Dr. Paulin Marku – Dielli

Qasja diplomatike e Austro-Hungarisë me kancelaritë e huaja për çështjen shqiptare dhe konfliktet në Ballkan

October 30, 2023 by s p

Dr. Paulin Marku/

Konfliktet në Ballkan të ndodhura në fillim të shekullit XX-të janë ndjekur me interes nga kancelaritë e huaja diplomatike. Përpjekjet për shuarjen e konflikteve dhe për ruajtjen e status-quo-së nëpërmjet sugjerimeve e bisedimeve ndërkombëtare, ku u hartuan edhe platforma politike e gjeopolitike për gjetjen e një rrugë paqësore për evitimin e përplasjeve të armatosura. Kancelaritë e huaja diplomatike kishin informacione të bollshme rreth pakënaqësive dhe situatës së tensionuar që shfaqej në forma të ndryshme në Ballkan. Ngjarjet e viteve 1908-1913 u zhvilluan në periferinë e Evropës por nuk mungonte lidershipi dhe protagonismi diplomatik i Fuqive të Mëdha të kohës, të cilët u angazhuan për zgjidhjen e problemeve në rrugë diplomatike. Këto lëvizje ishin të dukshme dhe me ritme të shpejta pasi sundimi otoman ishte dobësuar dhe problemet e brendshme reflektonin në mbarë popullatën. Viset shqiptare u përballën me beteja e kryengritje të ashpra dhe me pasoja të rënda. Humbjet në jetë njerëzish dhe në dëme ekonomike ishin të shumta. Kryengritjet e njëpasnjëshme në trojet shqiptare gjatë viteve 1910, 1911, e cila u pasua me kryengritjen e përgjithshme të vitit 1912 e shtrirë në pjesën më të madhe të tokave shqiptare, ngjalli reagime te ashpra tek Porta e Larte, vuri në lëvizje diplomacitë e huaja për zgjidhjen e konfliktit dhe ndezi edhe më tepër ndjenjat nacionaliste të shqiptarëve. Në këtë periudhe të ndërlikuar historike për të ardhmen e kombit shqiptar, situata në Ballkan përshkallëzohej edhe tek vendet fqinje, të cilët shfrytëzuan dobësimin e Perandorisë Otomane dhe konfliktet që ajo kishte të hapura. Në këto rrethana filluan të krijohen aleanca ballkanike, ku më të rrezikuara ishin tokat shqiptare. Tentativat e Stambollit për të qetësuar shqiptarët dhe për të kontrolluar territoret që kishin nën sundim ishin të vazhdueshme dhe përdorte forma të ndryshme. Pakënaqësitë e shqiptarëve ndaj autoriteteve ishin të shumta dhe shfaqeshin gjithnjë e në rritje dhe demonstroheshin në forma të ndryshme: nëpërmjet kërkesave e memorandumeve adresuar qeverisë, konsultime e takimi me trupa diplomatik si dhe nëpërmjet protestave e kryengritjeve. Në bazë të analizave të ngjarjeve rezulton se zgjimi kombëtar shqiptar ishte përforcuar dhe mendimi politik ishte pjekur si kurrë më parë. Lëvizjet politike të elitës shqiptare ishin me karakter gjithëpërfshirës për shqiptarët, pa dallime krahinore e fetare me synimin që veprimet të ishin të njëtrajtshme, në mënyrë që kryengritja e përgjithshme e vitit 1912 të shtrihet në të gjitha viset shqiptare. Vendimi ishte marrë në vitin 1912 nga krerët politik shqiptar, të mbledhur në Taksim të Stambollit. Në përfundim të takimit, u arrit në konkluzion se nuk kishte rrugë tjetër për të fituar të drejtat e tyre pos asaj të një kryengritje të përgjithshme shqiptare.

Çështja shqiptare u ndjek me interes edhe nga diplomacitë huaja. Situata e krijuar në Shqipëri kishte ngjallur reagime nga përfaqësuesit ndërkombëtare. Ambasadori italian në Athinë njoftonte qeverinë e tij se gjendja në Shqipëri ishte e rëndë. Nga informacionet e mbledhura pohonte se ne zona të ndryshme të Shqipërisë nuk lënë më vend për dyshime mbi mundësinë e përgatitjeve për një revoltë tjetër në pranverën e ardhshme. Qëllimet e lëvizjes duket se janë administrative dhe qendrat kryesore janë Vilajeti i Kosovës, i Shkodrës, qarqet e Beratit, Gjirokastrës, Delvinës, Përmetit, si dhe për t’u shtrirë sa më shumë të ishte e mundur në Shqipërinë e Jugut. Në një memorandum të dërguar nga deputetet shqiptar për Portën e Lartë kërkohej që në katër vilajetet: Kosovë, Manastir, Janinë dhe Shkodër: duhet të drejtohen nga individ me vlera të padiskutueshme; Valiu dhe drejtuesit lokal të ishin të pranuar nga popullata; të emëroheshin nëpunës civil të aftë; të lejohej gjithashtu hapja e shkollave shqipe; të merreshin masa për hapjen e rrugëve dhe mirëmbajtjen e tyre; shfrytëzimi i bujqësisë, i minierave, i pyjeve të Shqipërisë. Shqiptaret kundërshtonin zërat që flitej se forcat ushtarake do të ndërhyjnë sërish me forcë për të shtypur revoltën në Shqipëri.

Ndërsa, qeveria nga ana e saj kërkonte të fitojë kohë, duke bërë lojë politike dhe i shmangej sërish detyrimeve dhe vijonte të jepte premtime për realizimin e kërkesave të shqiptareve. Nuk i ngelte gjë tjetër, veçse qeveria të pranojë kushtet kërkesat në parim dhe të paktën të marrë masat për zgjidhjen e atyre që ishin më emergjentet.

Diplomacia Austro-Hungareze ishte mjaft aktive dhe e interesuar për zhvillimet në Ballkan. Vjena i ka ndjekur me vëmendje të veçantë ngjarjet politike, ekonomike e kulturore në trevat shqiptare gjatë sundimit osman, pasi kishte përfaqësi diplomatike në Shkodër, Shkup, Manastir e Janinë, si dhe shume zyra konsullore neper qytete të ndryshme shqiptare.

Sipas informacione që Vjena kishte rezultonte se Porta e Larte nuk po merrej me akordimin e privilegjeve autonomiste shqiptarëve, as me ndonjë përcaktim të territorit të tyre, por është fjala vetëm për ruajtjen e privilegjeve tradicionale dhe për të drejtat e barabarta për gjuhën shqipe. Për sa i përket politikes që ndiqte Austro-Hungaria, pohonte se mbështeste politiken e zhvillimit të qetë e paqësor të të gjithë popujve të Ballkanit. Vjena shfaqej e shqetësuar për situatën e rënduar dhe sugjeronte në mënyrë te vazhdueshme Portën që të merreshin në konsiderate kërkesat e shqiptareve dhe të gjendeshin zgjidhje problemeve.

Vjena dhe Roma, secila, në këndvështrimin politik e ekonomik të tyre për interesa strategjike e gjeopolitike ishin kundër një luftë në Ballkan, por nga ana tjetër e shihnin dobinë e një konteksti autonom shqiptar dhe shikonin si gjënë e duhur zbatimin e të drejtave të shqiptarëve nga autoritet zyrtare turke. Kjo do të ishte një mënyre e mirë për t’i dhënë fund përplasjeve së vazhdueshme të brendshme, si dhe evitimin e një konflikti të mundshëm Ballkanik, si dhe një mundësi e mire për të krijuar një urë lidhëse midis Lindjes dhe Perëndimit. Çështja shqiptare ka qene pjese e bisedimeve edhe me herët, në takimi në Monca midis ministrit të Jashtëm italian, Vikontit Venosta dhe homologut të tij krye-diplomatit të Vjenës, Goluhovski në vitin 1896.

Vjena dhe Roma zyrtare e kishin pjesë të agjendës diplomatike çështjen shqiptare dhe kishin dërguar në vilajetet perandorake ekspertet e tyre, për të identifikuar dhe përvijuar kufijtë etnik të trojeve shqiptare duke analizuar me kujdes etnitë e ndryshme në rajon. Qëllimi i qeverise malazeze për të hapur për diskutim rregullimin e kufirit shkaktonte turbullira dhe tension midis palëve. Shfaqjet e organizimit te vendeve ballkanike shihej me shqetësim nga diplomatet e huaj.

