Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Pavarësia e Shqipërisë, hidhen bazat për krijimin e shtetit të parë shqiptar

by

Shkruan: Eneida Jaçaj/

             Shpallja e Pavarësisë, më 28 Nëntor 1912, do të mbetet një nga ngjarjet më të mëdha historike ndërshekullore. Kjo ditë e shënuar jubilare i hapi rrugë krijimit dhe konsolidimit të shtetit të parë shqiptar. Shqiptarët i treguan “dhëmbët” Botës dhe Perandorisë Osmane, e cila ishte dobësuar, se ishin të aftë të ndërtonin shtetin e tyre të pavarur, me institucione të konsoliduara demokratike, dhe të bënin politikën e tyre në dobi të çështjes kombëtare. Burrat e shtetit, intelektualë, patriotë të flaktë i dëshmuan vendeve aspirante pushtuese dhe Fuqive të Mëdha, që fatkeqësisht e kanë përdorur vendin tonë si plaçkë lufte, se shqiptarët janë të aftë të ndërtojnë kombin e tyre, ku të flitet vetëm gjuha e ëmbël shqipe e Naim Frashërit, Gjergj Fishtës, Asdrenit etj, dhe Flamuri Kuqezi të valëvitet përkrenar përmbi Shqipërinë e bukur etnike. 

            Ishin vitet kur fryma e nacionalitetit ndihej kudo, dhe çështja kombëtare shqiptare ishte prioritet i intelektualëve të diasporës dhe politikanëve shqiptarë, në Parlamentin e Perandorisë Osmane. Dita e Pavarësisë solli në sytë e shqiptarëve të varfër hije shprese për një Shqipëri të lirë dhe të begatë. Ata patën kurajën dhe guximin për herë të parë të bërtisnin me të madhe, se Shqipëria do të bëhej “o sot, o kurrë!”. Pavarësia e Shqipërisë ishte një rrugë e sapo shtruar e lirisë dhe besimit, forcës dhe vullnetit të çdo shqiptari, se nuk duhet të heshtnin, por të bashkoheshin për një qëllim të vetëm; Shqipërinë e lirë! 

              Po ashtu, edhe Pavarësia e Kosovës, është një ngjarje e dytë madhore e një rëndësie të lartë historike. Kjo tregon se shqiptarët kur duan sjellin lirinë, shpresën dhe begatinë. Pavarësia e Shqipërisë, në sinkron me përpjekjet titanike të burrave të shtetit për çështjen kombëtare, është një këmbanë kujtese e vazhdueshme për politikanët e sotëm. Figurat historike si Ismail Qemali,        Luigj Gurakuqi, Isa Boletini, etj, baballarët e kombit, duhet të shërbejnë si një shuplakë ndëshkimi dhe ndërgjegjësimi ndaj politikës së sotme shqiptare, brenda dhe jashtë vendit.                          Politika e sotme duhet ta kthejë kokën pas për të reflektuar mbi veprimtarinë e paepur të patriotëve të parë shqiptarë, të cilët luftuan për një Shqipëri të bashkuar dhe të lirë. Politika e sotme, me shumë nder dhe privilegj duhet të vazhdojë të ecë mbi rrugën e të parëve, duke vënë në plan të parë interesat e vendit dhe të punojë fort për një të ardhme sa më të mirë të brezave që do të vinë. Ne duhet të ndihemi krenarë për personalitetet ndërshekullore, që janë rrënjosur në memorien e kombit, t’u japim nderin dhe lavdinë që u takon, dhe jo t’i përdhosim me gjuhën e babëzisë.

Figura e Ismail Qemalit

Ismail Qemali, plaku fisnik me mjekër të bardhë, erdhi si një Promete për të shpëtuar Shqipërinë nga pushtimi osman dhe për të hedhur bazat e shtetit të konsoliduar shqiptar. Figura e këtij burri shteti ka një rëndësi të veçantë në gjithë përpjekjet historike dhe titanike për çështjen shqiptare. Ismail Qemali, i cili që nga 1859 jetoi në Stamboll, loboi fort dhe u aktivizua në lëvizjen patriotike shqiptare. Gjithashtu, ai mori pjesë në përpjekjet për caktimin e një alfabeti të përbashkët të gjuhës shqipe dhe për formimin e një shoqërie kulturore shqiptare. Ai, si shumë intelektualë të tjerë, në Perandorinë Osmane pati funksione të rëndësishme administrative dhe asnjëherë nuk u ndal në përpjekjet e tij për çështjen kombëtare shqiptare. 

Ngritja e flamurit në Vlorë

Ismail Qemali, së bashku me patriotë të tjerë përshkruan rrugën Stamboll-Konstancë- Bukuresht; nga Bukureshti në Vjenë; nga Vjena në Budapest; nga Budapesti sërish në Vjenë; nga Vjena në Trieste; nga Trieste në Durrës dhe më pas në Vlorë, atje ku me shumë emocion u ngrit flamuri kuqezi. Ngritja e flamurit simbolizonte në të njëjtën kohë fitoren mbi zgjedhën e huaj, triumfin e gjuhës shqipe dhe territoreve shqiptare. Ishte pikërisht Ismail Qemali dhe Luigj Gurakuqi që hartuan nismën për krijimin e qeverisë së Vlorës. Kuvendi i Vlorës u mblodh në shtëpinë e Xhemil Vlorës, atje ku do të ngrihej më pas Flamuri i Pavarësisë. Ismail Qemali propozoi të shpallej Shqipëria e pavarur, me një qeveri të përkohshme; të zgjidhej një Pleqësi në ndihmë e kontroll të qeverisë, si dhe të dërgohej një komision në Europë, për të mbrojtur çështjen shqiptare para mbretërive.

Qeveria e Vlorës

            Pas ngritjes së flamurit në Vlorë, Ismail Qemali zgjidhet kryeministër, qeveri e cila u shpall në 4 dhjetor 1912 – 22 janar 1914. Ai firmosi i pari Deklaratën e Shpalljes së Pavarësisë me siglën “Ismail Kemal”. Në deklaratë thuhej; “Në Vlonë më 15/28 të Vjeshtës së Tretë 1328/ 1912. Në qeverinë e Ismail Qemalit ajo që binte në sy ishte dhe toleranca fetare. Ishin 10 ministra, ndërsa raporti midis feve ishte 5 me 5. Kryeministër 1. Qemali musliman, zv/kryeministër Dom N.Kaçorri katolik. Ky i fundit ishte zv/peshkopati katolik në Durrës. Asambleja Kombëtare e cila shpalli pavarësinë në 28 nëntor 1912 zgjodhi senatin me 18 anëtarë. Por komplotet dhe mosmarrëveshjet bënë që kjo qeveri të ishte jo shumë jetëgjatë. Pas qeverisë së Ismail Qemalit u krijuan edhe disa qeveri të tjera, ajo e Turhan Pashës, Sulejman Delvinës, Iliaz Vrionit, gjë që tregoi një destabilitet politik. 

            Pas dështimit të qeverisë së Ismail Qemalit, Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit solli mbretin Wilhelm Von Wied, i cili mbërriti në Durrës, bashkë me familjen mbretërore në 7 mars 1914. Pas dobësimit të Perandorisë Osmane, Shqipëria shihej si një territor ku shumë shtete ballkanike kërkonin ta pushtonin. Austro-Hungaria nuk kishte interes së Shqipëria të pushtohej nga Serbia, e cila aspironte të dilte në det. Një mbret nga Vjena do ta kishte Shqipërinë nën kontroll sa i takon pushtimeve që mund të vinin anembanë. Pas largimit të mbretit Ëied, Esat Pashë Toptani kthehet në Shqipëri dhe merr drejtimin e saj, por më pas kemi Traktatin e Londrës, në 26 prill 1915, një marrëveshje e fshehtë mes Antantës dhe Italisë për të përçarë Shqipërinë. Fuqitë e Mëdha i kërkonin Italisë të hynte në luftë, dhe si shkëmbim do të shpërblehej me territore nga Shqipëria. Pra, vendi u përdor për pazare politike dhe qëndroi i destabilizuar deri në përfundim të Luftës së Dytë Botërore. 

