Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

FJALORI I MADH I GJUHËS SHQIPE, GATI NË 2023

by

INTERVISTA- Eroll Sejdiu: Fjalori i Madh i Gjuhës Shqipe me mbi 100 mijë fjalë gati në vitin 2023, të pengohet përdorimi i huazimeve /

Intervistoi: Eneida Jaçaj/

Të flasësh për gjuhën e nënës, gjuhën shqipe, çdo patriot i flaktë do të kaplohej nga entuziazmi për ta përcjellë këtë pasuri të kombit më së miri ndër breza dhe për ta ruajtur atë të pacënuar nga prurjet e huaja leksikore apo huazimet. Gjuha shqipe, pjesa më e vyer e trashëgimisë sonë kulturore, është një gjuhë indoeuropiane, është gjuha e pellazgëve që flitet në Shqipëri, në Kosovë, në Republikën e Maqedonisë, në Republikën e Malit të Zi, në Serbinë Jugore dhe nga shqiptarët etnikë, në pjesë të tjera të Ballkanit Jugor. Gjuhëtarët e kanë vënë theksin gjithmonë në përdorimin e gjuhës standarde shqipe, bazat e së cilës janë hedhur në Kongresin e Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe në vitin 1972, në Tiranë, si nevojë për t’u kuptuar me njëri-tjetrin nga të gjitha viset. Me kalimin e viteve, gjuha ka pësuar ndryshime, madje gjuha jonë letrare kombëtare ka një leksik popullor shumë të pasur, që nuk është përfshirë i plotë në fondin leksikor të gjuhës standarde. Gjuhëtarët kanë propozuar që pasuria e madhe leksikore popullore, që është kryesisht në gegërishten, duhet të futet në fjalorin standard të shqipes. Kështu është parë e nevojshme të krijohet një fjalor i ri i gjuhës standarde shqipe. Profesori i gjuhës shqipe, Eroll Sejdiu, ka dhënë lajmin se në vitin 2023 do të publikohet Fjalori i Madh i Gjuhës Shqipe, me mbi 100 mijë fjalë, për të cilin janë duke punuar leksikografët: akademiku Jani Thomai dhe prof. dr. Valter Memisha. Do të jetë një pasuri madhore për kombin tonë. Në një bashkëbisedim me profesorin, u ndalëm edhe te përdorimi i huazimeve. Profesor Eroll Sejdiu thekson se huazimeve duhet t’u vendoset një gardh që në zanafillë, pasi në rast të kundërt, gjuhës do t’i kanoset një rrezik i madh në të ardhmen. 

-Gjuha e folur shqipe, me dialektet, nëndialektet, shprehjet e saj, pjesë të zhargonit në komunikimin e përditshëm, na identifikon si komb dhe gjithashtu është pasuri e kulturës sonë si popull. Gjuha ndër shekuj ka pësuar ndryshime dhe ka evoluar me kohën. 

Kur u hodhën bazat e para të gjuhës standarde shqipe, dhe pse u pa si e nevojshme?

