kundër tjetrit. Armiq për vdekje me njëri-tjetrin, me një mënyrë të shkruari të ndryshme, ata megjithatë janë pjesë e universit të letërsisë shqipe. Ata do të jenë të ndarë nga njëri-tjetri për biografët dhe historianët, por përfundimisht bashkë në shtëpinë e madhe të letërsisë shqipe. Studiuesi i letërsisë së dy autorëve Behar Gjoka, përkatësisht me veprat “Trebeshina-ajsbergu i letrave shqipe”, 2005, dhe “Kadareja i Rilexuar”, 2008, flet me rastin e heshtjes së institucioneve shqiptare të kulturës në përvjetorin e 87-të të lindjes së Kasëm Trebeshinës, që e kishte më 8 gusht 2013. Gjoka rrëfen misterin e përplasjeve mes dy figurave të shquara të letërsisë shqipe Trebeshina-Kadare.

Në datën 8 gusht Trebeshina kishte 87-vjetorin e lindjes. Si studiues i veprës së tij, a mud tw na thoni pse hesht Trebeshina. Ku është aktualisht?

-Aktualisht gjatw verws ai shkon në Turqi te djali. Në vjeshtë kthehet në Shqipëri. Me Trebeshinën tashmë është bërë e zakonshme që ai të udhëtojë mes legjendës dhe realitetit, mes pranisë dhe papranisë, mes ekzistencës dhe mosekzistencës, ndërkohë që është shkrimtari me më shumë tituj të dorëshkruar në historinë e letërsisë shqipe. Edhe në këtë ditëlindje u hesht për të. Nëse në Shqipëri do të qasen sërish në heshtje, duke e vijuar me atë filozofinë e lënies në mjerimin e njeriut që i duket sikur i ka mbyllur llogaritë, sipas teksteve të shkruara nga ai nuk rezulton kështu. Në Kosovë pritet të botohet në libër me tekste në prozë dhe me krijimtari letrare, një tekst që verifikon letërsinë e tij dhe do të thosha që ka ardhur momenti që duhet të çlirojnë mendjen që nga akademizmi shqiptar deri te lexuesi shqiptar që Trebeshina është pjesë e letërsisë shqipe. Së pari ai është një krijues që shkruan në gjuhën shqipe. Madje gjatë kësaj periudhe, për shkak të pamundësisë së komunikimit me lexuesin shqiptar, ai po i kthen vetë në anglisht librat e tij duke kërkuar komunikim me një lexues tjetër.

Por edhe institucionet shqiptare të kulturës nuk është se kanë në vëmendje ndaj tij…

-Unë e shoh të pagjasë qëndrimin e institucioneve shqiptare. Së paku i duhej njohur përvoja e dramave të 80 teksteve. Dhe që kjo krijimtari të mos kalojë në antologjinë e letërsisë shqipe dhe në tekstet shkollore është një krim i madh. Trebeshina është një nga autorët që ka lëvruar gjininë e dramës absurde moderne, dhe ngelet një nga mjeshtrit e penës shqipe. Për Trebeshinën, ndërkohë që shumë nga figurat e munguara të letërsisë shqipe janë rikthyer, ka nisur një tentativë, e bërë diku nga vitet 2004, 2005, 2006, e mohimit të Trebeshinës. Dhe që të arrihej me triumf të plotë, u hap menjëherë Kutia e Pandorës për të thënë të bërat e të pabërat e tij. Që nga ajo kohë vijon ende filozofia e leximit biografik e leximit jetëshkrimor të letërsisë se kush është Trebeshina si njeri se çfarë aktiviteti ka pasur. Për mua është dytësore në krahasim me tekstet.

Ju e keni takuar Trebeshinën nga afër, por tek lexuesi shqiptar mbetet në përshtypjen sikur është një nga ata shkrimtarët që kanë shkuar, por që kanë bërë një emër të mirë. Si e shpjegoni këtë ndjesi të përgjithshme në opinion?

