Shkruan:Pirro Dollani/ Las Vegas/
Nga gjërat e bukura që mora me vete kur u ktheva nga Shqipëria ishte edhe një çantë plot me libra. Një pjesë të tyre i kam lexuar, pjesa tjetër pret radhën.Natyrisht, librin e Kadaresë “Mëngjeset në Kafe Rostand” e lexova pa mbërritur avioni në Las Vegas.Por libri që më befasoi, që më futi në mendime e më bëri t’i kthehem përsëri është romani i funditi shkrimtarit Viktor Canosinaj, “Baronesha Shenteben”.
Nga faqet e para, ku Vilma, baronesha, zgjohet nga klithmat e një orgazme që i shpërthen në një ëndërr dashurie me një shqiptar, mikun e të shoqit,dhe deri në faqen e fundit ku shërbyesja njofton se te dera “është një shqiptar”, lexuesi kalon nëpër një “rroller koster” emocionesh e befasish saqë e ka të pamundur ta largojë nga dora pa arritur faqen e fundit.
Ngjarjet në roman zhvillohen në fillimet e shekullit XX. Autori ka arritur ta japë mjeshtërisht atmosferën e kohës, një atmosferë marrinash, vrasjesh, grindjesh, apo siç thotë njëri nga personazhet: “Shqiptarët nuk rrinë dot pa shpalosur fodullëkun dhe marrëzitë e tyre”, atmosferën ku tragjedia “Medea”, pasi luhet në një skenë primitive me Vilmën në rolin kryesor, ndodh liveshekuj e shekuj pas vënies së saj të parë në skenë me një grua shqiptare.
Por romanin e bën edhe më interesantfakti që ajo atmosferë e fillimshekullit XX shërben edhe si një lloj alegorie për realitetine kohës postkomuniste, ku politikanët grinden për mustaqet e Çelos, apo siçndodh edhe në roman gjatë një dasme ku plas sherri. Përse? Sepse një palë mbrojnë tezën se laraska ka më shumë pendë të bardha, ndërsa pala tjetër mbrojnë të kundërtën.Dhe e gjitha kjo ndodh gjatë dasmës. Ndërmjet Vilmës dhe Gretës, dy të huaja që ndodhen aty, zhvillohet ky dialog:
– Pse sillen si fëmijë kur i kanë mustaqet një pëllëmbë?
– Sepse janë ende në fëmijëri të njerëzimit, – tha Greta.
Një nga meritat e kësaj vepre është se autori, me shumë art e guxim, lëvron një temë që deri tani, realisht tani,ka qenë tabu në letërsinë shqipe.Me romanin “Baronesha Shenteben” për herë të parë ndeshim në letërsinë shqipe personazhe homoseksualë, që nuk paraqiten si karikatura të shëmtuara aposi figura të gjymtuara, por përkundrazi, janë dhënë me shumë objektivitet.Historia e këtyre karaktereve shërben edhe si një kontrapunt për të krijuar kontrast me realitetin shqiptar të atyre viteve. Autori, si një eksplorator që shkel për herë të parë në këtë “tokë”, ka bërë kujdes që karakteret homoseksualë të jenë thuajse të huaj. Kanë qenë të zakonshme largimet nga vendet e tyre të njerëzve me prirje seksuale ndryshe.Rast shumë i njohur është ai i autorëve të mëdhenj amerikanë Allen Ginsberg, Jack Kerouac, Paul Bowles etj., që në vitet 1950 shkonin të jetonin në Marok, apo autorë të tjerë që vendoseshin në Paris për t’u shpëtuar ligjeve amerikane të kohës.Si shumë të huaj që nën petkun e misionarit, studiuesit, bamirësit etj., vendoseshin në vende të tjera, ashtu edhe heroi kryesor i romanit, baroni Shenteben,ka ardhurnë Shqipëri. Kuptohet lehtësisht se autori është ngacmuar në realizimin e kësaj figure nga disa motive të jetës së albanologut të njohur austro-hungarez, baronit Franc Nopça, një figurë tepër interesante dhe e veçantë për kohën kur jetoi.Ndoshtamund të jetë edhe figura e lordit Bajron,arsyeja e vërtetë e largimit të të cilit nga Anglia ishteorientimi i tij seksual tepër ekstravagant për kohën.Dhe po ashtu si Bajroni qëndihmoi lëvizjen çlirimtare greke për të fituar pavarësinë, ashtu edhe baroni Shenteben i furnizon shqiptarët me armë.
Pavarësisht sesi paraqitet baroni Shenteben në vepër, nuk është e vështirë të përcaktosh se cila është arsyejae vërtetë e ardhjes së tij në Shqipëri,po të kihet parasysh sesi përfundon në fund të romanit.Ai shkruan në revista për botën shqiptare, merret me trafik armësh e shpeshherë largohet nga qytetit në mënyrë misterioze.Ndryshe nashfaqetGreta, gruaja e konsullit perandorak.Nëse baroni Shenteben është më i rezervuar, Greta është më e hapur dhe nuk lë rast pa shprehur pikëpamjet e saj homoseksuale. Autori ka meritë në skalitjen e figurës së saj. Është një personazh gjithë mish e gjak e me një shpirt polemizues që të bën të mendosh.
Por këto karaktere nuk i manifestojnë veprimet e tyre hapur.Natyrisht, jo.Pasingjarjet në roman nuk e kalojnë cakun kohor të dekadës së pare të shekullit XX.Prandaj autori është mjaft i kursyer në rrëfim.Ai e shikon homoseksualitetin si një fat njerëzor dhe jo si prirje seksuale. Pikërisht këtu qëndron vlera parësore e veprës.
Në një tekst të tillë, lexuesi është po aq i rëndësishëm sa edhe vetë autori. Ai duhet të “plotësojë” e të interpretojë tekstin për të nxjerrë në dritë atë pjesë të padukshme të “ajzbergut” që autori nuk e zbulon. Le të marrim një fragment për ilustrim: Vilma bashkëbisedon me të ëmën, e cila është e shqetësuar se, edhe pas disa muajsh martesë, e bija s’ka mbetur ende shtatzënë.

