Dr. Prenjo Imeraj – Dielli

BRAKTISJA E FSHATIT, 150 VJETE HISTORI

February 6, 2017 by dgreca

– Shpopullimi i fshatit është traumë shoqërore, por një nga zgjidhjet më të mëdha që ka krijuar spontaniteti, për barazpeshat në tregun e punës…/

32 Foto.jpeg

Ne Foto:Illo Foto, Astoria, Nju Jork/

– Si shkas, leximi i librit më të fundit të bashkatdhetarit në Astoria, Queens, Illo Foto“Braktisja Fshatit”/

1 Prenjo Imeraj

Nga Dr. Prenjo Imeraj/E pata lexuar si projekt atë punim të zotit Illo Foto, madje i pata shkruar edhe disa mendime të miat, sigurisht inkurajuese, por libri i sapobotuar në Tiranë nga shtypshkronja “Mirgeerlab” më ka befasuar, pasi e gjeta më të pasuruar dhe përpunuar edhe nga ana letrare dhe stilistike.Autori e rendit atë, ndoshta me modesti si libër publicistik. Por jo. Nga rëndësia dhe vlerat sociale mund të renditet pa droje si libër historik, statistikor, politik, madje edhe fillozofik: Statistikor, sepse jep shifra dhe krahasime me fshatrat, krahinat dhe shtetet. Politik sepse krahason jetën fshatit patriarkal me zanafillën tradicionale me të tjerët, duke mos harruar ndikimin e diktaturës komuniste në izolimin e fshatit dhe frenimin e zhvillimit dhe lëvizjeve tradicionale. Filozofik, sepse fillozofinë e fshatit tradicional e zhvillon në korelacion me kohën dhe zhvillimin shkencor botëror.Në pak më shumë se 200 faqe ai i paraqet lexuesit me një gjuhë të thjeshtë e të pastërtë letrare të gjitha e tapat e transformimeve të mëdha të fshatit shqiptar në përgjithësi e atij jugor në veçant gjatë 150 vjetëve të fundit, të cilat ishin edhe më determinantet për identitetin, pavarësinë dhe riafirmimin në Komunitetin Europian të Kombit Shqiptar, prej nga na kishin largua prej kohësh me dhunë dhe diplomaci armiqtë e Kombit tonë. Autori, nuk ka përdorur dhe, jo pa qëllim për titull të librit fjalën e “butë” Evolucion, por fjalën braktisje. Në të vërtetë ashtu pat ndodhur gjatë tërë historisë tonë dhe, jo vetëm gjatë këtyre 150 vjetëve të fundit që janë marrë në studim, ku merren si shembuj disa familie lunxhëriote e më gjërë. Braktisje patën ndodhur gjatë dyndjeve të egra barbare nëpër shekuj si: prej Gotëve, Ostrogotëve, Sllavëve në përgjithësi e Serbëve në veçanti, Tartarëve, Mongolëve të Çingis-hanit, Osmanëve, shovinistëve Grekë, Fashistëve Italianë, Nazistëve Gjermanë; por ajo ikja masive e viteve 90 të shekullit të kaluar me eksodet sporadike drejt Perëndimit, nuk ka të krahasuar; prandaj them se titulli “Braktisja e Fshatit” është më se i goditur.

33 Librat .jpeg

Foto: Një fotomontazh me disa nga botimet e studiuesit Illo Foto botuar në emigracion/

Duke marrë për studim jetën e fshatit Tërbuq dhe Karjan, prej nga autori ka prejardhjen nga gjyshi e gjyshja dhe duke u mbështetur në katër brezat e fundit, autori me ç’ka parë e dëgjuar, ka skalitur karaktere njerëzish të ndryshëm të cilat lexuesit i vijnë si njerëz të gjallë nëpër kohët që kanë kaluar, nëpër vendet historike ku lindën e u rritën; ku jetuan, punuan dhe luftuan njerës krenarë e të denjë për vendin ku patën lindur. E gjithë historia njerëzore e globit tonë qysh nga parahistoria ka kaluar etapa të ngjashme deri në kohët moderne, por ndryshimet midis tyre me kalimin e shekujve u bënë esenciale, në vartësi nga luftimet, pushtimet, kolonizimet dhe emigrimet e ndryshme të detyrueshme ose vullnetare, me grupime apo individuale. Eshtë interesante se gjatë dy mijë vjetëve të fundit, kohë kur trojet tona fillimisht u okupuan nga Perandoria Romake, e gjithë Shqipëria e Jugut e mbiquajtur Toskëri, e cila ndryshon në të folmen dialektore nga trojet tona veriore, ka të njëjtat zakone, tradita, folklor dhe dinamikë lëvizjeje nga fshati në fshat, nga fshati në qytet, nga krahina në krahinë e më gjërë…

Historia, Zakonet, traditat, dinamika e jetës së njerëzve të Tërbuqit dhe Karjanit të përshkruar me sinqeritet, mall dhe nostalgji nga Illo Foto, ngjajnë si dy pika uji me ato të Labërisë në veçanti dhe Tragjasit tim në veçanti. I vetmi ndryshim qëndron në faktin se, fshati im u shndrua në mysliman në shekullin e 16-17, ndërsa Tërbuqi i Illos mbeti i krishterë, duke vazhduar traditën e të parëve dhe gjatë Luftës së Dytë Botërore fshati i tij ndoqi vijën politike të Partisë Komuniste, ndërsa fshati im ndoqi pjesërisht edhe vijën politike të Ballit Kombëtar.