-Koha ka bërë që ai në tërësi të jetë në leximin e teksteve, të jetë në atë kullën e fildishtë të krijuesit. Janë të paktë shkrimtarët që të kenë pasur këtë model, ku të ndajnë në tekstin letrar nga fati i Trebeshinës, që prej fatit të mërgimtarit, të burgosurit në kohën e diktaturës dhe të burgosurit në shtëpinë e tij edhe në kohën e demokracisë, sepse nuk ka hyrë në klimën e letërsisë së propaganduar. Të japësh përgjigje se kush është Trebeshina si njeri dhe se kush është si shkrimtar janë dy pjesë, dy momente. Leximi si biografi e letërsisë së tij ose si histori për mua ka qenë vazhdimisht në interes të atyre që duan të krijojnë një hierarki shkrimtarësh, i atyre që do të dalin pretendentë të çmimit Nobel, etj, etj. Tri gjëra për Trebeshinën do të jenë të pandryshueshme, sipas mendimit tim. Fakti që Trebeshina futi në letërsinë shqipe rrymën letrare të surrealizmit, të cilin sipas mendimit tim duke patur edhe një pohim nga studiuesi Robert Elsie ka ardhur si reagim dhe kundërvënie ndaj realizmit socialist. Surrealizmi është ajo shkollë, ai model, ajo rrymë letrare që është përtej realizmit konkret, është ajo shkollë imagjinare që ndërton një realitet më të tmerrshëm se ai që quhet realizëm konkret, dhe kjo shihet në tërë dorëshkrimin e tij. Kjo shihet në romanet në novelat e tij. Në përmasat kohore dhe hapësinore Trebeshina do të jetë guri më i rëndë i lëvrimit të epopesë shqiptare. “Kënga shqiptare”, romani i tij me pesë vëllime me 1554 faqe, të jep përgjigje se çfarë ishte lufta e dytë botërore, lufta vëllavrasëse për pushtet. Unë do të thosha se “Kënga shqiptare” është guri më i rëndë i krijuar në historinë  e ekzistencës së epopesë, në kuptimin e linjave, të personazheve, të tablove në kuptimin estetik gjithëpërfshirës. Së dyti, dramatika e tij, teksti i eksperimentuar i tragjedisë, teatri absurd janë dëshmia më e qartë se dramaturgjia shqipe ekziston, dhe ekziston duke i pranëvënë Teki Dervishin, Anton Pashkun, Beqir Mysliun. Megjithatë, për sa kohë që shkolla shqiptare do vijojë leximin biografik, hapësira e komunikimit me Trebeshinën, me Arshi Pipën, me Anton Pashkun, me Martin Camajn do të jetë e vështirë.

Por përfshirja e kësaj letërsie të mohuar në letërsinë shqipe nuk po bëhet as nga studiuesit e saj?

-Unë këtë e them me dëshirën për të kuptuar se çfarë realisht po ndodh me Trebeshinën, që rri i mbyllur në vetmi, i përzënë nga letërsia njësoj si në mentalitetin monist, dhe në këtë kohë të mentalitetit demokratik. Me sa duket, ne jemi po ata në mentalitet. Në raport me letërsinë heshtja është më shumë se hipokrizi, është që të kontrollojmë liqenin e ndotur të letërsisë së realizmit socialist. Çdo pretendim për të lënë jashtë atmosferës së letërsisë Trebeshinën është një përpjekje për të ruajtur sinorët e sundimit të letërsisë së realizmit socialist.

Kjo që thoni pak a shumë është një perspektivë e atyre që kanë interesa politike për të ruajtur këto sinore. Po nëse ne kemi studiues letërsie dhe akademikë, çfarë kontributi duhet të japin ata që Trebeshina të zërë vendin e merituar në letërsinë shqipe?