Tashmë dihet nga të gjithë ata që do të kenë lexuar qoftë edhe fare pak shkrime që kanë të bëjnë me rrugën që ka ndjekur shqipja për standardizimin e saj, se, krahas Kongresit të Manastirit më 1908, kur u themelua alfabeti i shqipes, ngjarja tjetër, mbase më e madhja kulturore shqiptare, ka qenë Kongresi i Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe, mbajtur në nëntor të vitit 1972, në Tiranë. Vështruar qoftë edhe nga ana e jashtme, po sidomos vështruar mbi bazë të emrave të shkencëtarëve e studiuesve të shqipes që vinin nga të gjitha viset e qendrat më të mëdha të studimeve albanologjike jo vetëm në Shqipëri e në Kosovë, po edhe ndër arbëreshët e Italisë, Kongresi i Drejtshkrimit krijoi përshtypjen e një ngjarjeje shumë të madhe shkencore e kulturore në shkallë kombëtare për shqiptarët dhe për gjuhën shqipe. Në gjithë rrugën që u ndoq për standardizimin e gjuhës shqipe, motivi dhe kërkesa kryesore ka qenë një standard i vetëm, sepse ky shihej edhe si një nga faktorët shumë të rëndësishëm, qoftë në luftën për çlirim kombëtar dhe qoftë për synimin për bashkimin e shqiptarëve, të paktën në fushë të kulturës, të letërsisë e të historisë. Madje, kjo ka qenë aspiratë e vazhdueshme, sidomos pas vitit 1970 të shekullit të shkuar, e shqiptarëve jashtë kufijve shtetërorë të Shqipërisë, sepse një standard gjuhësor i përbashkët, jo vetëm konsiderohej si një element me shumë ndikim në krijimin e lidhjeve sa më të ngushta dhe në synimin për t’u bërë pjesë e një kombi të vetëm- e kombit SHQIPTAR, po ishte edhe një tregues i fortë që shqiptarët në ish-Jugosllavinë ishin një etni krejtësisht tjetër nga popujt sllavë, udhëheqja politike e të cilëve, herë më hapur dhe herë në mënyrë perfide, kishte synuar për t’i ndarë nga bashkëkombësit në Shqipëri, madje edhe duke i quajtur me emërtime të ndryshme: Albanci dhe Shiptari!


 -Ne e dimë që gjuha letrare shqipe është ndërtuar mbi toskërishten letrare. Por, përpos toskërishtes letrare, që është baza kryesore, a ka marrë gjuha stadarde shqipe nuanca edhe nga gegërishtja?

Arkitektët e shqipes standarde në Kongresin e Drejtshkrimit të Shqipes (Tiranë, 1972) në kodifikatorin e shqipes letrare kombëtare, të miratuar në mënyrë plebishitare nga të gjitha forcat intelektuale pjesëmarrëse, të gjuhëtarëve dhe të letrarëve, duke pasur parasysh ngaherë faktin se “shqipja është një gjuhë e vetme po të përjashtojmë disa ndryshime të vogla dialektore” (Pederseni), kanë vënë për bazë toskërishten letrare dhe jo si thuhet gabim dialektin e toskërishtes, sepse varianti toskë ishte më i lëvruar gjatë Rilindjes dhe Rilindja ishte epokë përcaktuese në historinë e gjuhës letare kombëtare, por në të bashkëveprojnë elemente të gegërishtes. Ndryshimet kryesore janë fonetike e në leksik, më pak në morfologji e shumë më pak në sintaksë. Po marrim në synim disa tipare të gegërishtes që janë përfshirë në sistemin e gjuhës standarde:

a)Formimet me: ue+shëm: i besueshëm, i gëzueshëm etj.

b)Nga gegërishtja kanë hyrë formime të tilla, si: askund, askush, kurrkush, gjithandej, gjithçka, gjithfarë, amtar, furrnaltë, rrafshnaltë, i vranët, vranësirë, fyej, gjymtoj, dhunë, ranishte, shtang etj.

c)Nën ndikimin e gegërishtes, gjuha standarde ka pranuar si normative format me bashkëtingëllore fundore të zëshme dhe jo të shurdhët si në toskërishte, p.sh., i madh (jo i math), zog (jo zok) etj.

d)Format me “e” të theksuar para bashkëtingëlloreve hundore: m, n, nj, si në gegërisht dhe jo me “ë” si në toskërisht, p.sh., vend (jo vënd), mendje (jo mëndje), dhen-të (jo dhëntë) etj.

e)1Format me nistoret sh / zh si në gegërisht dhe jo me ç / xh si në toskërisht, p.sh., shpoj (dhe jo çpoj), shfaq (dhe jo çfaq), zhvesh (dhe jo xhvesh) etj.