Ata e shikonin me shqetësim dhe i druheshin faktit se mund të çojnë deri në shkatërrimin e statusquo-së ballkanike nga shtetet fqinje. Sipas, krye-diplomatit vjenez, Berchtold në telegramin e tij për situatën në Ballkan, dërguar Shën Petersburgut, Berlinit, Londrës, Parisit, Romës, Stambollit dhe Bukureshtit pohonte se situata nuk është e qete dhe i druhej prishjes së statusquo-së ballkanike. Ai evidentonte disa ngjarje ku përmenden konflikti në kufirin turko-malazez, dukja e çetave greke në Epir dhe përmbi të gjitha, nervozizmi i opinionit publik në Bullgari, i shkaktuar prej masakrave në Kochanë. Në mbyllje të telegramit pohohet se Kabineti i Vjenës e ndjek sot e mot politikën ë saj për t’i ndihmuar zhvillimet paqësore të të gjithë popujve të Ballkanit. Po ashtu, dëshironte që të kishte shkëmbim mendimesh me kabinetet qeveritare të Fuqive të Mëdha, të cilat janë të predisponuara për të ndikuar miqësisht te Turqia që qeveria e re, të vazhdoje parimet decentralizuese, si dhe për të bindur shtetet ballkanike se është në interesin e kombësive të tyre në Turqi, si dhe t’i lihet kohë kabinetit të kryesuar nga Veziri i Madh (kryeministri), Muhtar Pasha për të vënë në zbatim funksionimin e administratës lokale në përshtatje me krahinat e ndryshme. Në këtë mënyre këshillonte që të mos vihej në rrezik qetësia në Ballkan. Berchtold iu kërkonte që përmbajtja t’ju komunikohej ministrave të Jashtëm përmbajtja e telegramit të njoftohej si është pritur ky hap i Austro-Hungarisë. Komunikimi iu ishte dërguar edhe ambasadoreve vjenez dhe shtonte se komunikimi t’i paraqitej si informatë konfidenciale mbretit të Rumanisë, Karol.

Lidhur me propozimin e Vjenës për zgjidhjen e çështjes ballkanike, Fuqitë e Mëdha dhe Porta e Lartë shprehen opinionin e tyre.

Në udhëzimin e Berchtold drejtuar ambasadoreve të Austro-Hungarisë pranë Fuqive të Mëdha, lidhur me propozimin e Vjenës, pohonte se kishte përgjigjën e të gjithë kabineteve për përmbajtjen e telegramit. Ai pohonte sa më poshtë vijon: “Kabineti gjerman dhe italian e kanë miratuar menjëherë propozimin tim. Ky i fundit me shtesën, që nënkuptohet se, Italia mund të marre pjese vetëm në vërejtjet (ankesat) pranë shteteve të Ballkanit. Qeveria ruse është dakord me nismën tonë me kusht që ndërhyrja miqësore tek Porta t’i shmanget formës së një përçapje kolektive dhe të bëhet në trajtën e këshillave të veçanta të ambasadorëve. Për sa i takon kabinetit anglez, Ser E. Grey i ka pritur me simpati arsyetimet e mia dhe është deklaruar i gatshëm të shkëmbejë mendime lidhur me iniciativën time. Me anë të ambasadorit të saj, qeveria franceze ka deklaruar se është e gatshme t’i pranoje me kushtin që Porta, të shtrijë edhe tek grekët bullgarët, e serbët lëshimet që u ka bere shqiptareve me iniciativën e saj.” Berchtold ishte për ruajtjen e status-quos-së dhe qetësisë në Ballkan, për zhvillimin e qetë, e të njëjtë për të gjithë, dhe se propozim i tij ishte për të shkëmbyer mendime me Fuqitë e Mëdha për të ardhmen ballkanike.

Raporti i ambasadorit të Austro-Hungarisë në Rusi, Thurn, lidhur me qëndrimin e kryeministrit rus, ndaj propozimit të Vjenës për çështjen shqiptare ishte sa më poshtë vijon. Kokovzov i sheh mjaft të errëta punët në Ballkan, por ende ka shpresë. Për propozimin e Vjenës shprehej se hapi i hedhur është për t’u mirëpritur për arsye se një diskutim i qete dhe reciprok, gjithmonë ndihmon për të zgjidhur çështjen dhe për të forcuar besimin e ndërsjelle të pjesëmarrësve.

Ambasadori austro-hungarez njoftonte ministrin e Jashtëm mbi qëndrimin e Portës së Larte ndaj propozimit të Austro-Hungarisë për çështjen shqiptare. Në dokument pohohet se ministri i Jashtëm i qeverisë otomane, Gabriel Efendiu shprehej: Ne jemi të bindur se kabineti i Vjenës, duke bërë këtë propozim ka qenë frymëzuar nga qëllimet më të mira për qeverinë turke. Për ne do të jetë e vështirë për të bërë lëshime kundrejt shqiptarëve dhe kombësive të tjera, pasi ne do të dukeshim sikur veprojmë nën presionin e Fuqive. Vjena zyrtare ishte e shqetësuar për situatën në rajon dhe përpiqej të ndikonte pozitivisht në shuarjen e konflikteve. Ajo ishte për ruajtjen e status-quosë. Edhe konsujt anglezë dhe serbë shprehin shqetësim mbi gjendjen në Shqipëri. Gjatë bisedimeve të vazhdueshme që përfaqësuesit diplomatik Austro-Hungarez zhvilluan me diplomat të huaj dhe me autoritetet e Stambollit shpreheshin për ruajtjen e paqes në Ballkan. Vjena ishte iniciuesi e ndërmjetësuesi midis Portës e shqiptarëve për të respektuar të drejtat dhe detyrimet institucionale qeverisëse si dhe për zbatimin e marrëveshjeve.

Referuar dokumenteve të periudhës rezulton se takimet midis Fuqive të Mëdha për zgjidhje të situatës në Ballkan dhe evitimin e shpërthimit të luftës ballkanike ishin të vazhdueshme. Konti Berchtold nëpërmjet udhëzimit drejtuar ambasadave të Austro-Hungarisë pranë Fuqive të Mëdha iu komunikonte propozimet e Vjenës për zgjidhjen e çështjes ballkanike.

Qeveria franceze propozonte zbatimin e reformave dhe kërkonte që të ngarkohen shtetet e mëdha. Diplomacia Austro-hungareze e ndiqte situatën hap pas hapi dhe mund të thuhet se ishte nga më aktivet në rajon. Vjena mbështeste reformat dhe propozonte ndryshime në projektin e reformave. Ndonëse propozimi për reforma u pranua nga qeveria turke, ushtria malazeze kishte sulmuar kufirin. Veprimi i forcave ushtarake malazeze ishte për t’i hapur rruge vendimit që kishin marre më 22 shtator 1912 vendet ballkanike për të sulmuar Perandorinë. Qeveria turke refuzoi kërkesën e vendeve ballkanike dhe shprehej se po përziheshin në punët e brendshme të saj. Në këto kushte filloi lufta ballkanike. Në luftën Ballkanike armata turke qe ndarë në dyshe: Armata e Lindjes që vepronte në Trakë dhe ajo e Perëndimit që vepronte në Shqipëri e Maqedoni. Në Ballkan u prish status-quoja dhe filloi lufta ballkanike, ku tokat shqiptare u kthyen në shesh betejash.

RECENSË PËR LIBRAT E ISH-EDITORIT TË GAZETËS “DIELLI”, DALIP GRECA: “EDITORËT E DIELLIT NË 110 VITE HISTORI” DHE “EDITORIAL”

May 2, 2023 by s p

Recencë nga Dr. Paulin Marku/

Federata Pan-shqiptare e Amerikës “Vatra” promovoi dy libra të ish-editorit të gazetës “Dielli”, Dalip Greca, i cili drejtoi me përkushtim e profesionalizëm për 12 vite organin më të vjetër të shtypit shqiptar në diasporën shqiptare të Amerikës. Z. Greca u nda nga jeta një vit ma parë duke lënë një boshllëk të madh në familje, miq e në komunitet. Veprimtaria e tij publicistike e mediatike ishte e gjerë. Këtë e dëshmojnë edhe shkrimet e shumta nëpër gazeta të ndryshme dhe me daljet publike në televizione të ndryshme kombëtare. Ikja e parakohshme e tij nga kjo jetë, krahas dhimbjes që la pas, ai kishte edhe projekte në proces që nuk arriti t’i përfundonte sa ishte gjallë. Pjesë e projekteve të papërfunduara të Dalip Grecës janë edhe këto libra që u promovuan nën përkujdesjen e Federatës “Vatra”, në bashkëpunim me familjen Greca. Ky projekt u realizua falë punës të një grupi pune që u angazhuan për të përgatitur për botim këto dy libra. Padyshim, që për ne është nder dhe përgjegjësi që të marrim përsipër punën që i ndieri Greca kishte lënë pa përfunduar. Por qëllimi ishte të kontribuojmë që veprimtaria e tij, të mos ngelë e pabotuar por të rrojë gjatë në opinionin publik, si një prej intelektualeve shqiptar në diasporën e largët të Amerikës, padyshim si një prej njerëzve te rëndësishëm në Vatër që la gjurmë në drejtimin e gazetës “Dielli” për dymbëdhjetë vite me radhë. Promovimi është i rëndësishëm sepse sjell në fokusin e opinionit publik dhe shpalos nëpërmjet këtyre librave veprimtarinë publicistike e gazetareske të Dalip Grecës. Falë eksperiencës së tij profesionale, këmbënguljes e përkushtimit arriti të çojë përpara gazetën për dymbëdhjetë vite duke informuar opinionin publik me ngjarje të karakterit kombëtar, politik, aktualitet dhe kulturë, si dhe, nëpërmjet pasqyrimit të aktiviteteve të ndryshme atdhetare, kulturore e artistike zhvilluar në komunitetin shqiptar në Amerikë. Këto libra “Editorët e Diellit në 110-vite histori” dhe libri “Editorial”, vijnë si pjesë e pandashme e veprimtarisë se tij në fushën mediatike.