-Unë po shpreh një ide të Trebeshinës: duhet të largohen spiunët, bashkëpunëtorët nga rrethet akademike. Kam parasysh emra personazhesh që ngaqë kanë dhënë kontribut të burgoset Trebeshina, nuk e di se ç’kontribut mund të japin tani që Trbeshina të rivendoset në letërsi, kur në fakt ata nuk kamë marrë mundimin as ta lexojnë. Problemi i Trebeshinës është provë e ndërgjegjes kombëtare, e ndërgjegjes qytetare, sepse herë pas here mundohen që Trebeshinën ta fusin në kontekstin e një autori që thotë se nuk jam shqiptar, jam turk, por ja që në një vepër ka thënë edhe se jam danez. Çfarë po ndodh me të, në një atdhe që të burgos dhe që tekstet e shkruara ia interpretojnë vetëm për ta goditur. Edhe pse Trebeshina e ka kryer misionin si shkrimtar, institucionet 22-vjeçare duhet të bëjnë përpjekje për t’u çliruar nga ky lloj mentaliteti. Problemi nuk është thjesht te Trebeshina. Kujtoj letërkëmbimin e Arshi Pipës me Martin Camaj, ku Camaj i thoshte atij se letrat shqipe do të marrin një impuls tjetër, kur të pranohen veprat e Arshi Pipës. Mjeshtri ia kthen se në momentin që Martin Camaj do të studiohet dhe do të kuptohet, pikërisht atëherë letërsia shqipe do të ketë një indicie tjetër. Pra, pse duhet të lexojmë botëkuptimin dhe të lëmë jashtë letërsinë e shkrimtarëve. Kjo është tragjike. Ne mund të falim që ka qenë dikush deputet i kuvendit popullor të komunizmit dhe nuk duhet të harrojmë që të gjykojmë qetësisht nevojën që ka letërsia shqipe që të jetë njëherë një e tërë, vijon arsyeja e ndarjeve absurde. Nuk e kuptoj kujt i intereson që letërsia shqipe të mos ketë Trbeshinën, nuk e kuptoj kujt i intereson që letërsia shqipe të mos ketë Arshi Pipën, Martin Camaj, kujt i intereson që letërsia të ketë vetëm Ismail Kadarenë. Unë jam lexues i secilit prej këtyre autorëve, studiues i secilit prej këtyre autorëve, po qielli i letërsisë shqipe nuk ka vetëm një yll, Kadarenw, apo vetëm një diell. Këtë larmi duhet ta pranojmë, studiojmë dhe zbulojmë, Trebeshina vazhdon të jetë një bibliotekë e heshtur që duhet ta zbulojmë.

Ju që jeni studiues i dy autorëve, a mund të na thoni pse lindi konflikti Kadare-Trebeshina?

-Më vjen keq që sa herë nisin këto përplasje ose jepet ndonjë opinion në media, Kadareja jep përgjigje dhe tregon se kush është Trebeshina me novelën “Mekami”. Të bësh këtë shpjegim për tekstin e një novele, do të thotë që te Kadareja ta shpjegosh romanin “Gjenerali” me diskreditimin që i ka bërë figurës së priftit. Problemi është se jemi në dy tekste letrare. Teksti letrar nuk mund të lexohet as si traktat, as si biografi. “Mekamin” e Trebeshinës e kam parë si letërsi dhe e shoh vetëm kështu. Në momentin që ne do të bëjmë studim sipas përvojës së një çasti të caktuar, ose disa çasteve të caktuara të shpjegimit të paragjykimeve që nuk lidhen me letërsisë dhe do vazhdojmë ta lexojmë letërsinë si biografi shkrimtarësh, nuk jemi në rregull me letërsinë.

Ata janë krijues të stileve të ndryshme, të distancuar nga njëri-tjetri edhe në marrëdhëniet mes tyre. Pse lind kjo përplasje kaq intensive?

Ky debat ka prepicituar në një debat joletrar. Ndërsa kur bëhet fjalë për debatin letrar kam lexuar me kënaqësi Trebeshinën dhe Kadarenë. Sa herë Kadareja ka nevojë me dalë në faqe të parë, iu kundërvihet shkrimtarëve me motivacion të pa thelluar në letërsi. Nuk më intereson se çfarë ka bërë Kadareja apo Trebeshina. Ka patur një debat mes gjermanëve për Gëten dhe Shilerin. Por ata e kanë zgjidhur kështu: ne kemi nevojë për të dy. Në rastin tonë, ndodh ndryshe; Trebeshina thotë Kadareja nuk ia vlen, Kadareja thotë Trebeshina nuk ia vlen….

Ja sapo kaloi një përvjetor i heshtur i Trebeshinës dhe papritur ndalemi tek një problem madhor i mënyrës së studimit të letërsisë shqipe?