Pra, dialektet e gjuhës shqipe janë shumë të afërta me njëra-tjetrën, në kundruallësinë si dy degëzimet më të mëdha gegërisht-toskërisht, po edhe në kundruallësinë më të ulët ose ndërmjet nënsistemeve dhe nëndegëzimeve a nëndialekteve në secilin prej dy dialekteve të shqipes. Ideja e kufijve, sidomos e kufijve “të prerë” ose “absolutë” midis dy dialekteve të shqipes, ka shpënë ndonjëherë në vlerësime të gabuara, sidomos të atyre që kërkojnë të shohin jo dy degëzime dialektore të së njëjtës gjuhë, por dy “idioma” të ndryshme, madje dy gjuhë. Koncepti ynë ka qenë dhe mbetet ky: SHQIPJA ËSHTË GJUHË E TË GJITHË SHQIPTARËVE, dhe në të gjitha hapësirat shqiptare, andej dhe këndej kufirit, banorët e etnikumit shqiptar e quajnë veten shqiptarë dhe gjuhën e tyre shqipe.

-Dialektet janë thesar i kulturës së kombit tonë. Nëpërmjet dialekteve janë shkruar shumë vepra letrare, të cilat janë pasuri e pashtershme e djepit kulturor. Duke lëvruar gjuhën standarde, a mendoni se po zhduken dialektet? 

Dialektet nuk zhduken, por rrojnë sa të rrojnë bartësit e tyre; kjo do të thotë se ato nuk humbin, nuk asgjësohen, por vetëm mund të mënjanohen, të tkurren e të mbeten në hije pa u përdorur, por kurdoherë të plotvlershme e të zonjat për të hyrë në përdorim nëse do ta lypë nevoja. Me një fjalë, dialektet janë gurrë e pashtershme për pasurimin e gjuhës standarde.


-A mund të na veçoni disa shkrimtarë që me anë të veprave të tyre shërbyen si shembull për përdorimin e gjuhës standarde shqipe? 

Ka shumë shkrimtarë, si: Ismail Kadare, Rexhep Qosja, Sabri Hamidi e shumë të tjerë. Veçoj Kadarenë. Kadare gjuhën e veprës së tij letrare e ndërton me fjalësin e njohur të shqipes, veçse ai fjalët i merr dhe i laton, i gdhend me mjeshtëri. Ai krijon fjalë të reja dhe fort të pëlqyeshme, stilema të mëvetësishme me kuptime të veçanta shprehësie, që i sjellin një pasuri të madhe gjuhës, me mjete fjalëformuese para-e prapashtesore dhe me përngjitje. Kështu, nga fjala e mbarë gjuhës “borë”, Kadare krijon leksema të reja: borëtim, borëton, borimë, bornajë. Mbi bazë të togfjalëshit foljor “kërkoj falje” farkon kompozitën emërore “kërkimfalje”. Duke vazhduar mëtej: darkëtar (i ftuar për darkë), fundvjeshtë (fundi i vjeshtës), beqarore (dhomë beqari) etj.

-Fjalori i parë i gjuhës shqipe është ai i Frank Bardhit, i vitit 1635. Në këtë fjalor pati shumë huazime nga greqishtja dhe sllavishtja. Megjithatë ishte një përpjekje që i hapi rrugë fjalorëve të gjuhës shqipe. Kur u punua fjalori i mirëfilltë i shqipes? 

Në fushën e fjalorëve normativë shpjegues të leksikografisë shqiptare është “Fjalori i Gjuhës Shqipe” (1954). Fjalori është i tipit të vogël dhe ka rreth 25 000 fjalë. Për periudhën e fundit do të thotë pas standardizimit të gjuhës, janë realizuar arritje të shënueshme me 4 botime fjalorësh. Fjalori i parë i mirëfilltë i gjuhës shqipe është Fjalori i Gjuhës së Sotme Shqipe (1980) me rreth 41 000 fjalë, afro 7 000 njësi frazeologjike e me mbi 180 000 kuptime. Pastaj fillohen të botohen: Fjalori i Gjuhës së Sotme Shqipe (1984) me rreth 34 000 fjalë, Fjalori i Shqipes së Sotme (2002) me rreth 35 000 fjalë dhe Fjalori i Gjuhës Shqipe (2006) me 48 000 fjalë të hartuar nga Departamenti i Leksikologjisë dhe i Leksikografisë të Institutit të Gjuhësisë dhe të Letërsisë të Tiranës. Thuhet me të drejtë se fjalori është libri i parë i një kombi. Prandaj edhe fjalori i gjuhës shqipe mund të quhet libri i parë i kombit shqiptar, institucion kombëtar. Duke qenë një vepër jo vetëm utilitare e dorës së parë, por edhe një vepër prestigji, fjalori kombëtar si i tillë synon gjithmonë të përfshijë dhe të vërë në varg thesarin e gjuhës, fjalësin aktiv e pasiv. Natyrisht se kërkesat e tilla mbeten të parealizueshme, sepse nuk ka fjalor që do të mund të përfshinte gjithë fondin leksikor të gjuhës. 