1

Zbulohet portreti i Skëndërbeut në Muzeun e Fermos, në Itali

by

Përgatiti: Eneida Jaçaj/

Një portret i panjohur i heroit tonë kombëtar, Gjergj Kastrioti Skëndërbeu, është zbuluar në Muzeun e qytetit të Fermos në Itali. Portreti është shumë i vjetër në moshë, i përket një periudhe 471 vjeçare. Sipas një dokumenti, portreti i është dhuruar Muzeut të Fermos, nga një prift në vitin 1550. Portreti i heroit tonë legjendar, prijësit të Arbrit, është zbuluar nga studiuesi i mirënjohur, z.Mark Palnikaj, i cili shkoi për një vizitë studimore në Bibliotekën Komunale “Romolo Spezioli”. Ajo që të bën  përshtypje në këtë portret ndryshe nga çka e kemi parë, është se hunda me kurriz të dalë nuk paraqitet e tillë; Skëndërbeu paraqitet në një moshë shumë të re, me mollëza të dala, dhe mendohet sipas studiuesve, që i përket periudhës së Rilindjes Europiane, pasi nuk ka autor, dhe kjo është tipike e kësaj periudhe. Zbulimi i këtij portreti tregon qartë marrëdhëniet e ngushta miqësore të prijësit të Arbrit, udhërrëfyesit, strategut legjendar, Skëndërbeut, me Italinë. Pas krijimit të shtetit të Arbërit, në 1448, Skëndërbeu ishte i pari që vendosi marrëdhëniet diplomatike me shtetet e tjera. Heroi legjendar forcoi marrëdhëniet miqësore me Vatikanin dhe Mbretërinë e Napolit, gjë që e ndihmoi me ushtri dhe financa. Pra, nuk është e rastit, zbulimi i një portreti të tillë. Studiuesi Mark Palnikaj është mjaft i apasionuar me figurën e Skëndërbeut. Siç dihet, ai është autor i librit “Skënderbeu, letërkëmbimet me sulltanët”, i mbështetur në dokumente të zbuluara nga vetë ai, nga Arkivi i Bibliotekës Kombëtare të Napolit dhe nga Arkivi Sekret i Vatikanit. Bashkëpunimi i z.Mark Palnikaj me arkivat italiane, është i kahershëm. Palnikaj vijon të studiojë dokumente të vjetra që i përkasin historisë së Shqipërisë dhe pritet që së shpejti të vijë me zbulime të mëdha.  

-Z.Mark, si u ndeshët me portretin e heroit tonë kombëtar, Skëndërbeut, në Muzeun e qytetit të Fermos, në Itali?

Me datë 11 deri 14 tetor shkova për një vizitë studimore në Bibliotekën Komunale “Romolo Spezioli”, në Arkivin Dioqezan dhe në Muzeun e qytetit të Fermos në Itali. Kjo vizitë më solli një befasi të këndshme, që nuk e kisha imagjinuar. Në murin e sallës së muzeut, krahas dhjetra portreteve të personaliteteve të ndryshme nga Italia dhe nga vende të tjera, ishte i ekspozuar edhe një portret i heroit tonë kombëtar, Gjergj Kastrioti Skendërbeu. Ky portret ndoshta do të më kishte shpëtuar pa e parë, por ishte një rastësi se si ndodhi që unë munda ta shikoja. Midis librave që unë i kam dërguar si dhuratë bibliotekës dhe arkivit, ishin edhe libri im “Skendërbeu, letërkëmbimi me Sulltanët” dhe disa albume mbi Skendërbeun. Kur unë i dorëzova Kryetarit të Provincës së Fermos, Paolo Calcinaro, një album me ngjyra për Skendërbeun shkruar në gjuhët shqipe dhe angleze, ai më falenderoi dhe u shpreh se në muzeun e qytetit kemi të ekspozuar një portret të Skendërbeut. Unë menjëherë kërkova që të më mundësonin ta shikoja.

-Cilës periudhë i përket ky portret, dhe si ka ardhur në Muzeun e Fermos?
 

Kryetari më shoqëroi në sallën e madhe të mbledhjeve të muzeut ku ishte i ekspozuar portreti. Në murin përballë derës hyrëse, në rreshtin e parë, ky portret ishte i vendosur i dyti midis disa dhjetra portreteve të tjera. Ishte i rrethuar me një kornizë druri shumë të vjetër dhe të shkruar në anën e poshtme me gdhendje shenimi; “SCANDERBERG GIORGIO 1414 + 1467”. Reagimi im ishte i menjëhershëm për datën e lindjes dhe të vdekjes së heroit, që sipas meje, ishin të shënuara gabim që të dyja. Punonjësit e muzeut, krejtësisht të qetë më dhanë sa mundën spjegimet e tyre mbi këtë reagim timin. Menjëherë më sollën një katalog me ngjyra, ku ishin të botuara fotot e të gjitha pikturave me një shpjegim të shkurtër për secilën prej tyre. Në katalog, poshtë fotos së portretit në fjalë, ishin të shënuara me korrektësi, sipas njohurive që kisha unë, data e lindjes dhe e vdekjes, 1405 dhe 1468. Kur pashë katalogun u binda menjëherë që ndërhyrja ime ishte e panevojshme dhe nuk u zgjata më në këtë diskutim. Ata me shumë mirësjellje më shpjeguan se ky portret ishte dhuruar, sipas dokumentit që ata kishin, nga një prift në vitin 1550, pra 471 vjet, më parë dhe ky ishte një objekt historik mbi të cilin nuk duhej dhe nuk kishte kuptim të vihej dorë. I falenderova për pritjen dhe për shpjegimet që më dhanë, dhe u largova i kënaqur që shikoja një portret të Heroit tonë Kombëtar, që nuk e kisha parë ndonjëherë. Në vijimësi, mësova se ekziston në një muze tjetër edhe një portret i Skendërbeut me rroba kombëtare të zonës fushore të Shqipërisë së Mesme. Kur i pyeta se në cilin vend ndodhej, rezultoi që ishte 500 kilometra larg dhe unë në këtë vizitë nuk munda të shkoja ta shikoja. Jemi marrë vesh që do të kryej një tjetër udhëtim të planifikuar në Itali, posaçërisht për këtë portret sapo të jetë e mundur. Sipas konsultave me specialistët e pikturës, ky portret ka mjaft veçanti që e bëjnë shumë interesant qoftë në aspektin historik, qoftë në aspektin artistik si një portret i punuar me teknika shumë të veçanta.

Ja çfarë thotë piktori i njohur nga Mirdita, Pjetër Marku: 

Nuk e kam hasur ndonjë herë këtë portret dhe është i panjohur edhe nga unë në gjithë njohjet e mija të pikturave kushtuar Skënderbeut. Portreti nuk ka autor dhe si duket autori nuk e ka nënshkruar siç ka ndodhur jo rrallë në periudhën e Rilindjes Europjane. Piktura është një portret i mirëkompozuar, një arritje kjo e periudhës së Rilindjes. Piktorët atë periudhë i kushtonin shumë kujdes vendosjes së pikturës në telajo si një gjuhë e veçantë komunikimi. Madje ishte kthyer në kanun kërkesa për kompozimin e veprës në telajo. Piktorët përllogaritnin saktësisht vendosjen e figurës si edhe hapësirat brënda dhe për rreth saj. Ky portret është vendosur mirë sipas atyre kërkesave dhe eksperiencave të kohës. Së dyti, vizatimi i portretit është i ngjeshur saktësisht i vizatuar me kërkesë profesionale. Autori duhet të ketë pasur eksperiencë pune të gjatë pasi ka ruajtur fort mirë raportet kokë – tors. Ana piktorike. Bie në sy sfondi i pikturës i errët gjë që është bashkëkohor i periudhës klasike italiane, dhe trajtimi koloristik ka profesionalizëm. Në vështrimin tim, ky portret paraqet interes si vepër kushtuar Skendërbeut , ndërsa përsa i përket trajtimit koloristik është në zhvillimet e pikturës së kohës. 

-Çfarë ju bën përshtypje në këtë portret të zbuluar nga z.Palnikaj?

Përshtypja ime është trajtimi i veshjeve në kontrast më fytyrën. Piktori në mbajtjen e mbulesës së kokës ose kapeles si edhe në veshje, ruan një raport profesional. Mbi kokë ka një kësulë të kuqe shumë të pikturuar impresive, por që lejon portretin të evidentohet si plan i parë ashtu si edhe veshja e Skendërbeut mes atyre të errtave dhe evidentohen lehtë. Pa hyrë në portretin, kam bindjen se autori ka qënë me eksperiencë të gjatë pune si piktor. Në portret apo fytyrë kemi një gjendje tjetër. Klasikët ndriçonin idenë themelore të veprës, ato kryesisht i shihnin me dritë dhe ngjyrat të thjeshta pa shumë kolorit, por komunikuese me vizitorin. Te portreti sido që ka kujdes të madh në vizatim është mbajtur thuajse monokron, pa shumë kolor, dhe në një gamë larg gamës së veshjeve. Por duhet parë me syrin e piktorit. Ai është një portret me psikologji optimiste, sytë i qeshin figurës. Ai krijon një portret imagjinatë të përafërt me këtë pikturë. Në pamje të parë duket i thjeshtë , komunikues, me kolor të përmbajtur, që vjen nga përvoja krijuese e autorit. Autori e shpreh Skendërbeun shumë njerëzor, si një qytetar më shumë se një luftëtar. Nuk përdor atë përkrenarën dhe veshjen e hekurt që jemi mësuar ta shohim në portretet e tjera të Skendërbeut. Siç duket, autori kishte në veprat e tij psikologjinë e njerëzve të thjeshtë pa sforcime historike e luftëtari. Unë e shoh në tërësinë e vet këtë portret një vepër tjetër unike kushtuar Gjergj Kastriot-Skendërbeut. Dhe duhet të jetë e fundit të shek XV apo mesi i shek XVI. Gjithnjë duke njohur vepra të asaj periudhe, mosha e kësaj pikture është e madhe. Për mua ardhja e një portreti tjetër nga arkivat Italiane për Skenderbeun tregon miqësinë njerëzore të Skënderbeut me Italinë. Vetë fakti se merret edhe një piktor tjetër ndër shumë piktorë me figurën e tij kjo ka domethënie të madhe. Gjithësesi gjendemi para një vepre arti me vlera historike të herëshme artistike dhe kontribut në historiografinë e artit figurativ kushtuar Skënderbeut.