-Të them të drejtën shumë përvjetorë kanë kaluar pa e përmendur Trebeshinën. Për mua ai vijon të jetë mes ekzistencës dhe legjendës. Në fakt ai është ende gjallë. Jeta e tij ka qenë më dritëhije, fatkeqësisht disa i lexojnë vetëm hijet, disa vetëm dritat, sepse ai në fillesat e tij ka qenë pjesë e detyrave të larta shtetërore, por në atë kohë të gjithë kanë dhënë prova, edhe Kadare sesi do t’i shërbenin sistemit. Agim Vinça thotë se Trebeshina kur ishte në Beograd dhe studionte për aktor kërkoi që të hiqej nga estetika e artit Marksi, Engelsi, Lenini, Stalini. E përjashtuan nga shkolla dhe grupi i kursit të tij protestoi, derisa atë e kthyen në shkollë dhe detyrohen të heqin nga estetika Marksin, Engelsin, etj.

Është një histori e përsëritur gjykimi që i bënë Kadareja “Mekamit”. Si e shpjegoni?

-Kadareja me “Mekamin” është kapur me kohë. “Mekami” nuk ka të bëjë me traktatin fetar apo shkencor, as me besimin. Ai është moment fiction, është e tëra imagjinatë, letërsi. Dhe në këtë kuptim dëshpërohem nga leximi që i bëhet letërsisë me syze joletrare. Nëse neve do t’ia bënim edhe Kadaresë këtë, më thoni si do ta lexojmë te “Dimri” figurën e Enverit. Le ta pyesim Kadarenë si do të donte ta lexonim tjetër…(Intervistoi Dhurata Hamzai-Intervista u publikua sot në gazetën Shqiptarja.com)

 

DILEMA HAMLETIANE E FISHTËS

by

NGA BEHAR GJOKA/

Poezia “METAMORPHOSIS” gjendet tek vëllimi poetik “Arnzat e Parnasit”, njërit prej librave nga më cilësorët të Fishtës qoftë për frymën e përcjellë, qoftë për shkathtësinë e mjeteve shprehëse. Ajo, poezi ka gjithsej 268 vargje, pra duke e kapërcyer pragun e një poezie të shkurtër, ku pulsojnë ndjesitë zemërake të kundërshtimit të realitetit mjeran, jo vetëm të vitit 1907, që i përket kohës shkrimore. Më tepër të rrudhjes dhe ndrydhjes së karakterit, të përshtatjes nënshtruese, të mbytjes së identitetit, deri në shndërrim total, të prishjes së natyrës së shqiptarit, ku shpalohet mllefi dhe zhgënjimi, toni dhe gjuha sarkastike, për t’i vënë barriera frenuese këtij mjedisi, që rrëshqet drejt rrokopujës. Duke u skeletuar kështu si një poemth sarkazëm, që ta ndërmend kohën, por që ndërkomunikon edhe me këndej kohën…

GJURMË TË UNIT POETIK

Frymëmarrja e vargjeve të kësaj poezie, ashtu si edhe ato të “Lahutës” apo te “Gomari i Babatasit” etj, ruan dhe shpërfaq tiparet e poetikës fishtiane: komunikimin e drejtpërdrejtë, bisedën e hapur, kur prek nër plagët tjetërsuese të botës shqiptare, si dhe gërshetimi i poezisë me retorikën. Pra, poezia “Metamorphosis” edhe njëherë formaton artin ku poeti shkrihet me bariun shpirtëror, çka në këtë rast ravizon një përmasë specifike të unit poetik:

– të lirikës së kulmeve dëshpërimore,

– të lirikës së zemëratës së fundme,

– të lirikës së shpresave të fikuna, që djegin dhe përvëlojnë.

Tonaliteti mbizotërues sarkastik i një mallkimi sipranie, kur është mbushur kupa e durimit, i përthyerjeve të trefishuara të unit poetik, por megjithatë asgjëkundi doravet padre Gjergj Fishta, ndikojnë për të shpërndarë mjegullën rozë, endur me pe të zi mbi poetikën e bardhë fishtiane…

 

HERO LIRIK I SHUMËFISHUAR

 

Pavarësisht ndërkomunikimit konkret dhe disaplanor, që e bartin vargjet e kësaj poezie, përthyerja e heroit lirik, madje paraqitja e tij si shumësi, i japin lirikës zemërake temporitëm dhe shprehësi të mirëfilltë artistike.

Së pari: Hero i kundërvënies ndaj realitetit rretheqarkues, që dita ditës zhbëhet, shpërfytyrohet dhe rrudhet si ndërgjegje, që na prezanton poetin e njohur, me ndjenja të përndezura, që, vazhdueshëm rezbitet nër plagët e pyllishtës, ku noton përditshmërinë shqiptari.