-Emigrimi i popullsisë, rrjetet sociale, zhvillimi i teknologjisë, bota e televizionit ka bërë që të futen shumë huazime në komunikimin e përditshëm të shqipes, madje huazimet i gjejmë edhe nëpër libra e studime të ditëve të sotme. Në çfarë gjendje e shihni sot gjuhën shqipe? A i kanoset rrezik guhës shqipe në të ardhmen për shkak të përdorimit të fjalëve të huaja? 

Gjuha standarde shqipe, me normën e saj të kodifikuar drejtshkrimore e drejtshqiptimore, ka arritur një shkallë të lartë të kristalizimit dhe të përvetësimit nga të gjitha shtresat e folësve të saj, ka krijuar një standard të lakmueshëm, të shëndoshë e të ngritur të shprehjes gjuhësore në të gjitha përmasat e zhvillimit të saj dhe, kjo është e arritura më e madhe kombëtare shqiptare.

Por, krahas këtyre rezultateve të arritura shfaqen edhe prirje të disa individëve e të rrjeteve sociale për ta mbushur këtë gjuhë me fjalë e me ndërtime sintaksore të huaja, me standarde të thata e me përfryrje të zbrazëta, me “intelektualizëm” të tepruar dhe me huazime, që e bëjnë këtë gjuhë, të zverdhur e të këputur, të lodhur e të molisur, të nëpërkëmbur dhe mbi të gjitha, të nënçmuar dhe të përbuzur deri në skajshmëri. 

Në fushën e fonetikës e të morfologjisë, të fjalëformimit e të sintaksës, të frazeologjisë e të stilistikës, të drejtshkrimit e të drejtshqiptimit, bëhen shkelje të rënda e të panumërta të normës gjuhësore me përmasa shqetësuese, duke krijuar gati secili nga një normë të vetën ose nga një mbinormë gjuhësore.

Përdhosjeve që i bëhen shqipes duhet t’u vihet një gardh i fortë dhe i padepërtueshëm, sepse po s’u penguan ato në zanafillë, mund të lëshojnë rrënjë, që vështirë se mund të zhduken pastaj.

Organet e shtypit e të radiotelevizionit merren po ashtu pak ose aspak me gjuhën, thuajse e kemi të zgjidhur në këtë drejtim çdo gjë ose sikur gjuhën me të cilën shprehen ta kishin gjuhë të huaj.

Në kumtimet e gazetarëve për ndodhitë nga terreni, sidomos për të përshkruar dyndjen e fiseve sllave nga Kroacia dhe ardhjen e tyre në Kosovë, vetëm në një raport të shkurtër për ditarin informativ të Radio Tiranës kemi dëgjuar të përmendet dhjetë herë termi “INSTALIM”: Instalimi i serbëve në Kosovë; serbët e instaluar në Kosovë etj., për termin vetjak të shqipes “VENDOSJE”.

Vendosja e serbëve në Kosovë.

Serbët e vendosur në Kosovë.