Gjyshja e autorit, Kato apo Katerina, sido që ai nuk arriti ta njohë fizikisht, madje nuk gjeti as edhe një fotografi të saj të trashëguar, nga tregimet e familiarëve dhe të farefisit u skalit në mendjen e tij si një hero përrallash për: prejardhjen, inteligjencën, ndershmërinë, papërtushmërinë, trimërinë, bujarinë dhe largpamësinë për shtrirje, kulturë e mirëqenie të fëmijëve dhe pasardhësve të saj.

Kato stavri-Foto mbetet strumbullari i këtij libri interesant, e ngulitur në mendje dhe zemrën e Illos, aqsa ai e ka ndjerë dhe e ndjen për herë pranë gjatë tërë jetës së tij; dëshmi për atë është epiteti simbolik: “Katoja ime” dhe emri që i ka dhënë për mos harresë mbesës së tij më të vogël e lindur në New York.“Kato tjetër nuk ka nxjerrë fisi im”,shkruan Illo me bindje dhe krenari dhe lexuesi bindet për këtë pasi e ka lexuar deri në fund librin e tij modest dhe mbresëlënës.

Autori nuk mbetet prapa edhe në përshkrimin e nënës së tij Poliksenit apo Polites si e patën thirrur të gjithë, e cila me inteligjencën dhe urtësinë e saj arriti t’i hynte në zemër të vjehrrës Kato, duke u qëndruar në ballë të gjitha punëve të vështira për mirëmbajtjen dhe shtimin e fermës së saj, ndërsa bashkëshorti i saj Kiço po përballej me emigracionin e gjatë ekonomik në Shtetet e Bashkuara të Amerikës…

Lexuesi dhe studuesi i interesuar, në të ardhëmen, do gjejë në librin e Illos: cilësinë e jetës në familjen fshatare; mënyrën e të ushqyerit ndër kohë; strukturën e familjes si qeliza e shoqërisë njerëzore; prejardhjen e ç’do familjeje në paralelizëm me atë të familjes Foto, Stavri, Gjergji, Mefsha, Sauli, Puka e kthimin e familjes fshatare në qytetare; shndrimin e families patriarkale në familje të emancipuar e më tutje…

Shpopullimin e fshatit, autori, e kategorizon në shpopullim vullnetar dhe të detyruar nga rrethanat dhe kushtet, duke përcaktuar shkaqet dhe rrethanat e krijuara.Shpërnguljen vullnetare autori e konsideron hap pozitiv që lind spontanisht; nga nevoja për shtrirje, jetë më të mirë e të qytetëruar, sidoqë të shpërngulurit dhe emigrantët nuk patën gjetur kurdoherë “parajsën”… Si shembull të shpopullimit natyral autori ka marrë familjen Puka, të origjinuar nga një fshat malor i Shqipërisë së Mesme, si fshati Paftal i Rrethit të Beratit, ku sipas autorit pat qenë vendosur shumica e fshatarësisë shqiptare. Braktisja e fshatit vullnetarisht kërkonte inisiativë, karakteristike kjo për njerëzit e zgjuar dhe pak a shumë më të emancipuar, prezente kjo në familjet e dyerve të “para” të fshatit dhe natyrisht si rrjedhojë ata do ndiqeshin prej më të s’kamurve të etur për një jetë më të mirë materiale.

Kështu pat ndodhur me fisin Puka të Paftalit, të parët e të cilëve lëvizën: katër familje në drejtim të emigracionit të largët në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, ndërsa pjesa tjetër drejtimin e muarën drejt qyteteve në brendi të vendit: Berat, Fier dhe Lushnjë.

Si trashëgimtar më të fundit të tyre, Illo Foto sjell figurën e Viktor Pukës, të cilin unë e pata arritur në Lushnje dhe njohur si njeri me kulturë, zootenknik të talentuar dhe drejtor të atij sektori.Viktori, me të drejtë pat tërhequr vemendjen e Illos, të ciln e pat patur koleg dhe epror në profesionin e nderuar të zooteknisë, pasi Viktori dallohej jo vetëm për inteligjencën dhe kulturën e përgjithëshme e profesionale por edhe për inisiativën në drejtimin dhe zhvillimin e pa ndërprerë të Zooteknisë Shqiptare drejt asaj bashkëkohore.

“Shpopullimi i fshatit është traumë shoqërore, por një nga zgjidhjet më të mëdha që ka ka krijuar spontaniteti, për baraspeshat në tregun e punës”, shkruan Illo. Dhe ka të drejtë: Nuk është e lehtë të shpërngulesh nga vendlindja, dheu i të parëve, duke lënënë pas dhe ndoshta përgjithmonë, shtëpinë apo kasollen e barakën tënde, trojet e natyrën që të ka mbetur në mendje qyshsa ke “hapur sytë”dhe sidomos familien e farefisin. Autori, kur nxjerr atë konkluzion, sigurisht ka patur parasysh sistemin demokratik dhe jo atë diktatorial komunist, që e frenon në më mënyrë arbitrare shpërngulien nga fshati pa lejen e administratës…