Së dyti: Hero lirik që grish në ndihmë të vetë historinë, faktet e njohura dhe të pranuara si të tilla, si ndër vargjet:

“ Por n’dashtë : le të thohet

Se dredhoi Leka,

Veç kurr mos t’thohet,

Se ka mbet Leka. ”(1990: 27),

si një deklamim i hapur i cilësisë që mbart.

Së treti: Hero lirik i ngashënjyer për të rrëmuar dhe kërkuar edhe përtejhistorie, kur i thërret Orfeut, “poetit më të shquar që jetoi para Homerit” (1987: 182), formulim që e hasim tek “Fjalori Mitologjik”, që vjen si i tillë, posaçërisht:

“E ka me e gjetun

Ndo’i farë Orfeut

Qi lavdet-t’ua

T’i a kndojë dheut. ” (1990: 31),

që ta sjell ndërmend piskamën, që ia drejton vetë Homerit, në poezinë “Ditën e të Shuemvet”, tek libri “Mrizi i Zanave”, vëllimit poetik që gdhend portretin e lirikut të vibracioneve këndellëse poetike dhe të një vokabulari farfuritës, sidomos kur thosh:

“Qi për liri t’Shqypnis’u bane flie:

Namin e tyre për m’e kndue si duhet,

Omiri lypet, lypet Iliada!” (1999: 24),

si dhe pasthirrmat buçimtare, që Fishta ua përthekon, hera-herës, orëve dhe zanave tek “Lahuta”. Materia e përthyer në këto forma, përveç se dëshmon tipin e poezisë klasike, madje që ngandonjëherë të përkujton Ovidin dhe metamorfozat e tij, veçse këtu me një funksion dhe semantikë të përmbysur, shpërfaqin dimensionin moral dhe artistik të poetit moskokëçarës si shprehësi, veçmas si kod i përplotësimit, kundërshtues i realitetit të atëhershëm, por edhe më gjerë se kaq…

KONTRASTI NDJENJOR

Poezia “Metamorphosis” duke qenë një dëshmi e dhimbcave sipërore, për atë farë shkërbimi që ka ndodhur dhe do të ngjante pa shkëputje me bashkëkombasit, faktikisht shënon një staturë të re poetike, në sendërtimin me nota sarkastike, të realitetit belban dhe shurdhmemec. Në njëfarë kuptimi, më së shumti ajo është poezi e kontrastit ndjenjor. Vargjet nistore:

“Qe besa, or burra,

Nuk dij kah t’çajë,

Mbasi do t’thirret

Sod derri dajë…

Me armiq t’Shqypnis

Un’pa u frigue

Mjaft jam i mjeri

Kacagjelue.

Po e kam pasë thanun

Deri sivjet:

Lum aj qi shkrihet

Për atme t’vetë” (1990: 24),

të cilat vetëm sa parashtrojnë vorbullën ndjesore, përhumbjen shpirtërore ku ka ra tashmë poeti. Më së fundi, kjo moçalishte përthithëse e jetës dhe oksigjenit, mund të përballet, nëse është e mundur, me ballëvëniet totale. Ndërkohë që antivlerat gëzojnë qytetari dhe nderim, vesi shpërblehet për virtyt, amoraliteti shpërndan mandate morali, hapësira e dinjitetit njerëzor ngushtohet çmendurisht dhe zhytet, pa përvuajtje nëpër zgafellat e pluhurosura dhe gjithë të gënies. Pozicioni sfidant, aspak lakmues dhe famësjellës, përkundrazi si shkak për ta keqkuptuar dhe lançuar, i Fishtës, shpaluar gjithkund në krijimtarinë e tij letrare, tek poezia “Metamorphosis” ka më tepër gjasë, të posedojë tepri qytetarie dhe sakrifice autoriale, në emër të përndritjes dhe shpëtimit të shqiptarit prej dangave dhe përllomjes. Poeti rreket të shpëtojë sa të mundet nga llumhania, ndonëse, për hir të së vërtetës filtrit të zemërimit nuk i shpëton gjësend, për të mbërritur tek përmbyllja fundore:

“Njata qi zhaben

N’këtë jetë t’a rrasën

Kështu kanë me t’shkrue

Mbi vorr ty rrasën:

Ktu njaj fatbardhi

Asht t’ue pushue

Për Fe e për Atme

Qi pat jetue. ” (1990: 32),

ku poeti raporton logjikën e ftohtë, bash si akulli, si dhe vlimin zemrak kundërvënës, ka gjetur shesh prehjeje në përvojën e lashtë, si gjurmë e qytetërimit që aderojmë ta përqafim sa më parë…

RITMIKA E PESËRROKËSHIT

Ajo çfarë e veçon poezinë, mbase me të gjithë veprën autoriale, që përbën vatra ku gjëmon tetërrokëshi tradicional i poetikës së shqipes, është kadenca ritmike e përshpejtuar e vargjeve, që përftohet nga lëvrimi i vargut me pesë rrokje. Ky lloj vargu, promovuar nga N. Frashëri me “Fjalët e qiririt’, si dhe nga A. Z. Çajupi në poezinë “Shqipëtar”, natyrisht, tek ky i fundit, duke përthyer tetërrokëshin karakteristik në dy formante, përkatësisht, në një njësi me pesë rrokje dhe në një njësi tjetër me trerrokësh, çka u ka dhënë vargjeve ritmin e trumbetës së alarmit luftarak.

Kurse Fishta, ashtu si Naimi mbart vetëm vargun me pesë rrokje, sepse aspiron të japë shumëfishin e ndjesive. Natyra specifike e vargjeve:

– të ritmit të kulmimeve trazimsjellëse,

– të dendurisë dhe densitetit ndjenjor,

– të përplasjes kozmogonike të antitezave kundërshtuese,

ka bërë që ky krijim të funksionalizohet edhe si artthënie, madje nga më të fuqishmit e këtij poeti.

Ritmika e ndërrimit të kahjeve, e përmbysjes së ndjesive të zemëratës, e kontrapunkteve të unit poetik, përpos përftesës autoriale në vjeshërimin me pesërrokësh, gjithsesi vatër e poetikës së shqipes, si dhe e bashkëngjitur kjo cilësi edhe me aktin e përzgjedhjes së fjalës që tenton qenien njerëzore shqiptare, të qarkëzuar prej theqafjeve të pafundme, e bëjnë të fuqishme artistikisht. Pra, “mëkati” pa një grimë mëkatimi, i vargjeve të poemthit “Metamorphosis”, një satirë e mprehtë dhe përplot polemika, një klithmë e mëdyshjes hamletiane të shkrimtarit, në fakt realisht shenjon gjurmë shprehësie letrare e jo “njolla” biografike të sajuara për ta përzënë nga panteoni i letrave shqipe.