Reagimi i studiuesit Fotaq Andrea

Studiuesi i njohur, Fotaq Andrea, duke analizuar këtë portret është shprehur:

Të falenderoj ngrohtesisht që më dërguat portretin e Skendërbeut zbuluar këto dit

nga Z. Mark Palnikaj në muzeun e Fermos si dhe shkrimin shoqërues për këtë portret.

 I shpreh me këtë rast, përgëzimet e mia Z. Palnikaj për botimin e veprës së tij “Skenderbeu dhe letërkëmbimi me Sulltanët”, i cili për fat të keq ende nuk më ka rënë në dorë, si dhe për zbulimin e vyer që ai ka bërë në Fermo të portretit aq të veçantë të Skenderbeut, të cilin ma derguat me dashamirësi. Pa dyshim, ky portret është i Shkolles Italiane të fillimit të shekullit XVI dhe menjëherë bie dukshëm në sy pozicioni me profil nga e djathta e personazhit, që është shfaqur për herë të parë në medaljonin e v. 1467-1468 botuar në koleksionin e Pietro Voltalinës dhe studiuar me imtesi nga prof. Lutfi Alia. Po ashtu, bie në sy edhe etiketimi SCANDERBERG GIORGIO 1414 + 1467, dëshmi e hershme e një emërtese me ndikim franko- flamand kur mbaresa BERG shpreh një origjine fisnikërore të familjeve të mëdha të Perëndimit dhe që e gjejmë për herë të parë tek emertesa “Pirgu i Scanderbergut” në Savojë të Francës me 1448, si dhe më vonë tek botimi i veprës së Barletit në gjermanisht, ilustruar nga Jorg Breu i Riu me 1533. Për këtë mbaresa SCANDER – BERG ka tërhequr vemendjen që heret Faik Konica tek Albania e tij e famshme. Sa për datën e lindjes me 1414, dihet se ky variant i pasigurt ka qarkulluar që heret në shekullin XVI e që lidhet me moshën e marrjes peng të djaloshit Skendërbe (studiuesi Hammer këmbëngul për v. 1414 si vit lindjeje i Skendërbeut), kurse viti 1467 i vdekjes, dihet që jepet sipas kalendarit të vjetër venecian.

– Çfare bie në sy konkretisht te ky portret i Skendërbeut?

Duhet të jetë i periudhës kur është pikturuar edhe portreti i Skendërbeut mbi portën e shtëpise ku ka bujtur në Romë, duke parë midis dy portreteve njëfarë analogjie pozicionale dhe veshjeje, sidomos te tipari i hundës që na jepet disi e drejte, pa kurriz, por me majën disi të rënë, krejt ndryshe nga portreti në ksilografi te Barleti i v. 1510, që e shfaq Skendërbeun “legjendar” me hundën e theksuar akiline, një sajesë kjo àla Barletiane.. Është sigurisht me veshje veneciane, por fundi i shamisë shfaqet i plotë nën kapele, më e lartë kjo nga kapa e zakonshmja ku KryeHeroi shqiptar na shfaqet në portretet origjinale. Mosha e Heroit jepet më e re, me mollëz të dalë kockore dhe me fytyrë muskulore disi të tërhequr, ku bie në sy hunda edhe buza e poshtme hollake, krejt ndryshe nga “Skenderbeu” i Altissimo-s apo nga “Skenderbeu” i Pinakotekës së Palermos, por që ngjan shumë me portretin e Skendërbeut të shek. XVI referuar nga F. Kenner, me dallimin se bebja e syrit te “Skenderbeu” i Fermos nuk shfaqet e plotë, gjë që le njëfarësoji për të dëshiruar, nëse i besojmë fotografimit që na dhuron publikisht Z. Palnikaj. Ndriçimi i faqes, dhe po ashtu i pjesës së ballit dhe të hundës është i ëmbël dhe kontraston dukshëm me krejt pjesën e pasme të errët të imazhit dhe të sfondit, ku është harmonizuar po ashtu edhe e bardha e shamisë nën kapele si dhe mustaku dhe mjekra e shkrifët dhe e derdhur. Një vëzhgim i ngulët tek pjesa e mjekrës dhe e mustakut, si dhe tek pjesa e gëzofte na shfaq një punë mjeshtërore artistike, ku i është kushtuar kujdes detajit, për ta dhënë sa më të natyrshme, me njëfare ndikimi nga Van Dyk-u. Këto mund të them në përgjithësi nga një shikim i parë i këtij portreti të ri të Skenderbez ut realizuar me porosi nga një fisnik i lartë tek një piktor mjeshtër i shkollës ndoshta napolitane, që fakteqësisht mbetet hëpërhe anonim…”.

Ervina Toptani: Nacionalizmi në sfondin ndërkombëtar, ja roli i Zogut në ndërtimin e shtetit shqiptar

by

Intervistoi: Eneida Jaçaj

Një komb pa histori, nuk mund të ekzistojë! Historia e kombit tonë na dallon nga kombet e tjera, duke përbërë vlera të veçanta të pamohueshme si nacionalitet, duke nxjerrë në pah karakterin këmbëngulës dhe sfidues të shqiptarit, përpjekjet titanike për bashkimin e Shqipërisë, moscopëtimin e saj nga orekset e Fuqive të Mëdha, dhe ndërtimin e shtetit shqiptar me të gjitha insitucionet e nevojshme. Ervina Toptani, studiuese dhe njohëse e mirë e ngjarjeve historike të popullit tonë që kanë bërë epokë, në një bashkëbisedim ekskluziv për gazetën “Dielli”, rrëfen rolin e Federatës Panshqiptare Vatra, me personalitetet e saj, së bashku me SHBA, në lidhje me çështjen kombëtare shqiptare. Personalite të shquara si brenda dhe jashtë vendit krijuan lobet e tyre për të penguar copëtimin e vendit, e më pas u bashkuan në një shoqëri të vetme, për një qëllim të përbashkët. Gjatë bisedës, Toptani do të flasë edhe për rolin e Zogut në ndērtimin e shtetit shqiptar. Ajo thekson se roli i tij ishte i padiskutueshëm, por mund të kishte bërë edhe me shumë. 

-Çdo pjesë e historisë, e shtrirë në kohë të ndryshme, ka rëndësinë e saj të veçantë për ta diskutuar dhe, e marrë si e tërë, përbën në vetvete vlerë historike për kombin. Por, unë do të doja që biseda jonë të niste me nacionalizmin shqiptar dhe rolin e diasporës shqiptare. Cilën periudhë kohore do të veçonit kur nacionalizmi shqiptar arrin majat? 

Unë mendoj se diaspora shqiptare ka nisur të zhvillohet e organizohet që prej shekullit të 19-të, sidomos pas gjysmës së dytë të tij. Diaspora e organizuar, besoj nis me italo-shqiptarët e Italisë Jugore, me shkollat e tyre të mendimit dhe veçanërisht me punën e përpjekjet e tyre në favor të idesë kombëtare shqiptare. Njerëz të shkëlqyer si De Rada etj, ishin pionierët e ideve nacionale, prej nga ku u frymëzuan edhe të tjerë patriotë më tej. Nuk mund të lëmë pa përmendur grupet shqiptare të Bukureshtit e të Egjiptit, që dhanë shumë ndihmë, përfshirë këtu dhe kontributin lidhur me shkrimin e gjuhës shqipe. Një tjetër ndër pionierët e shqiptarizmit është edhe Said Sermedin Toptani, veprën e të cilit e vijuan djemtë e tij Refik e Murad Toptani, edhe me fillimin e shekullit të 20-të.

 Në diasporën shqiptare jashtë trojeve kombëtare, zhvillonin aktivitet më së shumti ato personalitete që për arsye të ndryshme nuk kishin marrëdhënie të mira me Portën e Lartë, apo ishin dënuar prej saj. Mbi të gjitha do të veçoja këtu Pashko Vasën, të cilin në një shkrim timin disa kohë më parë, unë e kam quajtur si “Fichten e Shqipërisë”, për sa i ka dhënë ai mendimit kombëtar me përpjekjet e tij për ndërgjegjësimin e kancelarive europiane për Shqipërinë dhe nevojën e formimit të shtetit unitar shqiptar në Ballkan (lidhur me përpjekjet e patriotëve në periudhën e Lidhjes së Prizrenit). Ndërkohë që edhe më shumë rëndësi kishte bashkësia shqiptare e Stambollit me komitetet e saj politike, gjuhësore e kulturore. Ndër ta mund të përmendim figura si vëllezërit Frashëri, sidomos Sami Frashërin, i cili me veprën e tij madhore mbi idenë e paanshmërisë kombëtare shqiptare “Shqipëria çka qenë, ç’është e ç’do të bëhet”, mund të quhet ndër themeluesit e idesë politike shqiptare. 