Duke paraqitur detaje lidhur me funksionimin ditor të families “Stavri”, autori bën një analizë psikollogjike, praktike dhe shkencore të shkaqeve se, pse lindi dhe u zhvilluar familja patriarkale e dikurëshme nga vetë njerëzimi dhe pse ajo sot nuk ka të ardhme:“Punëtori me mëditje nuk është shumë i besuar në bujqësi; bimët dhe kafshët nuk mund t’ia besosh një njeriu të huaj”. Argument bindës se përse një njeri, zakonisht më i madhi në moshë e eksperiecë pune, por edhe më i zgjuari, më i shkathëti, më punëtori dhe më trimi merr inisiativën për të administruar familjen, pronën dhe për t’i mbrojtur ato me guxim.Kjo gjë, natyrshëm erdhi në zgjerimin e familjes, fisit dhe të pronës duke shkuar drejt families patriarkale me bajraqe, karakteristike kjo, sidomos në familjet patriarkale të Shqipërisë Veriore, që nëpër shekuj arritën të mbrojnë nga armiqtë dhe pushtuesit jo vetëm pronat e tyre të trashëguara, por edhe më gjërë; duke bashkuar shumë bajraqe u përballën me armiqtë në luftra të përgjakëshme për liri e pavarësi kombëtare. Autori, në punënën e Zooteknikut, pohon se e pat arritur familjen patriarkale në komunitetin vllah dhe ajo është shembull i shkëlqyer mbijetese në një vend me shumicë tjetër etnike, kur duke bërë një jetë nomade, në sajë të families së fortë patriarkale arritën, jo vetëm mbijetesën, por zgjerimin e familjes patriarkale dhe pronën e saj.Komuniteti Rom, në trojet tona, megjithëse nuk e arriti dot ndërtimin e familjes patriarkale duke mos i krijuar dot ngulimet të përherëshme; mbetet për t’u admiruar pasi ruajti gjuhën dhe zakonet e të parëve të tyre në kushte shumë më të vështira jetese dhe mungesë pronësie.Prespektivën e fshatit patriarkal, autori e gjen tek fshati kapitalist. Si shembull për këtë sjell fshatin amerikano-verior dhe vendeve të tjera të zhvilluara, ku fshati i fermerëve nuk ka ndryshim nga qyteti në ç’do drejtim dhe ai ndjehet mirë kur sheh se edhe fshati shqiptar këto 20 vjetët e fundit po ndjek atë drejtim dhe gradualisht edhe fshati kapitalist shqiptar po“rimbushet”, krahas ndryshimeve esenciale demokratike, domethenë vullnetare e mbështetur nga administrata shtetërore, pa marrë parasysh ritmet e ngadalta e të pajustifikueshme, lidhur me korrupsionin…

Monotoninë e ngjarjeve në përshkrimet e tij, autori e ka mënjanuar me ngjarje interesante nga puna me shumë përgjegjësi e zooteknikut gjatë sistemit diktatorial komunist: vdekjen e motrës së vetme të Lenos-Elenit; shembjen e sistemit diktatorial komunist në Shqipëri e mbetjen pa prespektivë familiare e profesionale, përfitimi i pasaportës Amerikane prej babait të tij të ndjerë Kiço Stavri-i vjetri, fillimi i vështirë i jetës si emigrant në New York, bashkimi përsëri me familjen e tj, e tj…

Dramën e dëmtimit të 23 qingjave nga bisha në sektorin e Plukut të Ndërmarjes Bujqësore Shtetërore “29 Nëntori” të Lushnjës, e gërsheton me dramacitetin më thellë të vdekjes së motrës Leno, gjatë udhëtimit me tren nga Tirana në Lushnje.Ai mori ç’do përgjegjësi mbi vete, duke bërë ç’kishte në dorë për të mos lejuar keqtrajtimin politik të komunitetit vllah që shërbenin kopenë e deleve të Plukut me në krye kryebariun e talentuar dhe njeriun e mirë Xhorxhi Siveri dhe atij qëllimi ia arriti me sukses, por lajmi i paritur dhe i kobshëm se motra kishte mbetur në spitalin e shtetit në Kavajë e bëri edhe më të rëndë atë dramë në shpirtin e Illo Fotos. Përshkrimi me tërë dramacitetin e atyre ngjarjeve të rënda me një realizmë dhe bindshmëri të lartë të ngelen për shumë kohë në mendje, duke zbuluar me atë rast edhe karaktere njerëzish të ulët, që qendrojnë shumë larg karaktereve njerëzore të shkallës sipërore si ai i zooteknikut Illo dhe kryebariut Xhorxhi.

Duke marrë në studimi bujqësinë dhe cilësinë e jetës në familjen lunxhëriote, autori merr si prototip tezen e tij Vjenon-Evjeni Gjergji Xhavarra, e cila nuk jetoi kurrë për vete, si shkruan autori, por iu dedikua njerëzve të mjedisit rrethues. Autorit i kanë mbetur në mendje nga koha e fëmijërisë punët në bujqësi gjatë të cilave ruan kujtimet më të mira për tezen e tij Vjeno, e cila dallohej si një organizatore e përsosur në përgatitjen dhe kryerjen e të gjitha punëve: që nga organizimi i fuqisë punëtore, orari i fillimit dhe mbarimit të punëve, mënyra e të ushqyerit, rendimenti në punë e gjithçka, që ajo grua e paepur e realizonte me dashuri dhe energji të pashterëshme.