1. Fishta, Gjergj: “Arnzat e Parnasit”, Sh. B. “Rilindja”, Prishtinë 1990.

Sfida e Arben Malajt

by

Shkruan: Behar GJOKA/
Kandidimi si i pavarur i Arben Malajt, pa dyshim një nga figurat e rëndësishme të së majtës dhe të PS në historinë e njëzet viteve, mbart dy momente. Së pari, kundërshtimin e mendimit zyrtar të PS, që bazohet në të drejtën e liderit për të hartuar listat, për të mos e përfshirë në listën e vet. Së dyti, edhe një akt individual dhe qytetar. Ardhja në këtë pikë, nevralgjike të fatit të demokracisë, lidhet në fakt me hapësirat e pakufishme të liderëve për të kontrolluar partitë e gjithë spektrit të politikës shqiptare, pra edhe vetë hartimin e listave, na shpie natyrshëm në asgjësimin e mendimit ndryshe, si dhe në instalimin e një demokracie përgjithësisht të kontrolluar nga majat e politikës. Shpallja e kandidaturës si i pavarur, në marrëdhënie me demokracinë, është një rreze drite në këtë atmosferë të ndezur të zgjedhjeve të radhës, që tregon se ka ende individualitete me integritet, të cilët pavarësisht pasojave, megjithatë nuk reshtin së përpjekuri për ta futur demokracinë e brishtë shqiptare në hulli më normale. Pra, kandidimi si i pavarur është edhe një akt politik dhe juridik që dëshmon se edhe në këtë humnerë të garës së kontrolluar elektorale, gjithsesi, duhen krijuar hapësirat për të dalë nga tuneli ku morali dhe idealet shpesh barazohen me rreckat që shkundin pluhurat. Akti i tij është politik sepse ka shpërfillur edhe llogaritë matematikore, ku elektorati i majtë është vështirë të dalë nga rreshtimi i unitetit partiak. Nga ana tjetër, edhe në këtë fushatë individuale, Malaj në të gjitha herët deklaron aspiratën për të mbetur përfaqësues i PS. Po kaq, kandidimi si i pavarur është një akt juridik, ku pavarësisht riskut të madh, tregon se edhe në kushtet e ligjit zgjedhor që na legalizon një demokraci të kontrolluar, që u jep fuqi të jashtëzakonshme liderëve të politikës shqiptare, nëse duam ndryshimin e vërtetë, daljen nga projektimi absurd i popullit të majtë dhe të djathtë, krijuar me kontributin e veçantë të PD dhe PS, që kanë futur psikologjinë e mosbesimit, të luftës së ashpër, madje deri në asgjësimin e plotë të tjetrit, që pavarësisht bindjeve të ndryshme, voton në liri të plotë dhe pastaj vijon jetën normale, pa pasur në mes armiqësinë shkatërrimtare. Akti qytetar, politik dhe juridik i Arben Malajt nuk ka të bëjë me mërmërimat e çuditshme të humbësve të privilegjeve, të cilët në ndonjë oponencë sporadike, lëshuar në media, kanë bërë sikur i janë kundërvënë politikës zyrtare të PD, kur edhe ata mund të kryenin një akt të ngjashëm me atë të Malajt. Veprimi i Malajt është ndryshe, sepse kandidimi i tij si i pavarur, dukshëm e veçon nga llomotimat e jargavitura të hamësve të pushtetit, por njëherësh e vë përballë liderit të PS, sepse kandidimi i tij vjen si rrjedhë logjike, si një kundërshti e njohur brenda radhëve të PS, qysh në zgjedhjet elektorale të vitit 2009. Rreshtimi i tij në Lëvizjen për Mendimin Ndryshe, ku bënin pjesë edhe Kastriot Islami, që tanimë ka kapërcyer në listat e PD, edhe prej faktit se u përjashtua nga radhët e PS, Andis Harasani, që para disa muajsh shpalli largimin, Ben Blushit, që ia ka mbërritur të strehohet në krye të listës për qarkun e Elbasanit, Marko Bello që nuk është fare në lista. Arben Malaj, në historinë e katër viteve, pavarësisht mendimit ndryshe dhe kritikave ndaj liderit të PS, gjithherë mbeti dhe është besnik i elektoratit të majtë, i objektivave politikë të PS për të ardhur në pushtet, por mbeti besnik dhe konsekuent edhe i mendimit ndryshe. Pra, rasti i Arben Malajt, që në këtë zallamahi zgjedhore ku nuk e merr vesh i pari të dytin, ku amoralja mbyt moralin, ku pragmatizmi politik është shndërruar në yll polar, përbën një gjest dhe dukuri qytetare, politike dhe juridike, që vërteton dhe na kujton se ende ka vetëdije për ndryshim. Nga ana tjetër, Arben Malaj është edhe kambana e alarmit për të ndryshuar ligjin e zgjedhjeve, që hartimin e listave ia delegon liderëve të politikës, ligjin që vë në zgrip ekzistencial fatin e demokracisë dhe i ka hapur udhën lulëzimit të autoritarizmit, që po e vonon realisht funksionimin e demokracisë si shtet ligjor, me qytetar të barabartë përpara ligjit.
• E falenderojmë mikun e gazetës Dielli, studiuesin Behar Gjoka, që pati mirësinë ta dërgonte artikullin edhe për lexuesit tanë.

Rezoluta çame dhe politika shqiptare

by

NGA BEHAR GJOKA/

Prej vitit 1991 e deri më tani, politika shqiptare, me ulje-ngritjet e veta, është gjendur në situatën e një prove zjarri dhe dinjiteti për të mbajtur qëndrim ndaj çështjes së drejtë të popullsisë çame, sipas dokumenteve të kohës, të dëbuar me dhunë dhe masivisht nga trojet e veta, duke përvijuar kështu përmasat e një gjenocidi të pastër etnik.