Pra, fjalët që merren prej gjuhëve të huaja u nënshtrohen rregullave të gjuhës shqipe. Për përdorimin e tyre duhet të jemi të kujdesshëm. Huazimet kur përdoren pa nevojë, duke u zënë vendin fjalëve shqipe, ato e dëmtojnë gjuhën shqipe. Nuk duhet të huazohen e të përdoren fjalë të huaja në gjuhë, kur kemi fjalët tona, veçse në ato raste kur ato sjellin një kuptim të ri, një nuancë, një ngjyrim emocionues a stilistik etj., që nuk e japin mjetet e vetë shqipes. Kështu s’ka pse të përdorim fjalët e huaja: aktivitet për veprimtari; akumuloj për grumbulloj; ambient për mjedis; biografi për jetëshkrim; bulevard për shëtitore; detaj për hollësi; dimension për përmasë; elozh për lavd; erozion për gërryerje, fenomen për dukuri e shumë të tjera. Ndaj ne duhet të përpiqemi vazhdimisht ta mbajmë të pastër gjuhën tonë që të mos ketë rrezik, sepse ajo është një nga thesaret më të vyera të popullit e të kombit tonë.

-A është e nevojshme të rishkruhet fjalori i gjuhës shqipe? 

E kemi thënë disa herë se FGjSh-ja duhet të korrespondojë me zhvillimet e reja gjuhësore dhe t’u përgjigjet kërkesave dinamike të kohës. Të pasurohet me lëndë të re gjuhësore të krijuar këto 49 vjetët e fundit nga shkrimtarët, publicistët, përkthyesit, gjuhëtarët etj., fjalë që kanë hyrë tashmë në qarkullim në gjuhën e folur dhe në gjuhën e shkruar. Të përfshijë sa më shumë gjithë lëndën gjuhësore që rron në popull nga të gjitha dialektet e shqipes, të papërfshirë deri më tani në fjalor. Gjuha jonë letrare kombëtare ka një leksik popullor shumë të pasur, të pafutur sa duhet në fondin leksikor të gjuhës standarde. Kjo pasuri e madhe leksikore popullore, që është kryesisht në gegërishten, duhet të futet në fjalorin standard të shqipes. Por një gjë duhet ta dimë se fjalori i shqipes nuk përfshin vetëm fjalët shqipe, por fjalët që shqipja i ka në përdorim. Tani është duke u punuar Fjalori i Madh i Gjuhës Shqipe, ku projektues janë leksikografët: akademik Jani Thomai dhe prof. dr. Valter Memisha. Mendohet të ketë më shumë se 100 000 fjalë. Do të jetë një vepër madhore për kombin tonë. Përfundon në fund të vitit 2023.

-A janë sot të vetëdijshëm shqiptarët e diasporës, se gjuha amtare na mban gjallë dhe është panteoni i identitetit dhe nacionalitetit kombëtar? A po e ruan sa duhet diaspora gjuhën shqipe?

Diaspora jonë është vlerë e çmuar. Ajo shumë herë këtë e ka dëshmuar në çdo vend e në çdo kohë kur e ka kërkuar nevoja e atdheut. Diti ta ruajë gjuhën me të cilën identifikohet. Tani është më afër se kurrë me vendlindjen. Mërgata jonë ka arritur ta ketë mësimin e shqipes në shkolla, mjete të informacionit masiv etj. Pra, mendoj se diaspora jonë shqiptare është shumë e vetëdijshme dhe e përkushtuar ta ruajë dhe ta kultivojë jo vetëm gjuhën, por edhe visaret e tjera kombëtare për çka personalisht i përgëzoj e i uroj. 

-A keni një mesazh apo një thirrje kundrejt komunitetit shqiptar, brenda dhe jashtë kufijve të Shqipërisë, në lidhje me gjuhën standarde shqipe?

Standardi i përket një rrafshi të veçantë të komunikimit, një rrafshi që është i përbashkët për të gjithë shqiptarët. Flasim për komunikimin në rrafshin e të gjitha shkencave, duke filluar nga filozofia e deri te shkencat praktike e teknologjike.