Illo nuk harron edhe për qëndrimin e Vjenos ndaj luftës partizane gjatë rezistencës antifashshisto-naziste gjatë Luftës së Dytë Botërore: Shtëpia e Vjenos u shndrua në “bujtinë” për forcat partizane, të cilët në ç’do kohë dhe çast të vështirë për ta në ato kohë lufte, gjenin tek shtëpia e Vjenos jo vetëm strehim e ushqim, por edhe mbrojtje ndaj kushteve të këqija atmosferike. “Një dite të Operacionit gjerman të dimrit, në shtëpinë e çiftit Xhavarra u fut me dhunë një bandë ballistë, që lidhën me litar Miten dhe Vjenos i kërkuan 100 napolona Flori, në shkëmbim të jetës së Mites”….Të kenë qenë ballistë vallë!? I bëj këtë pyetje vetes, sepse ballist ishte edhe babai im Sefer Ismail Imeraj-Deshmor i Atdheut dhe Martir i Demokracisë, i cili jo vetëm s’pat grabitur as edhe një zog pule dhe as pat luftuar kurrë kunder partizanëve; përkundrazi pat luftuar krah tyre për kundër fashistëve italianë. E si mund të grabiste familjet e popullit, qoftë dhe të partizanëve, kur në radhët e tyre kishte një brigadë nga gjakut i tij, e prej të cilëve ranë me dhjetra dëshmorë të luftës për liri, derisa ra edhe vetë më 14 shtator 1943. Ballist ishte edhe Hysni Lepenica, i cili kur mori lajmin se renegati ballist Neço Beleri nga rrethinat e Gjirokastrës, po grabiste familjet e partizanëve, shkoi dhe e pushkatoi me gjyq të çastit luftarak! Ballist pat qenë edhe Haki Ballshi, i cili duke qenë kryetar i Ballit kombëtar të Lushnjës, pat shpëtuar me dhjetra partizanë nga pushkatimi prej nazistëve gjermanë?

U ndala pak aty dhe për atë lexuesit të më falë, jo për t’ju kundërvënë mikut tim Illo Foto, por për të sqaruar se Organizata nacionaliste “Balli Kombëtar” drejtohej nga biri i madh i Kombit Shqiptar Mid’hat Abdyl Frashëri, i cili kishte në platformë çlirimin e popullit shqiptar edhe nga Komunizmi dhe nuk mund t’i lejonte askujt abuzime në kurriz të popullit të tij; ashtusi edhe Partia Komuniste kishte në platformë çlirimin e popullit, pa e cënuar pronën e popullit, por donte me doemos pas çlirimit një sistem komunist një partiak, që doemos do përfundonte në diktaturë dhe tradhëti kombëtare… Dihet tashmë, se renegatë ka patur nga të dya palët që për interesa të ngushta vetiake i binin më qafë popullit të thjeshtë, duke e detyruar të therte edhe dhinë e vetme, si pat ndodhur në kasollen e Galigatit gjatë operacionit nazist gjerman të dimrit më 1944, ku pat qenë strehuar renegati Enver Hoxha, apo në shtëpinë fisnike e punëtore të families Xhavarra, nga një bandë hajdutësh e kriminelë të vetquajtur “ballistë”, sic e përshkruan autori.…

Mbetem i impresionuar nga mënyra dhe vendi se si dhe ku i ka vendosur autori i këtij libri të rrallë dhe mbresëlënës aforizmat dhe idiomat; aty Illo Foto tregon se ruan një memorie të shkëlqyer, një talent të rrallë në përdorimin e tyre, karakteristikë kjo për njerëzit me kulturë të gjërë dhe eksperiencë jetësore të tejskajëshme:“Të vraftë qulli” është idiom karakteristike e gjithë Shqipërisë jugore, ndoshta e gjithë kombit, që shpreh paqe dhe urtësi gjë që autori i librit e lidh me të drejtë me shkencën mjekësore… “Të vraftë e mira”, përveç dashamirësisë paralajmëron edhe hakmarrjen paqësore…“Mos e merr jetën me prapanicë; “mos e merr jetën nëpër këmbë” dhe “jetë qeni”, idioma popullore të cilat, autori, i ka lidhur me fillozofinë e jetës së shqiptarit, karakteristikë kjo për kombet me tradita dhe kulturë të lashtë, të cilat autori i ka futur jo rastësisht.Kur autori ka pëdorur jo pa qëllim, aforizmën kushedi të origjinuar “jeta është udhëtim me pengesa, nga materniteti në varreza” ai futet në fillozofinë njerëzore të jetës dhe vdekjes, kapitull interesant, që ka vënë në mendim dhe lëvizje fillozofët e botës.“Jeta është një shkëndijë midis dy boshllëqeve shkruan Niçe”-Nitzche, por interesantja qendron në faktin se njeriu nuk ka menduar kurrë për boshllëkun përpara jetës, por për boshllëkun pas asaj dhe për të mos e barazuar jetën e njeriut me atë të kafshës, vetë ai, njeriu, krijoi botën e shpirtrave dhe jetën pas vdekjes.