Hezitimi dhe droja për ta miratuar atë, në harkun e njëzet viteve, si një akt politik, juridik dhe historik, përveç të tjerash, dëshmon një situatë të mungesës së dinjitetit të politikëbërjes, si dhe të një pozicioni inferioriteti të faktorit politik, pra që duket se nuk ka vënë ende në themel të marrëdhënieve ndërshtetërore reciprocitetin dhe fqinjësinë e mirë. Kuptohet se miratimi i rezolutës mbi të drejtat e mohuara të popullsisë çame kërkon që të merren përgjegjësitë përsipër nga e gjithë politika shqiptare, sepse në marrëdhënie me çështjen kombëtare dhe me fatin e bashkëkombësve, nuk ka krahë dhe ngjyresa partiake, nuk ka arsye që të vihet në dyshim uniteti dhe unifikimi i qëndrimeve të politikës shqiptare, ashtu siç ngjau në vitin 1999, kur shqiptarët e Kosovës u dëbuan prej trojeve të veta nga serbomëdhenjtë.

Humbja dhe fitorja në marrëdhënie me çështjen kombëtare është e përbashkët, prandaj është thelbësore që edhe zgjidhja e këtij ngërçi, që nuk mundet të zgjidhet nga kalendat greke, të merret përsipër nga e gjithë politika shqiptare. Miratimi apo mosmiratimi i saj, pikërisht në këto momente, nuk ka gjasa të shndërrohet në mollë sherri për të shënuar patriotët dhe tradhtarët, përkundrazi, janë shanset për të evidentuar maturinë dhe pjekurinë për të marrë përsipër përgjegjësitë, së bashku dhe në emër të kombit shqiptar, në emër të demokracisë dhe fatit të përbashkët të banorëve të rajonit të gadishullit të Ballkanit. Momenti i zgjedhur, në pragzgjedhjet parlamentare të radhës, nuk ka asnjë shkak që të përdoret si një trampolinë e përkohshme, e mbajtjes ose e marrjes së pushtetit, duke fshirë kështu të drejtën e shqiptarëve, të drejtën e kthimit dhe të lëvizjes, të drejtën e pronës dhe të përkujtesës së sakrificës së dikurshme, le të shërbejë për të evidentuar dhe përfaqësuar thelbin e politikës sonë, si një model mirëkuptimi në lidhje me çështjet madhore të kombit.

Nga ana tjetër, miratimi i rezolutës, në fakt shënon një akt të mirëfilltë juridik në marrëdhënie me politikën shqiptare, e sidomos me detyrimin që qeveritë, pra Ekzekutivi i çdo kohe, pavarësisht ngjyrës dhe krahut politik, ta ketë gjithnjë në qendër të vëmendjes çështjen shqiptare në përgjithësi, e po kaq çështjen e popullsisë shqiptare në Greqi, që në fakt lidhet ngushtësisht me fatin e shqiptarëve të Vilajetit të Janinës, i cili prej vendimeve të Konferencës së Londrës, ku Fuqitë e Mëdha të kohës, në këtë rajon të trazuar, por që e kanë vënë në zgrip të ekzistencës kombin shqiptar, madje trojet e saj shpeshherë kanë shërbyer për të shuar etjen e shovinizmit të fqinjëve tanë jugorë dhe veriorë, padrejtësisht copëtojë trojet shqiptare, duke lënë jashtë shtetit shqiptar më shumë se sa gjysmën e tyre.

Padrejtësia historike e vitit 1913 bëri që në mes të tjerash të përfshihej në shtetin grek Vilajeti i Janinës, e bashkë me të edhe fati i çamëve. Po kaq, në anën tjetër, në pikëpamje të rrjedhave historike, çështja e shqiptarëve të Greqisë, ku përfshihet edhe çështja çame, ka një moment që bëhet gjithçka për të fajësuar shqiptarët në një kohë që ishin të pushtuar nga fashistët italianë, e në mënyrë të veçantë për të fshehur gjenocidin e ushtruar gjatë gjithë kohës, e që kulmohet me dëbimin e shqiptarëve të Çamërisë. Pra, jemi në të drejtën tonë, legjitime dhe demokratike, që duke miratuar rezolutën mbi popullsinë çame, një realitet historik dhe gjeografik, zbehim fluturimet pindarike mbi Vorio-Epirin, një realitet politik që fle në jo pak koka të fqinjit jugor dhe pa asnjë bazë historike, e duke hedhur themelet e reciprocitetit ndërshtetëror, si dhe për të vërtetuar se demokracia shqiptare kalon nëpër Tiranë, para së gjithash.