Më pas vijnë figurat e tjera të mëdha si Konica e Noli, etj., aktiviteti i të cilëve lidhet me punën konkrete politike për formimin e shtetit shqiptar në vitin 1912. 

Por, thënë kjo, nacionalistët e kohës do i shihja në dy këndvështrime: ata që jetonin larg vendit amë dhe ata që jetonin brenda territoreve shqiptare. Kjo gjë kishte anë pozitive, sepse u jepte mundësi të gjithëve tëkontribuonin për vendin e tyre në dimensione të shumta, edhe duke ditur se kjo gjë solli përplasjen e ideve në disa raste e jo gjithnjë me rezultate të dobishme për çështjen e përgjithshme.

Personalisht mendoj se patriotët me dimensione ndërkombëtare ishin intelektualë të shkëlqyer të kohës, figura të njohura ndërkombëtare, gazetarë, botues, shkrimtarë, etj, që dhanë gjithçka duke u përpjekur të sillnin përvojën e jetës së tyre në botën perendimore në vendin e të parëve, me sakrifica të shumta e deri edhe në humbje. Por, ndonëse këta burra përfaqësonin mendje gjeniale, aftësira të mëdha e përvoja të gjera, bazuar në kërkesat demokratike të kohës, ose kishin ide të bukura e dëshira të mëdha për përmirësime të shpejta e të forta të jetës së brendshme të popullit e shtetit të ri shqiptar, ata pothuaj nuk e njihnin jetën brenda Shqipërisë, mënyrën e jetesës së përditshme të njerëzve aty, përvojën e eksperiencave të tyre me problemet e ndryshme me të cilat ata përballeshin në kushtet e një politike jo normale. Ndaj edhe fatkeqësisht, përtej dëshirave e përpjekjeve të këtyre figurave, suksesi i tyre në aktivitetet patriotike mund të konsiderohet relativisht modest.

Nga ana tjetër ishin figurat e tjera patriotike shqiptare nga brenda vendit, të cilët edhe pse ndonjëherë nuk zotëronin forcën intelektuale të të parëve, zotëronin njohjen perfekte të territorit e të njerëzve, të mentalitetit popullor, me njohjen e zakoneve e mentalitetit të shqiptarit të kohës. Këta burra kishin edhe njohjen shumë të rëndësishme të jetës së brendshme të perandorisë osmane dhe të institucioneve të saj, që herë pas here arrinin edhe të gjenin mundësinë e bashkërendimit të interesave dhe nevojave shqiptare me ato të Stambollit. 

-Në kuadër të përpjekjeve të mëdha të patriotëve dhe personalieteve të shquara, për ndërtimin dhe organizimin e shtetit shqiptar, a ka një periudhë që do ta veçonit si sukses, por edhe dështim të luftës së tyre për një Shqipëri të bashkuar etnike?

Nuk mund të harrohet suksesi i madh i arritur në gusht të 1912 kur Stambolli më në fund, pas shumë përpjekjesh, njohu idenë kombëtare shqiptare duke pranuar parimin e bashkimit të trojeve shqiptare të 4 vilajeteve në një entitet të ardhshëm me institucione të brendshme, gjë e cila solli edhe ndërhyrjen e fuqive ballkanike, situatë që solli humbjen osmane në luftën ballkanike dhe copëtimin e trojeve tona.

Unë besoj që mos koordinimi i intelektualëve të ardhur nga Europa e SHBA, me personalitetet e brendshme shqiptare, njohës perfekt të jetës dhe popullit tonë, mund të jetë ndër shkaqet kryesore të dështimit të shumë përpjekjeve për ndërtimin e shtetit shqiptar, që solli edhe një sërë lëvizjesh e kryengritjesh që nuk e lanë të përparojë qetësisht shtetin e sapoformuar në Tiranë.

-Ashtu siç e përmendët edhe ju më sipër, nacionalizmi i kaloi kufijtë duke punuar fort për çështjen shqiptare edhe në dhe` tē huaj. Veprimtarët, personalitetet e shquara si Faik Konica dhe Fan Noli, lobuan fort nëpër sallonet e botës, deri në Amerikën e largët për moscopëtimin e Shqipërisë, demokratizimin e vendit, për uljen e analfabetizimit, etj. Kemi krijimin e Vatrës në Boston, më 28 prill të 1912 në Boston, e cila i pati nisur mbledhjet që një vit më parë, ku gjithashtu loboi fort për të drejtat e shqiptarëve anembanë botës në Kongresin e SHBA. Cili ka qenë roli i Nolit, Konicës, por edhe personaliteteve të tjera, në çështjen shqiptare?

Shoqata Vatra është me shumë rëndësi në historinë tonë, pasi ajo u bë qendra në të cilën emigrantët shqiptarë, personalitete të fushave të ndryshme ose jo, nëpërmjet saj mund të kërkonin forma organizimi për të dhënë mbështetjen e tyre për çështjen tonë kombëtare. Mendoj se përtej kontributit që dhanë shumë individë me forcat e tyre, format e organizuara të kontributeve u rritën vetëm pasi u shtua forca dhe prestigji politik i Shteteve të Bashkuara të Amerikës në luftën që po zhvillohej në Europë. Sidomos me hyrjen e SHBA në luftën botërore përkrah Antantës, kur anglo-francezët e kuptuan qartë se pa ndihmën e gjithanshme ekonomike, industriale e ushtarake amerikane, ata nuk do të mundnin të fitonin ndaj Gjermanisë, rritet edhe roli i Vatrës, në bashkërendim me politikën zyrtare të Uashingtonit. 

Problemi i madh i elitës shqiptare të kohës, si edhe më pas në Luftën e II Botërore, ka qenë ndarja ideologjike e saj: me kampin e atyre që besonin se gjeopolitikisht Shqipëria do të përfitonte nëse fitonin luftën austro-gjermanët, kah në të cilin shumë shqiptarë të kohës ndienin edhe një lloj borxhi moral ndaj politikave të Vjenës, pa të cilën zor se do të formësohej Shqipëria si shtet në Ballkan dhe, kampi i dytë, ata që mendonin se fitorja do të anonte në anën e anglo-francezëve, aleatë të rusëve, grekëve dhe serbëve, gjë e cila krijonte edhe dyshime në shumë nga personalitetet e kohës. Kampet kishin edhe kundërshtime të forta herë herë, pasi vështirë se puqeshin bashkë ata që vuajtën për të krijuar shtetin unitar shqiptar me ata që vuajtën politikat e ruso – francezëve në favor të klientëve të tyre serbë e grekë, që kërkonin të zgjeroheshin sa më tepër në kurriz të trojeve shqiptare. 

Me hyrjen e Amerikës në konflikt në krah të Antantës, sidomos me publikimin e 14 pikave të famshme të Uillsonit, shqiptarët nisën të mbështesin idetë që vinin nga SHBA e të shpresonin në dashamirësinë e Uashingtonit, rrjedhimisht edhe të mbështeteshin më shumë te patriotët e përtej Atlantikut. Nga ky moment del edhe më në pah roli i rëndësishëm i figurave si vëllezërve Konica dhe Fan Nolit, ndërtuesi i autoqefalisë së Kishës Ortodokse Shqiptare, që tentuan me çdo mënyrë të sillnin ide të reja në vendin tonë, të ndikonin në demokratizimin e jetës së brendshme në Shqipëri e të ideve politike shtetformuese dhe veçanërisht në rikrijimin e shtetit të pavarur gjatë Konferencës së Paqes në Paris, në mes të vështirësive të shumta të politikës së kohës. Unë mendoj se edhe takimet e Nolit me Presidentin Uillson në Uashington kanë ndikuar në vendimet e mëpasshme të tij për ndalimin e politikave të aleatëve të tjerë të Antantës me zhvillimin e ideve e politikavetë tyre personale për copëtimin e Shqipërisë, me kulmin e saj në fillim të 1920, kur Presidenti i SHBA ndikoi të anullohej marrëveshja e arritur për të copëtuar vendin tonë. 