“Jeta më e vlefshme është jeta e motivuar dhe jeta e mbështetur në djersën e ballit”… “Dhe engjëlli dhe djalli, janë brenda tek i gjalli”. Illo Foto, si njeri i ndershëm dhe i rregulltë në të gjitha drejtimet, mbështet jetën e ndershme e dinamike në shërbim të vetvetes, families, shoqërisë e më gjërë.Ai ngre zërin me forcë kundër jetës perverse të një pjese të shoqërisë njerëzore, që duke përdorur të gjitha mjetet e propagandës demoralizuese mundohet t’a fusi të gjithë shoqërinë në degjenerim moral, psiqik dhe fizik.Ai ka besim se kurrë imoralja nuk do dominojë mbi moralen, prandaj edhe ngre me forcë mbështetjen tek puna për të jetuar me djersën e ballit… “Ushqehemi duke u kuruar dhe kurohemi duke u ushqyer.” Me atë aforizmë popullore autori tregon shqetësimin e madh mbi mënyrën e sotme të të ushqyerit deri në grykësi; duke konsumuar ushqime të industrializuara e konservuara, njeriu po bastardon racën njerëzore, duke shkurtuar edhe jetën e tij. Mbipeshën njeriu e krijon nga mbingopja dhe dhjamosja, që dikur nuk njihej dhe e illustron këtë me jetën e fshatit në vendlindjen e tij, ku nuk kishte parë as edhe një njeri të dhjamur jo vetëm nga fisi i tij, por në tërë krahinën. Ishte e natyrëshme kjo, sepse njeriu ishte jo vetëm në lëvizje të vazhdueshme në punë, por edhe ushqehej me gjithëçka gjente në natyrë, prandaj edhe bota po rikthehet sot tek ushqimet “bio”, për dobinë e tyre të padiskutueshme për kundër dhjamosjes, kombinuar kjo me punën fizike dhe me ushtrimet gjimnastikore. Vetë gjendja fizike e autorit, me trupa atleti në moshën 80 vjeçare, dëshmon më së miri se me sa seriozitet Illo Foto e merr punën, lëvizjet, mënyrën e të ushqyerit dhe mënyrën e jetesës. Dramën e emigracionit në përgjithësi dhe atë shqiptar në veçanti, pas shembjes të sistemit komunist, autori e përshkruan me gjithë dramacitetin e vet, ashtusi e pat hequr edhe vetë mbi kurriz. Me atë rast ai u bën një analizë të thellë jo vetëm peripecive e vuajtjeve të tejskajëshme, por edhe karaktereve njerëzore që nuk qenë ne gjendje t’i kapërxenin ato vështirësi, si i kapërxeu Illo Foto familjarisht me gjithë bashkëshorten e tij dinjitoze dhe fëmijët e tij të mrekullueshëm. Vetëm njerëzit me karakter të fortë të mençur e largpamës mund t’i kapërxejnë ato; në të kundërtë, njerëzit me karakter të dobët, të cekët në mendime dhe jo largpamës, jo vetëm nuk e realizojnë ëndrën e tyre n’emigracion, por bien në pesimizmë e ndahen nga jeta shpejt.Në paralelizmë me këtë fakt po risjell për lexuesin një aforizmë të vjetër nga kombi rus: “Vetëm lulet artificiale i tremben shiut, ndërsa njeriu i talentuar nuk i trembet kritikës dhe vështirësive”. Lidhur me emigracionin e ri në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, autori i këtij libri mban qëndrim kritik ndaj emigracionit të hershëm Shqiptar, që qëndroi indiferent ndaj e migrantëve të rinj dhe megjithëse prej kohësh i organizuar në dhjetra shoqata, nuk u kujtua as edhe një, jo për t’i ndihmuar, por as edhe për t’i identifikuar. Në këtë drejtim është për t’u admiruar komuniteti hebre, që i dha ndihmë të çmuar të gjithë emigrantëve të sektit të vet, të emigruar nga Europa lindore pas shembjes së komunizmit: duke i identifikuar, regjistruar dhe ndihmuar në të gjitha drejtimet. Autori i librit “Braktisja e fshatit” shpreh mendime shumë të vyera lidhur me proçesin e sëmundjeve të pa kurueshme, plakjes dhe vdekjes: duke u treguar shumë i qytetëruar objektiv dhe modern.Ai e mbron me ngulm problemin më të fundit të shkencave mjekësore si është Eutanazia, duke dhënë mendimin e tij se duhet të ligjërohet në çdo vend. Jep mendime se si duhet të trajtohet trupi i njeriut pas vdekjes dhe me të drejtë mbron proçesin e kremacionit, djegies dhe mua më duket se ka të drejtë dhe e mbështes plotësisht.

lllo Foto është humanist! Ai mendon se edhe organet e tij po t’i duhen dikujt për transplant, i “dhuron” me kënaqësi…I dashur Illo, lërua të tjerëve altruizmin.Për Ju, gjëja më e mirë do të ishte t’ua lije pasardhësve, që mezi të kanë e të duan shumë.Dhe mos u lodh dhe as mos u step nga të shkruarit.Shkruaj për kënaqësinë tënde, në se mendon se ke shkruar mjaft për të tjerët. Cilido lexues meson shumë prej shkrimeve të tua, gjë të cilën e ke arritur në shkallën sipërore me librin e mrekulluhëm “Braktisja Fshatit”. N.York, Janar 2017

SHTATEDHJETË VJETË MË PARË NDODHI MASAKRA GËRHOTIT

August 29, 2013 by dgreca

NGA Dr. PRENJO IMERAJ/

Më 14 shtator të këtij viti mbushen plot 70 vjetë nga tragjedia e Grehotit.Tridhjetë e tre dëshmorët e Grehotit, të cilët Partia Komuniste Shqiptare i kishte shpallur armiq të popullit dhe të Partisë, duke u denigruar edhe varret, ndërsa familjet që lanë pas ju nënështruan morsës së luftës klasore të pa skrupulltë, më në fund me ardhjen e shtetit demokratik u vendosën në pjedestalin e lavdisë kombëtare. Ata qysh nga viti 1992 prehen në varrezën e Dëshmorëve e ngritur atje ku ranë këtu e shtatëdhjetë vjetë më parë. Në vitin që jemi, varreza u rindërtua dhe zbukurua në mënyrë dinjitoze.