Gjatë karrierës së tij, ai kishte mbledhur material arkivorë, literaturë, shkrime gazetash e kujtime të shumta të intelektualeve shqiptar me qëllim për të zbardhur nëpërmjet dokumenteve veprimtarinë atdhetare të paraardhësve të Diellit. Ai ishte i përkushtuar që të zbardhet sa më shumë të jetë e mundur mbi punën e editoreve që shërbyen ne drejtimin e gazetës në mënyrë që të pasqyrohet puna e tyre sa më gjerësisht. Gjetja e këtyre materialeve nga familja dhe vënia në dispozicion për botim ishte e rëndësishme dhe duhet të botoheshin me patjetër për të mos i lënë në pluhurin e harresës dhe të humbiste puna disa vjeçare që Dalipi kishte bërë me pasion dhe profesionalizëm për Editorët e Diellit gjatë 110 vite histori. Po ashtu, pa asnjë hezitim, grupi i punës shprehu gatishmëri e përkushtim për të bashkëpunuar që veprat e të ndierit Dalip Greca të botohen sa më parë. Vlera e këtyre librave është se gjenden material historike, letrare, politike e social-kulturore nëpërmjet një pune disa vjeçare kërkimore të palodhur e skrupuloze të Dalip Grecës.

Libri “Editorët e Diellit në 110 vite histori” është i ndare në nëntë kapituj kryesisht përshkruhet dhe analizohet veprimtaria e editoreve të editoreve të Diellit, ku nuk mungojnë tema të ngjarjeve historike për themelimin e Vatrës, marrëdhëniet e komunitetit shqiptar në Amerike dhe lidhjet e tyre me vendlindjen. Po ashtu, trajtohen dinamikat e zhvillimet e brendshme të “Vatrës” botuar në gazetën “Dielli”. Në këtë libër autori sjell në vëmendje të opinionit publik profilin dhe kontributin e drejtuesve të gazetës “Dielli”.

Të gjitha këto materiale, autori i mblodhi me profesionalizëm për t’i venë në dispozicion të opinionit publik që të kenë mundësi të dinin më shumë rreth këtyre njerëzve mendjendritur që drejtuan gazetën Dielli për dekada me radhe. Po ashtu, autori analizon rrjedhat e ngjarjeve historike qysh prej themelimit të gazetës Dielli, rolin e saj në diaspora, vështirësitë e ndryshme që pati kjo gazetë për t’i rezistuar kohërave të ndryshme dhe problemeve të shumta që u shfaqen gjatë 110 viteve ekzistencë. Në rendin kronologjik libri rendit ngjarje, fakte dhe veprimtari të shumta të vatranëve në shërbim të çështjes kombëtare. Libri ‘Editorët e Diellit në 110 vite histori’ mbyllet me një kronologji të drejtuesve të gazetës Dielli dhe të kryetarëve të Vatrës nga themelimi deri në ditët e sotme. Me profesionalizmin e tij, libri u përgatit për botim nga studiuesi, Idriz Lamaj dhe redaktor shkencor, Dr. Paulin Marku.

Libri “Editorial” pasqyron veprimtarinë e gjerë publicistike të Dalip Grecës. Në këtë libër janë përzgjedhur në mënyrë profesionale e autentike shkrime të shumta të cilat flasin për tema nga më të ndryshmet trajtuar në 12 vite. Në këtë libër trajtohet kontributi atdhetar i vatranëve në periudha të ndryshme. Me interes lexuesi do të gjejë tema me karakter të ndryshme si: historik, të çështjes kombëtare, problemet politike, kulturore e sociale. Po ashtu, në libër flitet për disa prej përfaqësuesve të rëndësishëm të komunitetit shqiptar në Amerikë.

Nëse e vërejmë me kujdes, z. Greca përpiqet të trajtojë profilin e gazetës Dielli duke prekur tema nga më të veçantat, atdhetare e kulturore, vizionin për gazetën dhe ndikim që Vatra kishte në komunitet në diasporë. Po ashtu, libri me “Editorial” përfshinë shumë prej ngjarjeve dhe aktualitetit në Shqipëri, Kosovë e më gjerë. Dalip Greca ndiqte me interes situatën politike, shoqërore e kulturore në atdhe dhe përpiqej të jepte opinionin e tij si në mediat e shkruara ashtu edhe ato televizive.

Libri “Editorial” mbyllet me bibliografinë e shkrimeve të Dalip Grecës me referencat përkatëse të çdo shkrimi, vendin ku është botuar shkrimi, me datën e botimit si dhe temën që ai ka trajtuar, në mënyrë që të ketë të dhëna të plota për hulumtime të tjera.

Ky libër është përgatitur për botim nga editori i gazetës “Diellit”, Dr. Sokol Paja dhe redaktor shkencor, Dr. Paulin Marku.

Këto libra janë vlerë e shtuar për të plotësuar një boshllëk të historiografisë së Federatës Pan-Shqiptare të Amerikës Vatra, e cila mbart vlera dhe kontribut të çmuar në ngjarje të rëndësishme qysh me Pavarësinë e Shqipërisë, periudhën e shtet-formimit të Shqipërisë dhe të oponencës kundër regjimit komunist dhe për të vazhduar me lobimin e vatranëve në institucionet amerikane për Lirinë e Pavarësinë e Kosovës.

Këto libra hedhin dritë për ngjarje të rëndësishme historike dhe janë analizë e thelluar për Editorët që drejtuan Diellit në 110 vite veprimtari. Botimi i këtyre dy librave pasurojnë katenën e botimeve dhe ndihmesë e madhe për këto që ka interes studimor e shkencor për t’u thelluar për veprimtarinë e patriotike atdhetare të vatranëve dhe gazetës “Dielli”.

Shpreh mirënjohje Vatrës për botimin dhe promovimin e këtyre dy librave, të gjithë bashkëpunëtoreve që morën pjesë për realizmin me sukses të këtyre botimeve, veçanërisht përgatitësit për botim të librit ‘Editorët e Diellit në 110 vite histori’ studiuesit Idriz Lamaj, i cili me profesionalizëm e përkushtim arriti të përgatisë materialin dhe ta kemi në duar librin e lënë të pabotuar z. Dalip Greca.

Një mirënjohje i dedikohet editorit të Diellit Dr. Sokol Paja, i cili arriti të gjejë dhe të përzgjedhë shkrimet e Dalip Grecës, për t’i përmbledhur ne librin “Editorial”, realizuar me pasion dhe profesionalizëm.

Familjes Greca i shpreh ngushëllimet e mia, të rrojnë e ta kujtojnë gjithmonë kryefamiljarin e tyre të dashur. Jam i bindur se dhimbja për njeriun tuaj të zemrës është e madhe por duhet të jeni krenar për veprën që Dalip Greca la pas. Ai ju bën krenar juve, po ashtu gazetën Dielli së bashku me Vatrën sepse me punën dhe kontributin e tij publicistik e mediatik, vepra e tij do të rrojë përgjithmonë.

Dalip Greca do të kujtohet gjithmonë si një prej editoreve të çmuar të gazetës Diellit që me përkushtim, profesionalizëm e pasion çoi përpara gazetën si një trashëgimi e pandalshme e paraardhësve të tij.

MARRËDHËNIET SHQIPTARO-ITALIANE DHE INVESTIMET E ITALISË GJATË PERIUDHËS SË AHMET ZOGUT

September 25, 2021 by s p

Dr. Paulin MARKU

Marrëdhëniet dypalëshe, Shqiptaro-Italiane janë të hershme. Ato datojnë shume më parë se Shqipëria të shpallej e lirë dhe e pavarur. Italia ishte e lidhur ngushtë me Çështjen Shqiptare edhe gjate periudhës së Ahmet Zogut. Arsyet ishin të ndryshme: së pari, strategjike e gjeografike për shkak të pozicionit gjeografik për të siguruar sigurinë Kombëtare, pasi me përforcimi e kufirit, Italia forconte pozitat dhe parandalonte çdo depërtim të mundshëm nëpërmjet detit; së dyti, për shkak te investimeve ne fusha te ndryshme ne vend, duke i kushtëzuar Shqipërisë, një lloj varësie financiare e institucionale ndaj Italisë; së treti, për shkak të lidhjeve të hershme dhe të interesave personale qe kishte ndaj Shqipërisë, si dhe të lakmive të vazhdueshme të Fuqive të Mëdha dhe të Shteteve Ballkanike për të fituar epërsi dhe shtrirje në bregdetin shqiptarë, te cilat shkonin ne kundërshtim me interesat e Italisë.