-Meqenëse jemi në periudhën e pushtimit osman.. Një dokument i dalë nga arkivat turke tregon se gjatë pushtimit osman u lejua feja e krishterë, përdorimi i gjuhës shqipe, u ngritën shkolla, vendi pati lulëzim ekonomik, etj. Sa do ta mbronit këtë dokument, duke u bazuar në studimet që janë kryer nga historianë, aq sa ju jeni në dijeni? Megjithatë, pavarësisht se Turqia e thotë me zë të lartë, ata do të mbeten pushtues…

Pushtimi nga një popull i huaj mbetet gjithnjë i tillë, pavarësisht nga emri i përdorur, feja, idetë, interesat, etj. Çështja është gjithnjë nëse mundesh të përballosh atë situatë apo jo, si e përballon, kostot e kërkuara, mundësia për t`ia dalë këtyre kostove, etj. Mendoj se pushtimi osman mund të ndahet në dy ose tre periudha më të mëdha, e lidhur kjo edhe me vetë historinë e tyre të zgjerimit ushtarak dhe krijimit të shtetit. E para, përkon me fillimin e pushtimeve ushtarake, nën princin Osman e deri afërsisht me mbretërimin e Sulejmanit të Madhërishëm, ose më në përgjithësi në shekullin e 16. Kjo ishte kohë e pushtimeve të dhunshme osmane, kur perandoria zotëronte fuqinë maksimale për zgjerim; më pas, deri në rrethimin e dytë të Vjenës, në fund të viteve 1600, kemi një epokë stabilizimi të perandorisë, që nuk ka më pushtime të mëdha dhe kur përpjekjet osmane ishin më tepër në drejtim të forcimit të shtetit të tyre; pas kësaj date nis rënia graduale e perandorisë osmane, deri me të “sëmurin e Bosforit”, kur perandoria e vjeter osmane u kthye në një “kufomë” shtetërore, në pritje të vdekjes së ngadaltë. 

-Shumë shqiptarë kanë mbajtur funksione të larta drejtuese në Portën e Lartë. Cilat kanë qenë marrëdhëniet e shqiptarëve me turqit? Cili ka qenë roli i tyre në Perandorinë Osmane?

Paraardhësit tanë kanë qenë ndër popujt më të preferuar për turqit. Shqiptarët janë popull i aftë për t`u përshtatur shpejt e mirë, siç e kemi treguar edhe 30 vitet e fundit, ku shumica jonë është përshtatur perfekt kudo ku ka shkuar në Europë apo Amerikë. Edhe me osmanët, stergjyshët tonë janë përshtatur mirë, duke ndërruar edhe fenë kur iu kërkohej kjo gjë. Në mënyrë të veçantë do të shtoja diçka mbi karakterin e shqiptarëve, gjë që e kam cilësuar edhe në librin tim të parë, si pjesë e studimit antropologjik të shqiptareve e si tipar të veçantë tonin. Shqiptarët mbi çdo gjë duan lirinë e tyre. Për lirinë, shqiptarët gjithnjë kanë qenë në gjendje të japin çka kishin më të shtrenjtë, edhe fenë e të parëve. Duke vepruar kështu, ata mundën të shpëtonin jetën duke i garantuar vazhdimësinë e ekzistencës brezave të ardhshëm, mundën të ruajne lirinë dhe vazhdimin e veprimtarisë së tyre. Por kjo gjë u dha atyre edhe mundësinë e karrierave te shkëlqyera nën flamujt e perandorisëmë të madhe të kohës, të paktën kur Porta e Lartë ishte në ngjitje e sipër. Mos harrojme se nga barku shqiptar kanë dalë në histori dhjetra vezirë e qindra pashallarë për osmanët, duke komanduar perandorinë turke për kohë të gjata. Dhe kjo jo për çështje simpatie, por për meritat e vetë shqiptarëve, që ishin burra tëfortë e të mençur, tamam si shqiponjat e maleve të tyre. Të mos harrojmë se edhe një nga kryeministrat e fundit të perandorisë osmasne ishte bir i familjes Vlora, Ferid pashë Vlora, apo edhe garda personale e sulltanëve të fundit ishte vetëm me shqiptarë në përbërje të rradhëve të tyre. Sa i përket fesë, nuk më habit zbulimi i dokumentit që ju tregoni. Ishte zakon i perandorisë osmane që popujt të kishin një lloj lirie në besimet e tyre fetare, ndonëse atyre jo myslimane u kërkoheshin edhe taksa speciale të natyrës fetare. Unë do të doja që Shqipëria të kish qenë një vend gjithnjë europian e perendimor, siç po mundohemi të jemi edhe sot. Me sytë drejt Perëndimit e me dëshirë për të bashkëpunuar e bashkëjetuar në këtë kah. Si edhe vetë turqit e sotëm, që duan në çdo rast të shkojnë e të studiojnë në SHBA e BE. Mjaft të shohësh se sa milionësh është sot komuniteti turk në vende si Gjermani, Belgjika e Austria etj, dhe kuptohen fare qartë aspiratat e tyre.

-Më 1912 shpallet pavarësia e Shqipërisë dhe më 4 dhjetor krijohet qeveria e parë, me kryeministër Ismail Qemalin, deri në 22 janar të 1914. Qeveria dështoi, më pas kemi ardhjen dhe largimin e Princ Vidit, që u pasua me krjimin e disa qeverive të tjera. Kjo situatë bëri që Ahmet Zogu të forconte pozitat e tij, duke kaluar nga Ministër i Punëve të Brendshme, në president, e më pas shpallet mbret, më 1 shtator të 1928. Pra, vendoset mbretëria kushtetuese parlamentare e trashëgueshme. Në gjithë zhvillimin e këtyre përpjekjeve për të ndërtuar shtetin shqiptar, kur mendoni se u hodhën bazat e forta për krijimin e shtetit shqiptar? 

Historiku i formimit të shtetit të pavarur është i lidhur ngushtë edhe me figurën e Mbretit Ahmet Zogu, përtej rolit të shumë burrave të tjerë të kohës. Qeveria e parë e Ismail bej Qemal Vlores nisi mirë si bashkim i shqiptarëve më në zë të kohës nën hijen e dy kryeqyteteve të mëdha, si Vjena e Roma. Por kjo risi dështoi shumë shpejt, si prej interesave të ndryshme që lidheshin me shtetet e tjera me interesa të drejtperdrejta e jo mbi bregdetin Adriatik apo kufijtë e papërcaktuar të shtetit të ri, ashtu edhe prej politikave deri diku të pakujdesshme të qeverisë së Vlorës përkundrejt pjesës tjetër të elitës shqiptare të kohës, që sollën në përçarjen e saj, me rezultat dështimin e kësaj pervoje të parë qeveritare. Sipas meje, kjo periudhë është fare pak e studiuar nga autorët tanë ose aspak, ose edhe e studiuar me “syze” ideologjike në epoka të mëvonshme.

Edhe qeveria e Princ Vidit ishte pa të ardhme, e miratuar nga koncerti europian vetëm për të evituar një luftë të mundshme midis Austrisë dhe aleatëve serbë të Moskës në Ballkan, çka do detyronte edhe më të mëdhenjtë të ndërhynin në këto “halle ballkanike”. Princi gjerman, Vilhelm Vid, (Ëilhelm Friedrich Heinrich Prinz zu Ëied), ishte tërësisht i lidhur me politikat e atyre që e miratuan. I mbështetur realisht vetëm nga Austro-Hungaria e Italia, në emër të interesit madhor gjeopolitik që asnjera palë të mos e zotëronte direkt brengdetin tonë Adriatik, ai u fundos menjëherë sapo nisën kontradiktat e tyre. Shto këtu edhe ndikimet e tjera greke e ato turke, dobësitë organike të princit dhe mosnjohjen e territorit e njerëzve në Shqipëri. Përvoja e tij qeverisëse, ndonëse nisi me shumë premtime, përfundoi në 6 muaj. Nisja e Luftës I Botërore i vuri vulën më pas gjithçkaje dhe princi u detyrua të kthehej nga kish ardhur, duke lënë gjithsesi një zbrazëti të madhe në vend. Pa i hyre katastrofës së gjithanshme në të cilën u gjend Shqipëria e vogël gjatë luftës, nën pushtimin e disa ushtrive të huaja, vendi i humbi shpresat për shtetin e vet. 

Përfundimi i luftës botërore e ktheu vëmendjen në lojën e interesave gjeopolitike të shteteve të kohës, në Europe e Ballkan, çdokush kërkonte të realizonte aspiratat e tij minimale e maksimale, sipas kontributeve reale në luftë. Kështu, edhe Shqipëria e kohës bëri përpjekjet e saj në Paris, por pa shumë sukses. Gjithsesi, gjatë 1920 e pas një kalvari të gjatë u rinjoh ekzistenca e Shqiperisë së pavarur nga të mëdhenjtë, dhe Tirana zyrtare rifilloi jetën e vet politike.

Në vorbullën e interesave, kundërshtive, ideve dhe dëshirave të figurave politike vendase të kohës, mendoj se shkëlqeu Ahmet Zogu i ri. Ai kishte formim ushtarak kryesisht në Stamboll e më pak ne Austri, por gjithsesi i pajisur me zgjuarsi natyrore për të kuptuar dhe zbërthyer lojërat e politikës së ditës në Shqipëri, qoftë edhe për të kuptuar se nga frynte era e interesave të Fuqive tëMëdha. Mbi të gjitha ishte një njeri i dalë nga kultura jonë popullore që i jepte aftësi të interpretonte dëshirat më intime të njerëzve në atë kohë, aspiratat e politikanëve dhe grupeve të interesit shqiptar. Ai ishte një timonier i mirë në ato kushte të vështira e të turbullta tëjetës së brendshme, në kushtet e mungesës totale të shtetit e kur influencat e ndryshme pothuaj nuk lejonin një jetë normale politike. 