Për luftën e Grehotit kanë shkruar shumë shqiptarë, dëshmitarë okularë, ish komunistë, nacionalistë madje edhe miq të huaj, por sot ne po sjellim përpara lexuesit se ç’kanë lënë pas me kujtimet e tyre luftëtarët e divizionit fashist Italian Peruxhia që u ndeshën në mënyrë të pa barabartë me çetën nacionaliste “Shqiponja” të komanduara nga Hysni Lepenica. Nuk po bëjmë asnjë koment, për manovrën djallëzore të komunistëve shqiptarë,qëndrimin konseguent në politikën e ditës të oficerit anglez Tilman,atashuar pranë shtabit partizan të zonës parë operative Vlorë-Gjirokastër dhe pabesinë e komandantit të divizionit fashist Kiminelo, që i pat premtuar prefektit të Gjirokastrës Veip Runa se divizioni do i dorëzohej forcave nacionaliste…

XHIOVANI BONOMI

“Shqipëri 1943. Marshimi tragjik i ushtrisë italiane nga Tepelena e Gjirokastra në Sarandë”.

Bietti Milano, Itali 1983(f. 71-87)

Përktheu nga italishtja Etleva L. Memisha. Mars 1999

“Gjatë aksionit një komision partizanësh hyri në kampin tonë duke ofruar ndihmë kundër nacionalistëve.Gjenerali iu përgjigj që momemantilisht nuk kishm nevojë…”

KAPITULLI I DYTE

Momente dramatike

1- Paralajmërimet e para.

Në fakt në Gjirokastër jeta nuk shkon vaj. Pretendimet nga ana e partizanëve rriten, godasin në qendër dhe konfuzioni është më i madh.

Për ti mbajtur momentalisht në mbikqyrje dhe për të fituar kohë, stimulohen më datën 11 dhe 12 shtator marrëveshje me partizanët dhe nacionalistët. Që të dy këta të krisur pretendojnë që ne t’u dorëzojmë armët. Përgjigja jonë është kategorike: “Nuk do t’u dorëzojmë kurrë armët të huajve, do t’i marrim me vete në Itali”.

Ata mendojnë se kanë të bëjnë me frikacakë, me të ndrojtur. Po, kemi humbur luftën dhe ndërgjegja na ka impresionuar, por nuk do të ndodhë kurrë që një ushtar Italian të frikësohet nga prepotenca. Kërkojnë me të gjitha mënyrat të na bëjnë të dorëzohemi me lajka dhe më pas me kërcënime. Shoku Boldini që kishte guxuar të hynte në Gjirokastër, për të blerë, u ndalua nga një patrullë nacionaliste dhe u çua në burgjet e kështjellës.Pas disa orësh u pyet para kryetarit të nacionalistëve të Gjirokastrës dhe, pasi u pyet mbi motivin e vajtjes në qytet ia bënë të qartë se ne e kishim humbur luftën, që ishim në tehun e shpatës dhe na leverdiste të futeshim në radhët e tyre. E liruan me qëllimin e caktuar që të vinte e të bënte propaganda tek ne. Mbas ditën e dates 11 u shpërndamë nja 40 burra gjysëm kilometri jashtë “qytetit” ushtarak për të bërë dru për kuzhinën. Mbi mal, para nesh, shohim të kalojnë grupe të ndryshme partizane që marshojnë drejt Gjirokastrës.Tenente Kalvieri jep urdhër për të hapur zjarr. I bindemi urdhërit, hapim zjarr për rreth një orë, por partizanët nuk përgjigjen. Kthehemi në kamp. Për të na bindur të pranojmë dorëzimin partizanët na dërguan edhe dy ushtarë të batalionit të parë tek ne, të cilët do të bënin propaganda mes nesh, me kusht që të ktheheshin në një orë të caktuar, për ndryshe do të vrisnin të burgosurit italianë që gjendeshin në duart e tyre. Vazhdojnë të vijnë në komandën tonë ambasadorë të të dy partive. Përgjigja jonë është gjithmonë e mesme…

***

“Më datën 11 në mëngjes tek sa u zgjuam-tregon Koralia-patëm surprizën e madhe që të mos shihnim më asnjë gjerman në qytetin ushtarak dhe as rrethinat. Urtë e butë ishin larguar gjatë natës. Për ç’farë motivi dhe pse në këtë mënyrë? Më mirë kështu. Armët janë akoma në duart tona. Mbrëmjen e 13-ës nacionalistët rreth 200 pushtuan krahun e majtë të qytetit ushtarak. Prandaj edhe ne jemi gati në pozicione, ndërsa Kolonel Lanca shkon për të biseduar. Më datën 11 hyri batalioni i 3-të, më datën 12 ose 13-të hyri batalioni i dytë çiklist”.