Marrëdhëniet dypalëshe midis popullit shqiptar dhe atij italian janë të hershme dhe luajtën rol të rëndësishëm në zhvillimin e shoqërisë dhe të vendit tonë. Këto marrëdhënie u forcuan gjatë periudhës kur në krye te Shtetit Shqiptare ishte Ahmet Zogut. Një vend te rëndësishëm ne zhvillimin e Shqipërisë zënë investimet e kapitalit italian, ku bashkëpunimi ishte evident dhe dora e investimeve italiane gjendej në fusha të ndryshme. Mund te përmenden disa prej tyre, si: ngritja dhe funksionimi i sistemit të drejtësisë, themelimi dhe ngritja e sistemit bankar e financiar, marrëdhëniet tregtare. Ndikim të rëndësishëm pati dhe në ndërtimin e sistemin urbanistik-arkitekturor, kulturore e fetare, te cilat ndikuan në zhvillimin shoqërore ne Shqipëri.

Bashkëpunimi dhe investimet italiane ne Shqipëri pati dhe ne fushën politiko-diplomatike, doganore ne shkëmbimin eksport-import midis dy vendeve, ne infrastrukture rrugore për ndërtimin e rrugëve dhe te urave për te mundësuar lëvizjen e njerëzve ne zonat e thella rurale. Investimet e Italisë nuk mbeten vetëm me kaq, ato u shtrinë edhe ne fushën e bujqësisë ku kontribuan ne sistemin e drenazhimit te këneta dhe te sistemit kullues për ti kthyer ato ne toka bujqësore pasi një pjese e madhe e shoqërisë shqiptare jetonte me te ardhura nga sektori i bujqësisë e blegtorisë. Te gjitha këto investime, jo vetëm ishin jetike për institucionalizimin e Shqipërisë por ndikuan drejt për drejt ne zhvillimin e vendit dhe te popullit shqiptar ne periudhën e Zogut.

Gjatë viteve 1925-1939 pushteti ishte i përqendrua ne duart e Ahmet Zogut dhe Italia ishte një partner i rëndësishme strategjik e ekonomik qe ndikoi drejt për drejt në zhvillimin e Shqipërisë në fusha te ndryshme për ndërtimin e godinave qeveritare, linjat detare e ajrore. Mund te përmendim, përpos investimeve ekonomike-financiare gjatë procesit të ndërtimit dhe të konsolidimit te shtetit shqiptar, rendësi pati edhe ne zhvillimin e ushtrisë e xhandarmerisë, si dhe ne arsim e kulture. Po ashtu, Italia u investua ne ngritjen dhe themelimin e sistemit bankar, konkretisht atë të ngritjes së Bankës Kombëtare të Shqipërisë, ku një rol kyç pati themelimi i SVEA-as. Pra, mund të pohohet se vendi fqinj investoi gjerësisht ne Shqipëri dhe luajti rol kyç ne disa fusha kryesore për zhvillimin e vendit. Pati dhe momente kur marrëdhëniet midis Zogut dhe Musolinit u ftohen dhe mund te thuhet se Shqipëria u përball me sfida te vështira financiare-ekonomike dhe më gjere. Vlen te përmendet mos rinovimi i “Paktit te Tiranes” dhe pozitat e Zogut me Italinë u ftohen dhe për pasoje gjendja u përkeqësua ne Shqipëri.

Procesi i Shtet-Ndërtimit dhe konsolidimit të Shqipërisë në Arenën Ndërkombëtare lidhet ngushtë me figurën e Ahmet Zogut. Kjo për shkak se Zogu mbajti poste të rëndësishme gjatë procesit të shtet-formimit si: Kryeministër në vitet (1922-1924), President (1925-1928) dhe mbret i shqiptarëve (1928-1939) deri në pushtimin e Shqipërisë, 7 prill 1939 që përket dhe me largimin përfundimtar nga vendi. Solla në vëmendje këto tre etapa për të analizuar rolin dhe ndikimin e Italisë në Shqipëri pasi përpjekjet e shtetit shqiptar për të ndërtuar institucione dhe për të zhvilluar ekonominë në vend ishin të vazhdueshme dhe pa padyshim ndihma e shteteve të huaja ishte e domosdoshme.

Në dhjetor të vitit 1922, sapo Ahmet Zogu emërohet kryeministër i Shqipërisë, ai delegoi Jak Koçin për të biseduar me qeverinë italiane. Ai arriti të rivendosë kontakte me përfaqësuesin e qeverisë, Alessandro Lessona, i cili iu përgjigj pozitivisht kërkesës së kryeministrit Zogu dhe se ai kishte ardhur fshehurazi në Shqipëri për të takuar Ahmet Zogun në çifligun e tij në Mat. Më tej thuhet se ata biseduan për ngritjen e marrëdhënieve ndërmjet dy vendeve fqinjë me objektivave konkrete. Ky takim shërbeu edhe si një urë lidhëse ndërmjet Zogut dhe qeverisë së Italisë të kryesuar nga Benito Mussolini.

Ahmet Zogu shprehej se duhet të ngriheshin ura bashkëpunimi me ndërkombëtarët. Në një prej fjalimeve të mbajtur në parlament, Zogu ishte shprehur se “vendi ynë duhet të ketë marrëdhënie të mira me vendet fqinj, gjithashtu ne duhet t’i respektojmë dhe të kërkojmë që edhe ata të na respektojnë”. Ahmet Zogu iu bënte thirrje të huajve që të kontribuonin në zhvillimin ekonomik, institucional të shtetit si dhe social-kulturore.

Marrëdhëniet ekonomike Shqipëri-Itali kishin filluar në mënyrë konvencionale me traktatin e tregtisë dhe të lundrimit të nënshkruar më 20 janar 1924. Këto marrëdhënie u pasuan me paktin e stabilizimit dhe atë konsullor që u nënshkrua në Romë në shkurt të vitit 1924. Kjo marrëveshje u nënshkrua nga përfaqësuesit Fuqiplotë të dy vendeve: për Italinë Benito Musolini dhe nga pala e qeverisë shqiptare ministri i Financave Kol Thaçi dhe ish ministri Fejzi Alizoti.

Nga fillimi i vitit 1925, Musolini kishte dalë prej problemeve të brendshme dhe ishte shprehur pozitiv për të depërtuar në Ballkan. Nga ana e tij Zogu shprehte gatishmëri që të ngrinte ura bashkëpunimi me Romën zyrtare. Qeveria shqiptare nënshkroi në mars të vitit 1925 një konventë me një grup financiar italian. Marrëveshja e nënshkruar ishte mjaft e favorshme për shtetin e Italisë, ndërsa për Shqipërinë ishte mjaft e kufizuar. Duhet të theksoj se në ato kushte ekonomike që ishte vendi, Zogu e kishte të detyruar të pranonte marrëveshjen sepse duhej t’i jepte një impuls rimëkëmbjes ekonomike në vend. Pjesë e këtij grupi financiar ishin shumë banka italiane me potencial të lartë financiar për të investuar në Shqipëri. Pra, falë bashkëpunimit dypalësh, më 12 shtator 1925, u krijua Banka Kombëtare e Shqipërisë që ishte e domosdoshme dhe mjaft e rëndësishme për ekonominë e vendit. Banka mori të gjitha të drejtat ekskluzive të emetojë kartëmonedha*. Selia administrative e bankës ishte në Romë, selia qendrore në Tiranë, ndërsa filiale u hapën në qytete të ndryshme të vendit si: Durrës, Shkodër, Vlorë dhe Sarandë. Banka e Emetimeve ishte ajo që krijoi kartëmonedhën shqiptare. Një kompani italiane siguroi një kredi prej 50.000.000 fr. ari për t’i investuar në punët publike.

Po ashtu një tjetër institucion mjaft i rëndësishëm dhe i domosdoshëm për kohën ishte dhe krijimi i Società per lo Sviluppo Economico dell’Albania (Shoqëria e Zhvillimit Ekonomik në Shqipëri) (SVEA)**. Ajo u krijuan në vitin 1925 dhe luajti rol kyç në ngritjen e ekonomisë dhe në zhvillimit e shoqërisë në Shqipëri. Me miratimin e Paktit të Tiranës në vitin 1926 dhe zgjerimin e tij në vitin 1927 midis dy vendeve, marrëdhëniet Shqipëri-Itali vazhdonin të intensifikoheshin në rritjen e vazhdueshme të shkëmbimit të mallrave dhe të investimeve në vend. Italia e pa të domosdoshme të investojë në bonifikimin e tokave dhe t’i kthejë ato në tokë buke. Duhet të theksojmë se një pjesë e mirë e tyre ishin këneta, moçale apo të pamundura për t’u shfrytëzuar. Po ashtu për të rritur rendimentin dhe cilësinë e prodhimit duhej të sistemoheshin kanalizimet dhe sistemi i kullimit të arave dhe kërkohej investime në shfrytëzimin e pyjeve. Gjatë viteve 1925-1928 u ngritën disa ferma bujqësore me kapital italian. Ndër fermat më të rëndësishme të kohës ishte EIAA në Sukth të Durrësit, krijuar në vitin 1926 me kapital prej 18.200.000 lireta italiane apo 2.926.045 të kthyera në fr. ari, ferma Luka Mimbellit në Aliko të Delvinës, SAPIA në Ysberisht të Tiranës etj… . Ndërhyrja e Italisë nuk ishte vetëm për të monopolizuar tregun shqiptar, ajo synonte të lehtësonte gjendjen në vend nëpërmjet rritjes së infrastrukturës dhe prodhimin vendas. Qeveria italiane mbështeti projektin e qeverisë shqiptare, të miratuar në fund të marsit të vitit 1926 të klasifikuar në gjashtë fusha: rrugë e ura; bonifikime tokash e kanale kullimi; ndërtesa qeveritare; porte; si dhe në përmirësimin e kushteve bujqësore duke bërë të mundur shfrytëzimin e tokave. Në projektin e qeverisë parashikohej edhe ndërtimi i molit të portit të Durrësit që kushtonte 8 milion fr. ari, pastaj nëse do të ishte e mundur investime do të kryheshin edhe në porte të tjera.