Gjatë kryengritjeve të organizuara në fillimet e jetës demokratike, Zogu dëshmoi aftësi të mira komanduese, se ai gezonte mbështetjen e njerëzve që kerkonin stabilitet, kërkesa më themelore e shumicës së popullit shqiptar në ato momente. Kjo solli që gradualisht Ahmet Zogu të rritet në detyra e përfaqësim politik deri ne kryeministër, president e mbret.

Mendoj se roli i tij në proceset e shtetformimit është i pamohueshëm në çdo fushë. A mund të bënte më shumë? Sigurisht që po, por duhet marrë parasysh edhe se cila qe pikënisja e aktivitetit të tij dhe, në ato kushte, gjykoj se ishte një punë titanike për të ndërtuar institucione të respektueshme e funksionale në Shqipërinë e kohës. 

Në fund, më lejoni të shtoj se dhe vetë interesi i SHBA në këto vite të para të formimit të shtetit shqiptar, erdhi duke u zbehur shpejt. Fillimisht mendohej se Shqipëria ishte e pasur me naftë dhe kompanitë amerikane kishin shumë interes. Por pasi u kuptua se nafta jonë nuk ishte e cilësisë më të lartë, amerikanët ua lanë britanikëve vendin dhe europianëve, duke u tërhequr edhe ne sensin gjeopolitik nga rajoni. Londra ushtroi ndikim kryesor në Tiranën e kohës, duke mbështetur edhe qeveritë e A. Zogut, duke marrë edhe disa kontrata për nxjerrjen e hidrokarbureve. Por edhe anglezët u tërhoqën shpejt nga Shqipëria në emër të interesave të tyre më të larta mesdhetare e të aleancës me Romën e Musolinit, duke e lënë Shqipërinë tërësisht në sferën e politikës italiane. 

Me takimin e vitit 1926, midis Ministrit te Jashtëm Britanik, A. Chamberlein dhe Musolinit, u vendos që përfundimisht Shqipëria të mbetet në sferën e interesave perandorake italiane, preludi që më pas çoi në traktatet e tjera italo-shqiptare, deri në pushtimin e mëvonshëm të vendit nga fashizmi, pushtim që nuk u kundërshtua vërtet nga Londra, Uashingtoni apo të tjerët më 1939, nën dritën e interesave shumë më të mëdha gjeopolitike në prag Luftës së II Botërore.Vetëm me hyrjen e Italisë në luftë përkrah Boshtit, fuqitë perëndimore nisën të mbajnë qëndrimet e tyre lundër Romës. Vlen për t`u theksuar se vendet e vogla, siç ka qenë e mbetet Shqipëria, janë gjithnjë nën ndikimin e vendimeve politike të më të mëdhenjve, në të gjitha kohët.

-Të zhvendosemi më përpara në kohë, kur përfundoi Lufta e Dytë Botërore. Ka një debat mes shqiptarëve sa i takon datës historike se kur u çlirua Shqipëria, më 28 apo 29 nëntor 1944. Cila datë duhet festuar si Dita e Çlirimit?

Siç e theksova më lart, nbz nbz nbz nbz unë nuk jam historiane, ndaj besoj se është detyrë e specialistëve të fushës dhënia e shpjegimeve të kësaj natyre për datat historike. 

Por me sa dimë, ushtarët e fundit gjermane u larguan nga qyteti i Shkodrës me datën 28 nëntor 1944, datë që përkon me ditën tonë kombëtare. Besoj se kjo rastësi është shumë e bukur në çdo rast, pasi është dita e flamurit tonë dhe mendoj se është pa dyshim dita më e rëndësishme e kalendarit tonë kombëtar. Edhe nëse ka mbetur ndonjë ushtar “ diku rrugës” deri në datën 29, në mos gabohem historia zakonisht iu referohet datave apo qendrave të rëndësishme, qyteteve të mëdha. Por mbi të gjitha data 28 nëntor është dita jonë e flamurit dhe kjo është arsye e fortë për ne si shqiptarë. Nga ana tjetër, data 29 nëntor ishte festë kombëtare e jugosllavëve, ndaj kjo datë respektohej nga diktatori shqiptar dhe partia e tij. Thënë këto, mendoj se janë specialistët e historisë që duhet të japin argumentet e duhura historike. 

Joli Agolli Paparisto, një koreografe shqiptare e suksesshme në SHBA

by

Intervistoi: Eneida Jaçaj

Do të mbahet mend gjatë në kujtesën e shqiptarëve me frazën e famshme: “Joli, shoqja e kursit”, në filmin “Edhe kështu, edhe ashtu” të Bujar Kapexhiut. Vajza simpatike, çapkëne, hipur mbi motorr, vazhdon ende të mbajë edhe sot atë energjinë rinore të pashtershme. Joli Agolli Paparisto, në rolin e saj episodik, ishte vetvetja dhe shëmbëlltyra e femrës së pavarur, me karakter të fortë, e aftë për t’u mbështetur te vetja në arritjen e pikësynimeve dhe gjithë objektivave.

Joli ishte ndër të parat femra, të viteve 80’-90,’ që qarkullonte me motorr nëpër rrugët e Tiranës, duke thyer mentalitetin e kohës dhe duke i hapur rrugë lirisë dhe pavarësisë së femrës. Për ata që ende nuk e njohin, vizioni për Jolin është shumë më i gjerë, dhe nuk do të mbetet vetëm në atë rol episodik, megjithëse e evidenton në veçantinë e tij. Ajo është një artiste, koreografe, balerinë, producente, drejtuese. Në kohën kur karriera e saj si balerinë po fillonte të merrte hov në Shqipëri, Jolit iu desh të largohej në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, në Miçigan, ku jeton dhe vepron prej 24 vitesh. Ashtu si çdo shqiptar i suksesshëm, Joli Agolli Paparisto, përpos vështirësive të fillimit të emigrimit, e gjeti veten në profesionin e saj si koreografe. Dashuria për artin, të bukurën, e bëri Jolin të njohur dhe të realizuar, edhe në komunitetin shqiptar jo vetëm të Miçiganit, por edhe më gjerë. Ajo është themeluese dhe udhëheqëse e grupit të njohur artistik “Gjergj Kastrioti” në Miçigan. Nëpërmjet koncerteve folklorike, valleve, në diasporë promovohen vlerat dhe traditat tona kulturore, ruhet gjuha dhe dinjiteti i kombit tonë, si derivat i asaj që të parët kanë bërë për atdheun. Joli rrëfen sfidat e saj të emigrimit, duke dhënë një mesazh të qartë se, koka nuk duhet kthyer mbrapa, por duhet të lufosh fort derisa të gjesh veten në një vend kaq sfidues, por edhe i mundësive, si Amerika. Së fundmi, ajo moderon emisionin “Për kafe me Jolin dhe Benin” me aktorin e njohur të humorit, Arben Dervishi, ku promovohen jo vetëm shqiptarët e suksesshëm, por të gjithë ata që kanë diçka për të thënë për publikun shqiptar të diasporës dhe Shqipërisë. Joli është bashkëshortja e Gjergj Paparistos dhe nwnw e dy fwmjwve,  Giorgia dhe Mark.

-Ju jetoni prej 24 vitesh në Miçigan të Shteteve të Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Për t’ua sjellë në kujtesë publikut shqiptar, por për të të njohur edhe brezat më të rinj, ju do të mbaheni mend si ajo vajza simpatike, çapkëne, hipur në motor, me frazën: “Joli, shoqja e kursit”, te filmi “Edhe kështu, edhe ashtu”. Por, profesioni juaj është koreografe dhe rridhni gjithashtu nga një familje artistësh. Si e mbani mend largimin tuaj drejt SHBA-së? Sa e vështirë ka qenë për ju integrimi në shoqërinë amerikane? 

Largimi drejt Shteteve të Bashkuara të Amerikës, ka qenë një nga sfidat e mia më të mëdha që kam kaluar. Isha vetëm 27 vjeçe, ishte viti 1998, më duhej të bëja bashkimin familjar. Për këdo, Amerika ishte një ëndërr, por çuditërisht për mua nuk ishte një ëndërr. Unë kisha filluar një karrierë shumë të bukur në Shqipëri; isha në fillimet e mia si koreografe, balerinë, kryesisht në kërcimet moderne. Punoja për Fondacionin Soros si drejtoreshë e shkollave artistike, një program që filloi të bëhej me shumë emër në Shqipëri, që vazhdon të jetë edhe sot. Ardhja në Amerikë ishte trishtim për mua, sepse do të filloja gjithçka nga zero. Pa anglishte, pa njohje, dhe më e vështira ishte të filloje në profesionin tënd. Fillova punë në restorant, puna është nder, por pata një vuajtje shpirtërore, pasi puna e artistit është talent, nuk është një punë që ti e zgjedh. Qaja pafund, dhe më dukej sikur ishte fundi i botës. Midis profesionit dhe familjes, unë zgjodha familjen. Erdha dhe fillova një jetë të re me shumë trishtim, por fitova edhe diçka tjetër; forcën për t’ia rifillur nga e para, pasi dashuria për profesionin është shumë e fortë, dhe për këtë duhet të luftosh. Pas një viti u akomodova në profesionin tim duke dhënë mësim baleti, duke krijuar një grup të vogël valltarësh në komunitetin shqiptar, në Kishën e Shën Palit. 