***

Datë 12 dhe 13 të shtatorit sollën dy batalione në Gjirokastër dhe kam përshtypjen e qartë që në këtë qytet ushtarak, siç kemi raportuar, mbretëron kaosi. Dhe në të vërtetë Gjirokastra jeton në kaos, një influencë jo të vogël ushtronte edhe ajo që transmetohej në radio. Lajmet nga Italia nuk ishin aspak ngushëlluese. Shpresonim që aleatët të merrnin me shpejtësi gadishullin dhe të hynin me flotë në Adriatik, por në fakt… gjermanët kishin përparuar dhe anglo-amerikanët ngelën të gozhduar. Një moment i bukur; radio transmeton giovanezza dhe lajmëroi lindjen e Republikës Sociale Fashiste. U çorientuam. Çfarë po ndodh në Itali? E kishi marrë qeverinë fashistët? Radio Palermo na jepte lajme për qeverinë e Badolios, por të rralla, të rastësishme, të shqetësuara. Italia kishte rënë në errësirë. Kush dinte të mbijetonte ishte i zoti… Ne, larg Atdheut, në një tokë të huaj dhe armike, nuk po ia dilnim mbanë. Për fat radio jonë u prish dhe kështu mbetëm plotësisht në errësirë për gjithçka.

Pas katër ditësh siç ishte parashikuar, autoblindat gjermane ato që kishin hyrë në fushën e Gjirokastrës për të na surveriuar, u larguan duke u drejtuar si edhe kollonat pararendëse, rrugës së Tepelenës.Ne u ndiem të çliruar. Ajo ditë ishte një përzjerje gëzimi dhe hareje, qetësie dhe prehje.Të gjithë bënin plane, ndonjë hidhte propozime në erë.Ushtarët u irituan, për të mos thënë u turbulluan.

2- Të rrethuar

Për të kuptuar sa u munduam dhe pozicionin tonë, duhet të kesh një ide topografike të paktën të përafërtë të qytetit. Gjirokastra vendoset mbi një shpat të luginës së Drinos, i cili rrjedh drejt Vjosës. Lumi rrjedh në një drejtim që shkon nga Gjirokastra në Tepelenë ndërmjet dy vargje malesh të lartë dhe të ngushtë dhe lugina paraqitet si një koridor jo i këndshëm dhe i egër, në fundin e së cilës gjarpëron lumi. Në mesin e bregut fillon rruga që të çon në Janinë. Gjysëm kilometri përpara Gjirokastrës lugina zgjerohet. Malet largohen rreth 3 ose 4 kilometra, duke arritur përsëri të marrin formën e koridorit, por më lirshëm se i pari pas 6-7 kilometrash. Formohet kështu një trekëndësh hapsinor relativisht i mysët dhe i mbyllur në të katër anët. Gjirokastra shtrihet në një shkëmb gipsi që hyn lehtësisht në trekëndësh.

I ashtuquajturi qytet ushtarak është një hapësirë që shtrihet mbi një plan të sheshtë dhe mjaft i rastësishëm, në të cilin ka baraka dhe vila druri për ushtarët dhe oficerë italianë. Ishte ndërtuar poshtë Gjirokastrës rreth 500 metra në veri nga shtrati i lumit. Pozicioni siç shihet ishte I disfavorshëm.

Të dominuar nga malet dhe qyteti civil, të mbyllur mes kreshtash të larta, nuk kishim veç dy koridorë të ngushtë për dalje. Për aeroplanët përbënim një objekt përfundimtar. Mëngjezin e datës 13 na u paraqit një surprisë e çuditëshme. Flamuj të kuq me shqiponja valëviteshin mbi Gjirokastër dhe mbi malet në jug përballë nesh, flamuj të tjerë të kuq pa emblemë valëviteshin në veri prapa krahëve tanë. E pamë të çuditur këtë gjë të re. Ç’kuptim kishte? E mësuam të vërtetën në mesditë.

Komunistët ose më saktë rebelët partizanë nën komandën e një majori anglez Tilman pushtuan zonën në veri perëndim; nacionalistët kishin pushtuar qytetin e Gjirokastrës dhe malet në jug-lindje. Ne ishim të rrethuar dhe të gozhduar.

Nga malet përpara qytetit tregon Koralia – zbresin një numër i madh shqiptarësh të armatosur që drejtohen drejt qytetit. Rreth ores 10 shohim të vijnë nga drejtimi i Manastirit, nga rruga e Tepelenës, rreth 200 shqiptarë të armatosur. Kalojnë pranë qytetit ushtarak duke na parë me përçmim e neveri. Pasi kanë arritur tek komanda e regjimentit, ndalojnë, pastaj me urdhër të një oficeri të tyre zënë pozicione në grope, me pushkët në drejtim tonë. E vëzhgojmë këtë manovër të tyre, kuptojmë që është përgatitje por nuk dyshojmë për gjë tjetër.

Pastaj, pothuaj mbas një çerek ore ngrihen dhe shkojnë të pozicionohen pas bregut të lumit. Të tjerë vazhdojnë të vini për disa orë. Na kalojnë përpara, të gjithë me një ndjenjë superioriteti dhe largohen për gjatë lumit. Në të njëjtën kohë shohim se nga malet përballë Gjirokastrës, nga të gjitha anët, zbresin me mijëra si këta mendje lehtë dhe derdhen rreth qyteti ushtarak. Jemi të rrethuar nga tre anët nga nacionalistët, prapa krahëve nga ana e malit kemi partizanët. Kuptojmë që situata është vështirësuar, jemi preh e një qetësie që shpreh atmosferë lufte. Zbresim në pozicione, përgatitemi për mbrojtje. Armiku ka kompletuar rrethimin”.