Nga huaja e marrë Italisë, pjesë e listës së punëve publike ishte parashikuar ndërtimi i shumë objekteve qeverisëse si: rezidenca presidenciale, parlamenti, gjashtë struktura ministrie, prefektura, komanda e xhandarmërisë, komanda e forcave të armatosura, spitali i përgjithshëm, pallate në shërbim të qeverisë, një shkollë e mesme për femra si dhe do të riparoheshin të gjitha ndërtesat ekzistuese. Për realizimin e këtyre projekteve publike ishte parashikuar një kosto totale prej 4.535.000 fr. ari.

Këtu do te rendisim disa vepra te rëndësishme publike të ndërtuara në periudhën e Ahmet Zogut, të cilat patën mbështetjen financiare dhe u angazhuan inxhinier e arkitekt italian në realizimin e tyre

Rruga: Shkodër-Pukë me dy ura të mëdha, njëra në Pistall 27,80 metra dhe tjetra në Vaun e Dejës mbi Drin, 209,94 metra;
Rruga Krujë-Burrel;
Rruga Tiranë-Elbasan, me tri ura të mëdha;
Rruga Durrës-Tiranë përbri hekurudhës me një urë të madhe mbi lumin Erzen me gjatësi 71,60 metra;
Rruga Lushnjë-Brostar;
Ura me Harqe, ose siç quhet edhe ndryshe “Ura e Zogut” mbi lumin Mat me 148 metra;
Ura Uraka me 124 metra;
Ura Shoshi me gjatësi 85 metra;.
një tjetër urë ajo e Limuthit 39 metra;
Në total investimet në infrastrukturë rrugore llogariten rreth 275 km rrugë të ndërtuara dhe 1500 km rrugë të rikonstruktuara;
Vlejnë të përmenden këtu edhe transporti detar dhe ajror që u zhvillua me ndihmën e Italisë;

Në vitin 1931 qeveria italiane i ofron mundësinë e një borxhi prej 100.000.000 milion fr. ari dhe vendi ynë duhet t’ia shlyente borxhin Italisë me dhjetë këste nga 10.000.000 milion në vit. Kushti i Italisë ishte që këto të holla të investoheshin për bashkëpunim doganor me pretendimin për të rritur ekonominë e dy vendeve. Por kjo nismë nuk u finalizua me sukses pasi mbreti Zog e shikonte të papërshtatshme bashkimin doganor dhe ndërhyrjet e potencialit italian në çdo fushë. Kjo ishte dhe një ndër arsyet e mosrinovimit të Paktit të vitit 1926, 1927 që shkaktoi një krizë të thellë në vitin 1932 mes dy vendeve dhe i shkaktoi mjaft probleme politike e ekonomike mbretit Zog. Por pas shumë diskutimesh, qeveria italiane, me në krye Musolinin i erdhi në ndihmë shtetit shqiptar në shkurt të vitit 1935 duke i vënë në dispozicion 3.000.000 fr. ari për shlyerjen e pagave të prapambetura, pasi administrata, ushtria dhe shumë funksionarë publik nuk kishin marrë rrogat. Kishte prej atyre nëpunësve që ankoheshin se kishin afro gjashtë muaj pa marrë pagat.

Kontributi i Italisë në procesin e shtet-formimit dhe në vendosjen në shina të ekonomisë ishte jetik dhe evident në Shqipëri. Padyshim se gjatë viteve 1925-1939 Italia kontribuoi në ndërtimin dhe centralizimin e financave, në ngritjen e sistemit monetar dhe atë të Bankës Kombëtare në Shqipëri, me investime të ndryshme në porte, rrugë e ura, u shfrytëzuan pyjet duke i kthyer në faktor pozitiv për zhvillimin e ekonomisë se vendit, u bonifikuan disa hektarë tokë me sistem kullimi, u çelën puse, gjithashtu u gërmua në miniera.

Shume prej veprave te ndërtuara gjate kësaj periudhe i kane rezistuar kohës, ndonëse nje pjese e tyre janë amortizuar dhe lënë ne mëshirë te fatit apo shkatërruar me qellim, siç ishte rasti i stadiumit “Qemal Stafa” apo “Teatri Kombëtar” etj… .

Për ta mbyllur, mund të pohohet se investimet e Italisë ishin te shumta dhe jetike qe ndikuan në procesin e shtet-ndërtimit dhe në zhvillimin shoqëror e kulturore, si dhe në konsolidimit e Shqipërisë në Arenën Ndërkombëtare.

* Themelimi dhe administrimi i monedhës shqiptare pati jehonë të gjerë edhe jashtë kufijve të Shqipërisë. Ajo u kotua rregullisht në bursën e Triestes dhe të Milanos. Kursi i saj ishte 1 frang ari = 3,66610 lira italiane. Prerjet e kartëmonedhave ishin 1, 5, 20, 100 franga prej letre të konvertueshme në ari dhe një frang ari ndahej në 5 lek.

** SVEA: “Società per lo Sviluppo Economico dell’Albania”-( Shoqëria për zhvillim ekonomik në Shqipëri).

“Memorandumi i Greçes” drejtuar Stambollit dhe lëshimet që përfituan shqiptaret nga qeveria Xhonturke me marrëveshjen e Gushtit 1911

August 26, 2021 by s p

Dr. Paulin Marku

Gjendja e shqiptarëve në pranverë të vitit 1911

Çështja shqiptare zë një vend të veçantë në trajtimin e ngjarjeve historike gjatë sundimit të Perandorisë Otomane ne viset shqiptare. Problemet ishin te ndryshme, të cilat u shoqëruan me diskutime, debate dhe beteja të ndryshme gjate sundimit shekullor. Po ashtu, debatet parlamentare në Stamboll ndaj çështjes shqiptare ishin bërë të udhës midis kabinetit qeverisës xhonturk dhe përfaqësuesve të opozitës shqiptare. Debatet ishin te shumta dhe ato shpesh shoqëroheshin me protesta dhe rebelime te shqiptareve kundër autoriteteve osmane. Kryengritjet nuk munguan gjate mandatit te pare te qeverisjes se Turqve te Rinj, ato përkeqësoheshin në rastet kur reformat shkonin kundër interesave të shqiptarëve apo implementimi i tyre kryhej forcërisht në viset shqiptare.

Në pranverë të vitit 1911, shqiptarët i kundërshtuan urdhrat e Portës së Lartë. Ata u ngritën kundër autoriteteve vendore nëpërmjet formave te ndryshme si, duke iu drejtuar diplomateve te huaj, kundërshtonin autoritet lokale dhe me protesta e rebelime sporadike. Në një hark kohor të shkurtër, ne krahinën e Mbishkodrës, krerë te ndryshëm arritën të organizojnë popullata shqiptare, ku u bashkuan ne ndihme dhe te tjerë atdhetar nga viset shqiptare. Ne këto rrethana, në gjysmën e dytë të marsit 1911 shpërtheu kryengritja anti-xhonturke. Betejat qenë të vazhdueshme dhe të përgjakshme dhe me shumë dëme materiale e ekonomike në sanxhakun e Shkodrës.

Situata e krijuar në pranverë të vitit 1911 në Malësinë e Mbishkodrës ishte e rënduar. Gjendja ekonomike-shoqërore ishin në kushte te vështira. Pasojat që po shkaktonte kryengritja ishin shumë të mëdha, numri i lartë i atyre që humbisni jetën në beteja të drejtpërdrejta me forca osmane vinte e rritej çdo ditë e më shumë, si nga pala shqiptare ashtu dhe në radhët e ushtrisë osmane. Ekonomia e shqiptareve ishte shkatërruar në shume aspekte, si: banesat e tyre ishin të dëmtuara rende, disa prej tyre te djegura dhe shkatërruara jashtë kushteve te banimit; dëmtime në gjënë e gjallë; arat me të korra; djegur pyjet dhe kullosa; si dhe drithërat për t’u ushqyer për vete dhe për dhëntë ishte në rezervat e fundit. Rritja e taksave dhe mos investimi ne zonat Mbishkodrës ishte një tjetër pike e rëndësishme qe shtoi pakenaqesite ne popull dhe nxiti konfliktin me autoritet vendore e lokale.