-Pasioni për koreografinë nuk ju rreshti as jashtë kufijve të Shqipërisë. Ju jeni drejtuese e grupit artistik “Gjergj Kastrioti” në Miçigan, ku u mësoni brezave të rinj kulturën dhe traditat tona shqiptare nëpërmjet valleve. Është një përpjekje për t’u lavdëruar, pasi mban gjallë dhe promovon vlerat dhe traditat kulturore shqiptare te brezat e rinj, që jetojnë jashtë kufijve të Shqipërisë. Si lindi kjo nismë dhe sa e vështirë ka qenë për ta konkretizuar?

Angazhimi në komunitetin shqiptar, që fatmirësisht në Miçigan ishte goxha i formuar, por edhe sot e kësaj dite vazhdon të jetë në rritje, për mua ishte një plus. Dëshira dhe pasioni që kishin fëmijët e emigrantëve, kryesisht të malësorëve që vinin nga Mali i Zi, për të mbajtur gjallë kulturën përkoi shumë me dëshirën për të mbajtur vallen popullore shqiptare. Asokohe pata një propozim nga Juljan Marku së bashku me priftin e asaj kohe të Kishës së Shën Palit dhe, gjithashtu një mik i imi, rapsodi Frank Gjoka. Ky ishte bashkëpunimi im me Kishën e Shën Palit. Ishte me sakrifica pasi isha një njeri i panjohur që po futesha në komunitet. Njeriu duhet ta provojë veten më përpara që të marrë suksesin. Dëshira dhe pasioni i prindërve dhe fëmijëve, për të mbajtur gjallë kulturën dhe traditat e vendit, e bëri shumë të lehtë këtë punë. Puna në Kishën e Shën Palit, krijimi i shkollës së valles dhe ansamblit “Gjergj Kastrioti” është sot krenari personale e imja dhe një krenari e gjithë komunitetit shqiptar këtu. Këta fëmijë i janë dedikuar shkollës që fillon nga shtatori deri në qershor, i janë dedikuar performancave në komunitet, performancave që bëhen në të gjithë trevat e Shqipërisë, ku ka festivale folklorike, gjithashtu në botën amerikane, të cilët kanë një interes të madh për të parë kulturat e vendeve të ndryshme. 

-Ju jeni edhe producente e disa eventeve artistike dhe gjithashtu zhvilloni një emision me aktorin e humorit, Arben Dervishi. Çfarë mund të na thoni më tepër lidhur me këto aktivitete artistike?

Të qënit producente e disa aktiviteteve dhe shou-ve, dhe prodhimit më të fundit në diasporë “Për kafe me Benin dhe Jolin”, është një iniciativë e bukur që ka nisur për disa arsye. Arsyeja kryesore i mbetet gjithmonë dëshirës për të bërë art. Arsyeja tjetër është se komuniteti shqiptar është rritur shumë. Duke parë shqiptarët e suksesshëm që kanë kontribuar aq shumë në vendin tonë, nga qytetet në të cilat ato vinin, sot i gjen këtu në Amerikë të realizuar, disa të tjerë akoma nuk janë realizuar për arsye personale, unë mendova që si komunitet i bashkuar t’i evidentojmë këta njerëz. “Kafe me Benin dhe Jolin” është një krijimtari që ka ardhur si pasojë e ekzistencës së dy artistëve, unë dhe Ben Dervishi dhe, duke vënë re se Shqipëria kishte filluar të flistë për diasporën, mendova: kush më shumë se sa ne i njeh shqiptarët e Amerikës, kush më mirë sesa ne njeh veten?! I thashë Dervishit se ka ardhur koha që ne të evidentojmë veten, të evidentojmë këdo që ekziston këtu dhe gjithë shqiptarët të shohin se çfarë ndodh në këtë komunitet kaq të madh që kemi ne në Miçigan. 

-A organizohen në Miçigan spektakle të shpeshta me këngë e valle shqiptare? Sa të ndërgjegjësuar janë shqiptarët e Miçiganit për ruajtjen dhe promovimin e kulturës shqiptare?

Miçigani është i shqur për aktivitete artistike. Zhvillohen koncerte madhështore dhe të mirëfillta, pasi vinë artistë nga Shqipëria, përmes një programi “Shqipëria etnike”, të cilët sjellin shqiptarë nga çdo trevë. Njerëzit vinë dhe shijojnë muzikën dhe artin e bukur, dhe njohin nga afër ata këngëtarë që kanë kaq shumë emër në Shqipëri, të cilët neve na duken aq larg; ata vinë performojnë për ne dhe ne shijojmë muzikën e tyre. Janë edhe artistët lokalë të cilët janë të angazhuar në aktivitete, në koncerte, në festa familjare. Miçigani është i mbushur me festa, dhe ne disa herë në vit të paktën do të mblidhemi dhe do të kënaqemi të kërcejmë dhe këndojmë atë muzikë aq të bukur, që na kënaq shpirtin! Festivali shqiptaro-amerikan që zhvillohet çdo verë në qendrën e Detroit, është një festival që i kalon përmasat e një koncerti të zakonshëm, pret dhe përcjell artistë dhe grupe vallesh folklorike në të gjitha shtetet e Amerikës dhe jashtë. 

-Sa e vështirë ka qenë për ju të ushtroni profesionin tuaj në SHBA, krahasuar me Shqipërinë? 

Nuk ka qenë e lehtë për mua për ta ushtruar si profesion. Koreografia në vetvete kërkon një punë maksimale që duhet të krijosh, dhe krijimtaria është diçka që ti nuk e kurdis, por ti duhet të ndjesh për ta bërë. Mua më ka ndihmuar bota e madhe e shqiptarëve, dëshira dhe pasionet e tyre. Sot e kam më të lehtë! Sot mund ta them me plot gojën që profesioni i koreografes është një profesion që më jep lehtësira. Është një kombinim që më është dashur të bëj mes mamasë dhe gruas së karrierës. Besoj se i kam arritur të dyja dhe besoj se i kam bërë mirë. Kur njeriu vë dëshirën, pasionin dhe gjithçka që ka brenda vetes dhe kur është i rrethar me njerëz që të besojnë, atëherë vëshitrësinë e profesionit  e bën të realizueshëm dhe të mundur.

-Jo vetëm këngët dhe vallet janë pjesë e folklorit tonë të pasur kulturor, por edhe gjuha. A bëhen përpjekje për ruajtjen e gjuhës shqipe të brezat e rinj?

Ruajtja e gjuhës shqipe është një faktor tjetër, është një cilësi tjetër që vlen për t’u përmendur. Në komunitetin tonë ka disa shkolla shqipe. Do të veçoja shkollën shqipe në Kishën e Shën Palit, shkollën shqipe në qendrën e Ballkanit, shkollën shqipe në xhami, ku fëmijët e shqiptarëe shkojnë dhe mësojnë gjuhën shqipe. Shqiptarët e duan gjuhën dhe aq më tepër kur janë larg Shqipërisë. Duke ruajtur gjuhën dhe zakonet, artin dhe kulturën kemi ruajtur kombin, atë komb që shumë njerëz kanë sakrifikuar për ta mbajur atje ku është.

-Pas kaq vitesh në emigrim, çfarë ka ndryshuar për mirë apo për keq në Shqipëri?

Shqipëria ndryshon me hapa galopante, është një vend ku ti gjen gjithçka; indivdi është aq shumë ambicioz, përqafon çdo gjë të bukur dhe të re. Për mua, Shqipëria është e mrekullueshme, është një vend ku ti merr më të mirat si nga ana e turizmt, ushqimit, modës, muzikës. Ne, Shqipërinë e duam shumë dhe çdo gjë që ëshë aty është e bukur në syrin tonë dhe në shpirtin tonë.

-A keni një mesazh për ata që shkelin për herë në Amerikë, si të realizohen profesionalisht?

Amerika është e madhe, Amerika është e vështirë, Amerika është një sfidë e jashtëzakonshme! Por nëse vjen këtu, duhet ta dashurosh me ndryshimet e veta, me diferencat e veta dhe me vështirësitë e veta. Vetëm duke e dashuruar, do të kuptosh të mirat që ky vend ka, pasi është vendi i mundësive. Është një vend ku realizohen ëndrrat, vetëm të kesh dëshirën, të punosh fort dhe të mos ankohesh. Mos ta kthesh kokën mbrapa dhe të mendosh se kush ke qenë, por mbaje kokën përpara dhe krijo atë njeriun e ri! Dashurinë për Shqipërinë mos ta harrosh, ta trashëgosh në breza dhe do të ndihesh një shqiptaro-amerikan i plotësuar. 