Do të kalonin muaj dhe, një ditë, ndërsa Vilma po pinte çaj me të ëmën në dhomën e ndenjies dhe sytë ia kishte ngulur një fotografie të të shoqit me mikun shqiptar,ajo do ta pyeste jo pa habi:
– Bija ime, çfarë shikon ashtu e mekur në atë fotografi?
– Tim shoq, – i ishte përgjigjur ajo kokulur.
– Ky është miku shqiptar i Rudit?
– Njëri nga miqtë. Dy shqiptarë i ka bërë vëllezër. Ka pirë gjak me ta.
– Ashtu?! Zakon ivjetër. . . Racë e egër, por e bukur. . .I martuar është miku i Rudit?
– Jo, mama, është ende iri, vetëm 25 vjeç.
– Oh, raca e tyre martohet që 16 vjeç.
Kupa e çajit të nënës kishte tringëllirë mbi pjatën e porcelantë…

Siç shihet nga ky dialog, që nga ky çast shqetësimi i nënës për shtatzëninë e Vilmës do të dalë në plan të dytë. Shkrimtari na e jep shumë bukur këtë gjendje emocionale të nënës, por hesht për të shpjeguar arsyen. Pikërisht këtëpjesë të padukshme të “ajsbergut” ua lë lexuesve ta zbulojnë. Dhe me këtë “formulë”, me këtë “technique of absence – teknika e mungesës”, siç e quajnë studiuesit, autori procedon gjatë tërë romanit.
Një vlerë tjetër e romanit është se autori nuk i “përflet” veprimet e karaktereve.Ata shpalosen para syve të lexuesve me lëvizjet e veprimet e tyre si të jetë hapur sipari i një skene.Pikërisht, ky procedim e ka bërë më dinamik e më të zhdërvjellët rrëfimin.
Edhe pasi lexuesitdo të kthejnë faqen e fundit, atyre do t’u mbeten shumë pikëpyetjeje dhe historiqë autori qëllimisht i ka lënë të hapura, si: Çfarë e lidhte zonjën Horti me zonjën Shentenben? Ç’marrëdhënie ka Greta me shërbyesen shqiptare?Ç’ndodhi në të vërtetë me shqiptarin, mikun e Rudit? Etj. etj. Ndoshta tërë këto “të pathëna” autori do t’i shtjellojë në një vëllim të dytë. Këtë mendim e përforcon edhe më shumë fraza mbyllëse e romanit që do të nxisë më shumë fantazinë e lexuesit.
“Te dera ndodhet një zotëri. Thotë se është shqiptar.”
Vërtet, cili është ky shqiptar? – do të pyesë lexuesi kur të mbyllë faqen e fundit.

Las Vegas, Janar 2015
* Falenderojme Prof Pirro Dollanin, qe e dergoi per lexuesit e Diellit