Përplasjet e shqiptareve me forcat ushtarake Osmane në Malësi të Mbishkodrës në pranverë të vitit 1911

Përleshjet e para të malësorëve me ushtrinë osmane ndodhen me 24 mars 1911 në zonat e Grudës, Kelmendit, Kastratit dhe pastaj ata vijuan të shtriheshin në krahinat e tjera të Malësisë së Madhe. Malësorët e këtyre viseve me në krye krerët Dedë Gjo Luli, Gjekë Marash Gjeloshi Frano Pali, Mehmet Shpendi, Mirash Luca dhe Tom Nika… etj, sulmuan fortifikatën kufitare të Rapshës. Luftimet rezultojnë të kenë qenë shumë të ashpër. Edhe pse humbjet ishin të mëdha nga të dyja palët, shqiptarë nuk u dorëzuan derisa ia arritën qëllimit të marrin qytetësen e Tuzit. Një sukses i jashtëzakonshëm i kryengritës shqiptare finalizohet me 6 prill 1911, kur ata ngritën flamurin Kombëtarë Shqiptarë në majën të Bratilës së Deçiqit. Kjo ishte një arritje shumë e madhe për ta, të cilët mposhtën forcat e shumta ushtarake osmane të pozicionuara për mbrojtjen e fortifikatës së Deçiqit.

Me 9 maj 1911 nëpërmjet një qarkoreje disa ditore, qeveria xhonturke iu kërkoi malësorëve që të heqin dorë nga kryengritja dhe i ftoi ata që të dorëzojnë armët në mënyrë paqësore. Në shpërblim të kësaj marrëveshje qeveria iu premtoi amnisti të plotë brenda pesë ditëve. Nga kjo amnisti përjashtoheshin të gjithë udhëheqësit e kryengritjes. Edhe pse qeveria lëshoi qarkoren disa ditore, ajo nuk priti përfundimin e afatit por ndërhyri në terren me forca të shumta ushtarake. Ekspedita ndëshkimore sulmoi vatrat kryengritëse në zonat e Hotit, Grudës dhe kishën katolike në Traboin, duke djegur dhe shkatërruar çdo gjë. Beteja shumë të ashpra që zgjatën dy ditë e dy net pa ndalim për pikat më të larta të Deçiqit, Traboinin dhe Vojanja-s të Malësisë së Madhe. Këto pika ishin shumë të rëndësishme dhe strategjike për të kontrolluar rrugën Shkodër-Tuz dhe kufirin malazez. Luftimet ishin të ashpra me humbje në njerëz nga të dyja palët, si dhe shumë dëme ekonomike për shqiptarët duke iu shkatërruar shtëpitë, kishat; duke iu djegur pyjet dhe kullotat për bagëtinë, me synimin për të shkatërruar dhe vështirësuar jetën e këtyre banorëve.

Por, përsëri malësorët nuk u binden kërkesave të autoriteteve osmane dhe nuk hoqën dorë nga betejat luftarake me ushtrinë osmane.

Me 11 maj 1911 qeveria xhonturke shpalli një proklamatë më të gjerë, me përmbajtje prej 12 nenesh. Gjithashtu, po atë ditë ajo shpalli rrethimin e vilajetit të Shkodrës me motivacionin se Perandoria Osmane duhet të sigurojë rendin dhe qetësinë publike, të ndëshkim për të gjithë ata rebelë që nuk i binden urdhrave të Stambollit.

Krerët organizator të kryengritjes, Ded Gjo’ Luli, Sokol Baci, Frano Pali, Mehmet Shpendi, Mirash Luca dhe Tom Nika reaguar menjëherë pas këtyre iniciativave të xhonturqve. Ata shkuan dhe takuan konsullit anglez në Cetinë, dhe i shprehen ankesat që kishin ndaj ekspeditës ndëshkimore me në krye Shefqet Turgut Pasha, duke e akuzuar se ndërhyrja e dhunshme ushtarake ishte e padrejte dhe e pajustifikueshme për malësorët. Krerët shqiptarë akuzonin gjeneralin osmane se misioni i tij me urdhër të Stambollit ishte që të bënin të pamundurën për të futur në zgjedhë shqiptarët, duke kryer vrasje, djegie dhe shkatërrim banesash; prishje të kishave, djegie pyjesh dhe kullotash e çdo gjë që kishin. Krerët shqiptarë i kërkuan konsullit britanik që ankesat e tyre të shpërndahet edhe ndër diplomacitë e tjera që ata të njihen me problemet që po përjetojnë shqiptarët .

Në Veri të Shqipërisë, gjatë muajve maj-qershor trupat ushtarake shtoheshin çdo ditë e më me tepër, me synimin që kryengritja të shtypet sa më parë dhe ajo mos të shtrihet në krahinat tjera shqiptare. Edhe pse forcat ushtarake shtoheshin çdo ditë e më shumë, krerët shqiptarë, Luigj Gurakuqi, Hilë Mosi, Ded Gjo Luli, Sokol Baci, etj, vazhdonin të organizonin malësorët në kryengritje duke mos hequr dorë nga kryengritja pa u përmbushur kërkesat e tyre.

Kuvendi i Greçes 1911

Me 12 qershor 1911 u mblodhën udhëheqësit kryengritës nga Hoti, Gruda, Kastrati, Shkreli, Kelmendi, Shoshi dhe Shala për te biseduar dhe për te vendosur rreth qëndrimit të mëtejshëm ndaj Portës se Larte. Ata nuk u ndalën vetëm në bisedime krahinore por e zgjeruan atë kuvendim duke ftuar edhe përfaqësues të tjerë nga zona të ndryshme shqiptare. Kështu, me 23 qershor 1911 në Greçe të Malësisë së Madhe kuvendi u mblodhën me një plan gjithëpërfshirës, me pikëpamje kombëtare duke ftuar përfaqësues te ndryshëm nga viset shqiptare. Në përfundim të diskutimeve, kuvendi miratoi dokumentin e rëndësishëm “Memorandumi i Greçes”, ose siç njihet edhe ndryshe “Libri i Kuq” sepse kishte kopertinën ngjyrë të kuqe. Ndër hartuesit kryesore të këtij dokumenti gjithëpërfshirës, ishin Ismail Qemali dhe Luigj Gurakuqi. Memorandumi përbëhej prej 12 pikave, me program politik të lëvizjes kombëtare shqiptare e përfaqësonte kërkesat dhe interesat e të gjithë shqiptarëve. Objektivi kryesor i drejtuesve shqiptarë ishte të arrinin të fitojnë autonominë kombëtare.

Libri i Kuq pati rëndësi të veçantë për shqiptarët për tri motive kryesore: Së pari, memorandumi ngjalli reagime në Stamboll dhe kërkesa e tyre u trajtua me përparësi në Portën e Lartë; së dyti, shënonte një moment të rëndësishëm për të ardhmen e shqiptarëve pasi hynte në linjën e kërkesave me karakter kombëtar; dhe, së treti, diplomacitë e huaja u njohën me kërkesat e shqiptarëve të paraqitura me shkrim.

Pjesë e delegacionit shqiptarë ishin edhe Luigj Gurakuqi, Ded Gjo Luli, Sokol Baci etj, që i dorëzuan kopjen e memorandumit, ambasadorit të Stambollit në Mal të Zi, Sadredin beu dhe përfaqësuesve diplomatik të Fuqive të Mëdha të akredituar në Cetinë. Njëkohësisht shqiptarët u përpoqën të kontaktojnë me gazetat më prestigjioze të Evropës për të shprehur pakënaqësitë e tyre dhe argumentuan shkaqet që detyruan malësorët të ngrihen në kryengritje kundër qeverisë.

Stambolli mori zyrtarisht kërkesat e shqiptarëve dhe shprehej se iu njihte atyre disa prej kërkesave te paraqitur ne memorandum. Por Veziri i Madh, Haki Pasha u kishte premtuar se të gjitha pikat e paraqitur në memorandum do t’i prezantonte para parlamentit osman për diskutime.

Nga ana tjetër, drejtuesi i larte i forcave ushtarake osmane Shefqet Turgut Pasha përpiqej të ulte sadopak tensionin dhe të binte malësorët të heqin dorë nga rebelimet e armatosura kundër qeverisë. Ai nënshkroi shtyrjen e afatit me 15 ditë të tjera për dorëzimit e armëve. Në shpërblim qeveria do të iu jepte amnisti të përgjithshme me urdhër të Sulltanit. Kjo ishte një provë për të kuptuar qëndrimin e krerëve kryengritës edhe pse xhonturqit ishin të bindur se nuk mund të kishte paqe mes gjeneralit Shefqet Turgut Pasha dhe shqiptarëve. Por as shtyrja e dytë e afatit nuk i bindi malësorët ë dorëzojnë armët. Kështu, me 15 korrik 1911, qeveria vendosi zëvendësojë Shefqet Turgut Pashën me një shqiptar. Kjo lëvizje e Portës së Lartë kishte si qëllim që të shuante sadopak zemërimin e shqiptareve ndaj autoriteteve osmane. Por, ndryshimi i qeverisë nuk solli ndonjë rezultat pozitiv në arritje e armëpushimit mes shqiptarëve e xhonturqve.