***

Për të sqaruar më mirë atë që ndodhi më vonë po shtojmë këtu dëshminë e qartë dhe të gjallë doktor Andorno: “Qyteti ushtarak ishte shkrumbëzuar nga temperature 54 gradë e diellit. Poshtë tendave dhe në baraka trupat gjysmë të zhveshur prisnin që koha të kalonte dhe të vinte fresku i mbrëmjes. Poshtë tendave të artilerisë pak oficerë me gjoksin përjashta, kullojnë djersë dhe pinë gllënkat e fundit të birrës, luajnë me letra, të tjerë shihnin të heshtur me bërrylat e mbështetur në tavolinë. Kush mund të flinte kur lufta kish mbaruar. Mendja shetiste dhe zemra ikte e vinte në një mijë mënyra të ndryshme, por gjithnjë e burgosur. Përpara nesh shkëmbinjtë prej dollomiti ishin si rezistencë për nxehtësinë që mbyste lagështinë e tokës dhe të fushave. Pak pas kazermave dhe barikadave të vogla rruga ishte edhe më e bardhë. Drinosi ishte katandisur në një vijëzë dhe burimet ishin zhdukur në të dy anët e lumit. Gjithëçka ishte e pa lëvizëshme, çdo gjë djallëzisht e heshtur si qetësia pararendëse e stuhisë. Robër të vetvetes! Megjithatë diçka lëvizte atje sipër mbas mbarimit të sheshtë.

“Shikoni, shikoni atje sipër tha dikush dhe tregoi me gisht drejt kështjellës mbi kodër”. Të gjithë u kthyen. “Ej cilët janë ata”-tha veterani Stefanini me theksin e tij fjorentin. -“Unë nuk shoh asgjë”-thirri tenente Pozeto i qorruar. “Ta hajë dreqi shikoni ç’farë rreshti dhe shikoni në të djathtë një kolonë tjetër që zbret, edhe në fushë. Dhe pamja e të gjithëve u bë më e zymtë . Nga tenda e artilerisë situata zotërohej mirë. Nga malet zbrisnin njerëz, ushtarakë me qylaf të bardhë shqiptare, armë në sup dhe flamuj të kuq me shqiponjën shqiptare. Udhëhiqnin kalorësit me kuajt e tyre të dobët dhe zbrisnin drejt nesh. Largësia ajrore midis nesh dhe atyre ishte një kilometer. Janë shqiptarë dhe shqiponja e zezë në fushë të kuqe tregon që janë nacionalistë. Sa të shtëna ishin drejtuar mbi ato kodra në netët e shkuara, kur ndonjë dritëz na dukej si sinjal. Dhe tani ja ku janë duke zbritur drejt nesh. Po afrohen kështu ngadalë sikur po shkojnë në shetitje. Zërat e përhapur nëpër qytet nga masa e të pa punëve po vijnë tani drejt nesh. Tani dallohen qartë. Në pamje të parë nuk kanë asnjë shenjë se duan luftë, megjithatë duken absolutisht inkoshientë. Qyteti sikur murmurin. Disa lëviznin. Të gjithë lëviznin. Disa thërrisnin. Pastaj zëra të kryqëzuar. Urdhëron komanda. Tendat acarohen, barakat vjellin ushtarë nga kapanonet, në grupe, në masë, të izoluar. Dhe pastaj mbas trinçesë. Secili në vendin e vet ende të pa vendosur, të gatshëm në pritje. Lufta ka mbaruar. Bateria gati, njerëz të lodhur, zile telefonash, komandat transmetoheshin gojë më gojë. Ndonjë arrin me vonesë dhe fundoset në teren bashkë me shokun dhe ngrin, pushka dhe toka me arrogancë prekin mjekrat tona.

Nga sipër nacionalistët vijnë si për një paradë të çuditëshme. Kjo radhë elementësh pak sipër tokës, ndaluar si në një lojë të çuditëshme. Tani janë shumë afër. Shumë duken të pa armatosur. “Mos qëlloni” ishte urdhëri për ne. “Prisni komandën. Do të sulmojmë vetëm në qoftë se na sulmojnë”. Sa janë? 600, 800? Ç’farë duan? Nuk mund të ecet kështu me kapadaillëk përpara mijëra njerëzve të armatosur. Të gjithëve na kapin ethet. Tani po kalojnë në fushën e aviacionit me qetësi, duke folur mes tyre me sytë përdhe gati të pa përgjegjshëm përderi sa guxojnë. Ne ndjekim avancimin e tyre dhe i shikojmë drejt e në sy si për t’i pyetur për situatën. Ç’farë duan? Pse vijnë kështu indiferentë kur e dinë që mijëra gojë zjarri janë fiksuar dhe janë gati të marrin shenjë trupat e tyre? Masa e qetë afrohej ngadalë ndërsa duart tona shtrëngonin me nervozizëm armët. Veshët tanë tashmë kishin nisur të dëgjonin oshtimat. Por urdhëri është të mos qëllojmë dhe përsëritet nga komandantët. Në kullën e përgjimit në mes të qytetit ushtarak qëndrojnë komandantët e artilerisë dhe pushkatarëve. Edhe gjenerali është në vendin e tij. Ç’do gjë është gati dhe situata është gjithmonë në disfavorin tonë, që shohim rrethin të mbyllet dhe nuk mund të gjuajmë sipas urdhërit që na është dhënë.

(Botoi Dielli ne numrine Gushtit 2013.Vijon ne numrin e ardhshem)