Ja si e sulmonte “Vatrën” komunizmi…

by

Edhe nje here per Dosjen sekrete te ish-Sigurimit të Shtetit…/

Përgatiti: Eneida Jaçaj*-New York/

Shqiptarët e Amerikës u bashkuan për të zyrtarizuar më 13 qershor të vitit 1912 në Boston, Federatën Panshqiptare “Vatra”, në funksion të çështjes shqiptare dhe interesave madhore të vendit. Ishin personalitetet si Faik Konica, Fan Noli, Kristo Floqi, Marko Adams, Paskal Aleks etj, që u mobilizuan për t’i dhënë jetë “Vatrës” në shërbim të çështjes kombëtare, çlirimit të vendit nga zgjedha e huaj dhe më pas vendosjen e sistemit demokratik në Shqipëri. 

Fan Noli dhe Faik Konica, dy personalitete të shquara dhe themelues të “Vatrës”, lobuan fort në sallonet e Europës, zhvilluan takime me personalitete të huaja, ku në bazë të diskutimeve patën interesat kombëtare të Shqipërisë. “Vatra” ka dhënë një kontribut madhor për moscopëtimin e Shqipërisë, dhe gjithashtu objektiv të saj ka patur demokratizimin e Shqipërisë, rritjen e ekonomisë dhe uljen e analfabetizmit. Federata Panshqiptare “Vatra” vijon misionin e saj duke mos i shkëputur lidhjet me atdheun, në mbrojtje të të drejtave, dinjitetit dhe interesave kombëtare të Shqipërisë.

Pavarësisht kontributit madhor për çlirimin e vendit, çështjes kombëtare, misioni i Federatës “Vatra” në vijimësi u godit fort nga regjimi komunist i instaluar në 1945-ën.  

Pas përpjekjeve për çlirimin e vendit, shqiptarët e Amerikës vijuan lobimin për demokratizimin e vendit, lirinë e fjalës, u pozicionuan kundër censurës dhe shkeljes së të drejtave të shqiptarëve, për shkak të diktaturës. 

Kjo politikë nuk ishte në funksion të interesave të regjimit komunist, ndërsa udhëheqësi-diktator, i cili synonte të mbante popullin të nënshtruar, ndërmori një sërë sulmesh në drejtim të “Vatrës”. Regjimi komunist propagandonte se Federata Pashqiptare “Vatra” zhvillon një veprimtari armiqësore kundër Republikës së Shqipërisë dhe Socializmit. Madje arrinte deri aty saqë shqiptarët e Amerikës i quante agjentë të amerikanëve, analfabetë dhe njerëz jo të mirë. 

Autoriteti për Informimin mbi Dokumentet e ish-Sigurimit të Shtetit 1944-1991 ka publikuar dosjen sekrete të “Vatrës”, me tre vëllime, e survejuar për dekada nga Sigurimi i Shtetit, me mbi 800 faqe dokumentacion. 

Komunizmi sulmonte edhe gazetën “Dielli”, pjesë e “Vatrës. “Vatra” në pjesën më të madhe përbëhet nga elementë pak a shumë në gjendje të mirë ekonomike. Kjo është organizata më e vjetër dhe gjithmonë në kryesi të saj kanë qenë dhe janë njerëz që janë agjentë të amerikanëve. Qëndrimi i kësaj organizate tani dhe sidomos i gazetës së saj, nuk është i mirë. Gazeta Dielli dhe kryesisht Qerim Panariti zhvillojnë një propagandë reaksionare kundër republikës tonë dhe kampit të socializmit. Kjo vjen sepse drejruesit e kësaj shoqërie në pjesën më të madhe nuk janë njerëz të mirë nuk janë njerëz të mirë”, thuhet në dosje. Pavarësisht sulmeve nga një sociopat dhe primitv, “Vatrës” nuk do t’i venitet merita që ka dhënë për shpëtimin e Shqipërisë nga copëtimi. Faik Konica e ka përshkruar punën e “Vatrës” me këto fjalë në gazetën “Dielli” më datë 7 korrik 1922:

“Në ditët e errëta kur Shqipëria ishte e pushtuar nga ushtritë e huaja, kur shteti ish përmbysur, dhe kur flitej sheshit për copëtimit e vendit, “Vatra”, e këshilluar nga një pakicë patriotësh e shtyrë nga atdhedashuria dhe dëshira e anëtarëve të saj, e inkurajuar nga zëri i popullit i tërë shqiptarëve, e mori përsipër të veprojë në vend të shtetit të vdekur. Nuk kërkoji nderet as të drejtën e shtetit po mori përsipër vetëm detyrat dhe harxhet. Me shpenzimet e “Vatrës” u mbajtën delegatët, u dërguan misione, u subsidiuan agjenci, u kablluan mijëra protesta, me një fjalë u organizua mbrojtja e Shqipërisë, dhe u organizua aq e mirë sa Kryeministri i Greqisë z. Venizelos tha në Konferencën e Paqes në Paris, se të vetmin pengim serioz që gjeti në Epir Greqia, ish pengimi i vënë nga “Vatra”….

Dosja sekrete

Më poshtë paraqitet një pjesë nga dosja sekrete për Vatrën, e survejuar nga Sigurimi i Shtetit. “Dosja sekrete, Aprovohet, Drejtori i Zbulimit Politik, Jonuz Mersini Tiranë, 29/9/1970.

Vendim

Unë, punëtori operativ, Idaet Xhanaj, efektiv i Drejtorisë së Zbulimit, pasi shqyrtova materialet e organizatës “Vatra”, e formuar në vitin1909 prej Fan Nolit, Faik Konicës e të tjerë, dhe pasi gjeta se vitet e fundit është vënë plotësisht në shërbim të zbulimit amerikan, dhe aktualisht zhvillon aktivitet armiqësor ndaj vendit tonë si nëpërmjet anëtarëve të saj, po ashtu edhe nëpërmjet gazetës së saj, “Dielli”.

Vendosa të çel dosjen e kësaj organizate për të bërë përpunimin e mëtejshëm, për t’u informar mbi aktivitetin e saj, mbi koordinimin e veprimtarisë me zbulimet armike, mbi divergjencat në radhët e saj.

Pëlqehet

Kryetari i degës, 

Hasa Luci

Relacion mbi gendjen e kolonisë shqiptare në SHBA

Kolonia Shqiptare në Amerikë është një nga kolonitë më të vjetra dhe më të mëdha në Perëndim. Emigracioni Ekonomik Shqiptar ka filluar qysh nga viti 1900 për shkaqe që dihen, dhe ka vazhduar duke u shtuar deri në vitin 1940. Afro 20 për qind prej tyre kanë marrë edhe familjet me vete. Kolonia Shqiptare përbëhet prej afro 40 mijë frymë, dhe është përqëndruar në qytetet Boston, Nju York, Filadelfia, Ustri, Detroit, Chicago, Karolina, Uashington, San Francisco; qëndra e gjithë kolonisë është në Boston, pasi aty janë kryesitë e shoqërive dhe kryesitë fetare. Sot, afro 80 për qind pre j tyre punojnë në restorante, hotele, 5 % në fabrikë, dhe 10 % kanë prona private, si magazina, shtëpi etj. 

Nga zhvillimi arsimor dhe politik, kolonia përfaqëson një masë të madhe analfabetësh ose që dinë pak shkrim, të pazhvilluar nga ana politike dhe që janë shumë fetarë. Rinia e dalë nga familjet shqiptare në Amerikë, është edukuar në shkollat amerikane, pasi nevoja e një shkolle shqipe në koloni është ndjerë shumë.

Emigrantët Ekonomikë janë ndarë në dy shoqëri: Vatra me gazetën e saj Dielli, me kryetar Fan Nolin, dhe Editor Qerim Panaritin, dhe Shqipëria e Lirë me gazetën e saj “Liria”, me kryetar dr. Xhon Nase nga Berati dhe editor Dhimitër Trebicka, nga Korça.

Pjesa më e madhe shqiptarëve nuk marrin pjesë në këto shoqëri si aëtarë të rregullt, vetëm se marrin gazetat e tyre. Shoqëria “Vatra” në pjesën më të madhe përbëhet nga elementë pak a shumë në gjendje të mirë ekonomike. Kjo është organizata më e vjetër dhe gjithmonë në kryesi të saj kanë qenë dhe janë njerëz që janë agjentë të amerikanëve. Qëndrimi i kësaj organizate tani dhe sidomos i gazetës së saj, nuk është i mirë. Gazeta “Dielli” dhe kryesisht Qerim Panariti zhvillojnë një propagandë reaksionare kundër republikës sonë dhe kampit të socializmit. Kjo vjen sepse drejtuesit e kësaj shoqërie në pjesën më të madhe, nuk janë njerëz të mirë”, thuhet në dosjen sekrete.

  • Gazeta Dielli ne print dhe Online ka publikuar nje cikel me shkrime rreth gjurmimit te Vatres nga Ish sigurimi, pasi Dosja e Vatres ndohet ne seline e saj ne New York