Pas këtij ndryshimi qeverisës rezulton një tjetër ndërhyrje për ndërmjetësimin e malësorëve me qeverinë xhonturke. Mbreti Nikolla ndërhyri për ndërmjetësim tek Sadedin beu, i cili ishte ambasadori i Perandorisë Osmane në Mal të Zi. Kështu, me 28 korrik 1911 mbreti malazez filloi bisedimet me ambasadorin turk në Cetinë. Pas ndërmjetësimit edhe te Malit te Zi, qeveria xhonturke arriti të bëj disa lëshime si: amnisti për kryengritësit, lejoi armëmbajtjen, uli taksat, detyrimi ushtarak do të kryhej në Vilajetin e Shkodrës, lejoi hapjen e shkollave në gjuhën shqipe, gjithashtu u zotuan se do të angazhoheshin në rindërtimin e shtëpive që ishin prishur gjatë kryengritjes. Pjesë e marrëveshjes së nënshkruar, ishte edhe kthimi i shqiptarëve në zonat e tyre.

Nënshkrimi i Marrëveshjes së gushtit 1911

Marrëveshja u nënshkrua me 2 gusht 1911 në Podgoricë, nga përfaqësuesi i qeverisë osmane, Sadedin Beu. Pas nënshkrimit të marrëveshjes, qeveria e Malit të Zi, u bëri thirrje malësorëve të pranojnë dhe të respektojnë rregullat e marrëveshjes. Ministri i Luftës së Malit të Zi, iu rikujtoi malësorëve se ata duhet të lënë territorin malazez brenda afateve kohore të nënshkruar në marrëveshje, dhe shtonte se edhe mbreti Nikolla ndante të njëjtin mendim ndaj kthimit të shqiptarëve.

Marrëveshje u zyrtarizua me 4 gusht 1911. Sadedin Beu i dorëzoi si garanci zbatimi të marrëveshjes një kopje qeverisë malazeze (që ishte edhe ndërmjetëse e malësorëve) dhe nga një kopje Fuqive të Mëdha. Shqiptarët shpreheshin se marrëveshja është e pjesshme nga ato çka ne kërkuam dhe dyshonin se qeveria nuk do të zbatojë marrëveshjen e cunguar sipas interesave osmane.

Me 5 gusht 1911 shqiptarët filluan të rikthehen në shtëpitë e tyre, dhe siç dihet pjesa më e madhe e tyre gjendej në Mal të Zi. Por, kishte edhe nga ata si Ded Gjo Luli që nuk pranoi të kthehet pa u arritur në autonomia e Shqipërisë. Ai nuk pranoi të joshet me marrëveshjen e gushtit, e as me poste drejtuese që i premtoi qeveria xhonturke. Kryengritësi nga Traboini pati një rol vendimtarë si udhëheqës i zjarrte dhe aktiv në lëvizjet kryengritëse të vitit 1911.

Shumica e shqiptarëve u kthyen në trojet e tyre, dhe prisnin zbatimin e marrëveshjes prej 12 pikave. Ata prisnin dëmshpërblimet e miratuar nga qeveria për ndërtimin e shtëpive; kishave; per djegien e pyjeve e kullotave ne mënyre qe te ngrihej ekonomia e dëmtuar.

Ne përfundim, mund te pohohet se kuvendi i 23 qershorit 1911, i mbajtur ne Greçe të Malësisë së Madhe hartoi një plan gjithëpërfshirës (jo vetem me kërkesa krahinore) por për te gjithë shqiptaret, duke ftuar përfaqësues te ndryshëm nga viset shqiptare dhe me pikëpamje kombëtare. Për hartimin e “Librit te Kuq” u morën mendime dhe sugjerime nga krere te krahinave te ndryshme shqiptare, u konsultuan me diplomat te huaj si dhe me përfaqësuesve religjioz, një nder ta ishte edhe Arqipeshkvi i Shkodrës, Jak Serreqi. Ajo qe vërehet ne përmbajtje te kërkesave me 12 pika te Memorandumit si dhe ne politikat qe ndiqej prej elitës politike shqiptare, rezulton se ndër hartuesit kryesore të këtij dokumenti gjithëpërfshirës prej 12 pikave me program politik të lëvizjes kombëtare shqiptare, ishin Ismail Qemali dhe Luigj Gurakuqi. Pra, Memorandumi pati rendësi te veçante, i cili ngjalli reagime zyrtare duke nxitur autoritetet qe te trajtojnë me përparësi kërkesat e shqiptareve ne Stamboll, iu beri te njohur diplomacive të huaja me kërkesat e shqiptarëve të paraqitura me shkrim dhe ajo qe është per t’u theksuar, shqiptaret arritën te merrnin një përgjigje me shkrim nga Porta e Lartë.

Kështu, gushti i vitit 1911, shënon fundin e kryengritjes së Mbishkodrës dhe fillimin e një etape te re ne realizimin e synimit te ëndrrës shekullore te shqiptareve për një Shqipëri Autonome dhe te Pavarur.

KONTRIBUT I RI I DR. PAULIN MARKU PER HISTORINE TONE KOMBETARE

May 21, 2021 by dgreca

Intervistë nga Rafaela Prifti/

Nga promovimi ne Vater i librit te Dr.Paulin Marku./

Përmbledhja: Me anë të dokumenteve të paraqitura në librin e tij të ri, Dr. Paulin Marku sjell tablonë dramatike të viseve shqiptare në fillimet e shekullit XX, kur “Perandorisë Otomane po i vinte fundi, Fuqitë e Mëdha ishin të interesuara të mbronin interesat e tyre, Austro-Hungaria dhe Italia donin të ruanin status-quo-në, ndërsa krerëve shqiptarë si: Ismail Qemal Beu, Hasan Prishtina, Preng Bibë Doda, etj ju duhej të lobonin me kancelaritë e huaja prej nga kërkonin ndihma e armatime për kryengritjen antiosmane,” por, gjithashtu, tregonin kujdes dhe ishin të vetëdijshëm për raportet delikate me aktorët e fuqishëm politik të kohës. Për Dr. Marku, libri Dokumente Diplomatike Italiane për Historinë e Shqiptarëve gjatë Vitit 1912 është kontributi i tij për historinë tonë kombëtare. Ky projekt me rëndësi i Institutit të Historisë në Akademinë e Studimeve Albanologjike (ASA) nënvizon nevojën e plotësimit të studimeve historike me dokumente italiane, thotë Dr. Marku. Relacionet dhe shifrat e telegrameve dërguar për konsullatat dhe legatat italiane evidentojnë se Roma zyrtare jo vetëm kishte informacione të detajuara në vend por edhe interes primar për ngjarjet në Ballkan, organizimin e shqiptarëve, gjendjen e brendshme të Perandorisë Osmane, dhe qëndrimin e shteteve ballkanike dhe Fuqive të Mëdha ndaj çështjes shqiptare. Dokumentet pasqyrojnë situatën politike-ekonomike dhe shoqërore të shqiptarëve duke dhënë informacione për shkencat historike, politike, ekonomike e shoqërore-kulturore.

Dr. Marku vazhdon të shkruajë studime, monografi e publikime shkencore në Shtetet e Bashkuara. Ai mendon se hulumtimi në arkivat shqiptare dhe të huaja ka qenë dhe mbetet një detyrë e rëndësishme për çdo studiues. Për punën e tij hulumtuese, ai thotë se është e vështirë të ndalesh kur merresh me kërkime shkencore dhe me studime “në lamin e dokumentacionit historik e diplomatik.” Pasioni i tij për historinë nis qysh në vitet shkollore në vendlindjen e tij në Lezhë. I dhënë pas përkushtimit të tij për studimet historike politike dhe marrëdhëniet ndërkombëtare, ai shkon të ndjekë studimet në shkencat humane në Universitetin La Sapienca, Romë, Itali. Në të njëjtin universitet, Marku mbrojti disertacionin me temën Ahmet Zogu, Themelimi i Shtetit shqiptar dhe Konsolidimi i Tij në Arenën Ndërkombëtare dhe merr titullin Doktor i Shkencave. Ai është autor i disa studimeve shkencore të publikuara në botime e revista brenda dhe jashtë vendit, si edhe pjesëmarrës në disa konferenca e seminare shkencore.

Dr. Marku sjell tek lexuesi shqiptar librin e parë të botuar në Tiranë nga ASA me dokumentacione italiane relevante për periudhën e pavarësisë shqiptare. Për përgatitjen e vëllimit, studiuesi ka hulumtuar më shumë se 16,000 dokumente në gjuhën italiane, të cilat i ka seleksionuar dhe përkthyer me standarde shkencore. Libri në tërësinë e tij është dëshmi e dokumentuar e lëvizjeve të kujdesshme të elitës politike shqiptare në kohen kur dobësimi i sundimit pesëshekullor dhe shthurja e Perandorisë paralajmëronin rreziqe të copëtimit të trojeve shqiptare nga fqinjët, e kombinuar me premisa politike të rrezikshme dhe interesa rivale të kancelarive të huaja. Për nga roli dhe rëndësia historike, spikatin dy momente: mbledhja e elitës politike në lagjen Tasim në Stamboll në janar 1912 parashtron platformën që do të ndiqnin udhëheqësit politikë shqiptarë në të ardhmen ndaj Portës së Lartë; dhe qëndrimi i përfaqësuesve të zgjedhur nga populli shqiptar për në parlamentin e Stambollit, i cili nisi punimet për herë të parë në fund të vitit 1908, edhe pse de juro ishte miratuar qysh prej vitit 1876.

Për pyetjen time në lidhje me përpjekjet diplomatike të periudhës së pavarësisë dhe diplomacisë shqiptare të kohës sonë, Dr. Marku vëren se “patjetër që diplomacia është shkollë në vete dhe aty ka vend për mësim gjithmonë, sidomos nga e shkuara dhe rrethanat e ndërlikuara historike e politike që patën shqiptarët në gjysmën e parë të shekullit XX.” Në harkun mbi një shekullor nga fillimi i viteve 1900 deri në 2020 janë parashtruar, komentuar dhe analizuar teza, pseudo-teza e kundërteza të natyrave shkencore, politike, diplomatike etj që shpesh kanë polarizuar opinion dhe turbulluar të vërtetën historike. “Për periudhën që flasim libri është i plotë dhe gjenden të dhëna dhe informacione të ndryshme për çdo person që është i interesuar të di të shkuarën historike të shqiptarëve dhe të katër vilajeteve, të Kosovës, Shkodrës, Manastirit dhe Janinës që gjenden në dokumentet diplomatike të Ministrisë së Punëve të Jashtme të Italisë,” pohon akademiku Marku.

Në fund, Dr. Paulin Marku falenderon Vatrën, Vatranët, Diellin, Kryeredaktorin Dalip Greca dhe gazetarin Sokol Paja për promovimin e librit në 13 prill. Ai shpreh mirënjohje për Drejtorin e Institutit të Historisë në Tiranë, akademik prof. Dr Beqir Meta për recensionimin e këtij vëllimi. Ai gjithashtu falenderon kolegët e Departamentit të Pavarësisë dhe Konsolidimit të Shtetit Shqiptar dhe të Institutit të Historisë si edhe miq e dashamirë të tjerë jashtë institutit. _______________________________________________________________________

Dielli: Dr. Marku, ju jeni këshilltar në Vatër për çështje të arsimit, kulturës dhe historisë kombëtare si edhe akademik në Institutin e Historisë në Akademinë e Studimeve Albanologjike (ASA) Tiranë. Cili ishte synimi dhe shtytësi kryesor i hulumtimeve tuaja për vëllimin e parë të librit të promovuar në Vatër Dokumente Diplomatike Italiane për Historinë e Shqiptarëve gjatë Vitit 1912?

Dr. Marku: Historiografia është një materie me rëndësi të veçantë dhe luan rol kyç për studimin e popujve, shtetit, kombit, përfshirë gjuhën, kulturën, traditën dhe gjithçka që lidhet me të shkuarën historike. Studimi i historisë është gjithmonë në kërkim të prurjeve të reja dhe kërkon studime të thelluara nëpër dokumente arkivore të ndryshme. Hulumtimi në arkivat shqiptare dhe të huaja ka qenë dhe mbetet një detyrë e rëndësishme për çdo studiues që mundet të përforcojë mendimet e mëparshme ose edhe të ndryshojë rrjedhën e ngjarjeve historike bazuar në fakte të dokumentuara në sa më shumë burime arkivore të jetë e mundur. Historia e shqiptarëve ka qenë dhe mbetet një fushë e rëndësishme dhe mjaft e debatueshme, shpeshherë me ngjarje dhe personazhe që kanë ndarë në qëndrime të ndryshme, jo vetëm opinionin publik dhe politikën në Shqipëri por edhe studiuesit, historianët dhe albanologët. Unë pranova propozimin e Departamentit të Pavarësisë dhe Konsolidimit të Shtetit Shqiptar (1912-1939) i Institutit të Historisë në Akademinë e Studimeve Albanologjike (ASA) Tiranë pasi kolegët e departamentit miratuan në mënyrë unanimale botimin e vëllimit të I me dokumente diplomatike italiane për historinë e shqiptarëve, janar-qershor 1912, “Documentazione Storico Diplomatica – Archivio Storico Diplomatico, Ministero degli Affari Esteri, Roma (më tej: ASD MAE)” nën indeksin “Affari Politici, Seria Politica “P” Ministero degli Affari Esteri 1891 – 1916, Albania” pasi e pashë të nevojshme dhe të domosdoshme që të jap edhe unë kontributin tim për historinë tonë kombëtare.

Mund të veçoj disa arsye kryesore: Së pari, dokumentet diplomatike italiane përbëjnë një rëndësi të veçantë për këtë periudhë dhe ato ndriçojnë politikën e jashtme dhe të brendshme të Italisë në raport me çështjen shqiptare dhe të rajonit në Ballkan; së dyti, roli kyç i Italisë për shkak të pozitës gjeo-politike, diplomatike dhe të konfliktit të hapur me Perandorinë Osmane në këtë periudhë; dhe së treti, janë të botuara dokumente në gjuhën shqipe të disa vendeve të ndryshme që patën rol dhe rëndësi të veçantë në çështjen shqiptare, ndërsa ato italiane mungonin në botimet shqiptare, si dhe për faktin që isha njohur prej vitesh me dokumentet italiane gjatë studimeve të mia në Itali, pasi njoh gjuhën e dokumentit, literaturës italiane të periudhës dhe të jetës akademike-universitare çka ishin ndihmesë e madhe për mua në realizimin e këtij projekti të rëndësishëm të Institutit të Historisë (ASA).

Dielli: Periudha e Pavarësisë është moment konvergjence i shumë faktorëve politikë, ekonomikë, ushtarakë e social. Qarkullimi i disa tezave lidhur me domethënien e kërkesave të kohës për autonomi dhe nivelin e vetëdijes kombëtare si edhe roli i disa figurave qendrore të pavarësisë, si Ismal Qemali kanë paralele me historinë e kolonive amerikane për shkëputjen e republikës së re të dalë nga Britania e Madhe përfshirë këtu edhe rolin e një prej promotorëve siç ishte Benjamin Franklin, përkrahës i flaktë i lidhjes anglo-amerikane përpara se të bëhej patriot revolucionar. Veçanërisht brezat e rinj shqiptaro-amerikanë mund të bëjnë krahasime midis këtyre periudhave, respektivisht përpjekjeve të shqiptarëve për pavarësi, përballjen mes prirjeve lojaliste dhe qëndrimeve të prijësve të pavarësisë. Në rastin e Franklin-it, historianët kanë arsyetuar në favor të pajtimit midis disa aspekteve të jetës dhe aktivitetit të tij që krijuan një lloj aleance të dyfishtë të njeriut që kishte lidhje të forta me Londrën dhe që më pas u identifikua dhe iu kushtua kauzës së pavarësisë amerikane. E them këtë për arsye se ikonat e Vatrës që kontribuan me sukses në arritjen e pavarësisë së Shqipërisë ishin të vetëdijshëm për ngjashmëritë historike të përpjekjeve të dy popujve sepse ashtu sikur kolonitë amerikane në 1776 përballeshin me një fuqi perandorake edhe populli shqiptar përballej me Perandorinë Otomane në fillim të shekullit XX, apo jo Dr. Marku?

Dr. Marku: Në rrjedhat historike ka plot raste e fenomene kur kauzat dhe shoqëritë e popujve të ndryshëm mund të kenë një perkorso të ngjashëm në fusha të ndryshme, siç ju edhe e citoni por ama duhet të theksoj faktin se çështja shqiptare është rast tepër specifik dhe i veçantë për nga përmbajtja dhe rrjedhat e ngjarjeve të popullit shqiptar dhe të tokave shqiptare për disa arsye të ndryshme. Shqipëria ishte e pushtuar për afro pesë shekuj nga Perandoria Otomane dhe betejat e shqiptarëve për autonomi ishin të vazhdueshme, po ashtu për lirinë e përdorimit të alfabetit latin dhe hapjen e shkollave shqipe për të mësuar fëmijët shkrim e këndim në gjuhën amtare, kërkonte që taksat të investoheshin në territore shqiptare, dhe jo të shkonin tek Porta e Lartë dhe mos të investohej në infrastrukturë rrugore, shkolla, qendra shëndetësore e kulturore, ndryshime në kryerjen e shërbimit ushtarak vetëm brenda perandorisë, po ashtu lejimin e mbajtjes së armëve për vetëmbrojtje dhe kërkonin që në poste drejtuese dhe në shërbime civile të kishte përfaqësues shqiptar si dhe më kryesorja ishte kërkesa për autonominë e Shqipërisë. Ndonëse Perandorisë Otomane po i vinte fundi, Fuqitë e Mëdha ishin të interesuara të mbronin interesat e tyre. Austro-Hungaria dhe Italia donin të ruanin status-quo-në, ndërsa krerëve shqiptarë si: Ismail Qemal Beu, Hasan Prishtina, Preng Bibë Doda, etj duhet të mbanin lidhje dhe të lobonin me kancelaritë e huaja. Ata, nga njëra anë, kërkonin dhe ju duhej mbështetja e kancelarive evropiane, si edhe ndihma e armatime për kryengritjen anti-osmane, nga ana tjetër duhej të ishin shumë të kujdesshëm në ruajtjen e balancës.Intervisten e plote mund ta lexoni ne numrin e gazetes se muajit maj