Intelektuali e ka për detyrë për ta zotëruar standardin e gjuhës së tij, sepse vetëm standardi është ai i cili të bën të mundshme të shprehësh gjithçka që duhet për të zbërthyer probleme, elemente, materie e përmbajtje- që mund të jenë filozofike e krejt abstrakte- dhe të cilat nuk është e mundur të zbërthehen me gjuhën popullore, sepse (kjo e fundit) nuk i kishte ato nevoja.

Standardin e gjuhës duhet ta mësojnë të gjithë ata/ato që duan të hyjnë në jetën kulturore e shkencore. Nuk mund të hysh pa gjuhën standarde aty. 

Asnjë formë e gjuhës, asnjë varietet i saj nuk mund të jetë i rëndësishëm sa është standardi. P.sh., të gjithë fjalorët e librat normativë në gjithë botën janë të shkruar në gjuhën standarde. Por nëse një autor shkruan në një dialekt, atëherë ai duhet ta ketë parasysh faktin se nuk do të kuptohet nga të gjithë. Standardi është bërë në bazë të studimeve paraprake, nuk është bërë me hamendje.

Gramatika e gjuhës shqipe është një det i thellë. Askush nuk ka arritur aq thellë sa ta prekë fundin e tij. Këtë standard që e kemi, duhet ta konsiderojmë të hapur. Për pasurim është i hapur. Sa u përket ndryshimeve, këto duhet të bëhen pastaj me shumë vëmendje.

SHQIPTARET PAS RENIES SE KOMUNIZMIT

by

-Pas rënies së komunizmit, shqiptarët i drejtohen ksenocentrizmit, vlerësojnë modelin shoqëror të popujve të tjerë -/

Shkruan: Eneida Jaçaj-/

Çdo popull karakterizohet nga traditat, zakonet, kultura, gjuha, të cilat përfaqësojnë etalonin dhe modelin unik të një kombi të caktuar. Të vlerësosh kulturën dhe traditat e kombit tënd, të ngresh në altarin e nderit dhe në majën më të lartë të ajsbergut modelin e shoqërisë ku bën pjesë, është njësoj si të duash dhe të vlerësosh “shtëpinë” tënde, me të gjitha objektet dhe njerëzit e dashur që bëjnë pjesë në të. Ajo që të përket ty, në mënyrë koshiente apo subkoshiente, është e prirur të të pëlqejë pavarësisht mesazhit dhe rëndësisë që mbart në vetvete. Në logjikën parësore, një vlerësim i tillë ndaj kulturës vetjake, është normale të ndodhë. Por, jo gjithmonë ndodh kështu, pasi, jo koha, por shoqëritë ndryshojnë mendësinë e tyre sipas situatave të caktuara, pozitive apo negative. 

Në vlerësimin e kulturave të popujve takohen dy ekstreme, dy dukuri shoqërore: Etnocentrizmi dhe Ksenocentrizmi. Etnocentrizmi nënkupton vlerësimin e kulturës dhe gjithçkaje vetjake që e rrethon një popull të caktuar. Këta popuj i shohin me përbuzje dhe injorim popujt e tjerë, pasi besojnë se vlerat dhe traditat, modeli shoqëror qëndron më lart krahasuar me kombet e tjera. Ndërsa ksenocentrizmi është antitezë e etnocentrizmit. Popujt ksenocentrikë kanë prirjen të hiperbolizojnë vlerësimin për kulturat e popujve të tjerë, dhe të nënvlerësojnë kulturën vetjake. Për ta çdo gjë që i rrethon rreth vetes është negative dhe inferiore, krahasuar me kombet e tjera. 

Popujt etnocentrikë

Sipas studimeve që bën sociologjia në fushën e zhvillimeve dhe kulturave shoqërore, zakonisht popujt etnocentrikë janë popuj të izoluar nga bota jashtë; ata refuzojnë të dalin nga guacka dhe të shohin përtej vetvetes, nuk janë të hapur për t’u përshtatur me kulturat e tjera, për të marrë nektarin më të mirë të asaj kulture dhe modeli shoqëror, duke përmirësuar veten. Janë kundër të resë dhe të izoluar ndaj zhvillimeve në botë. Preferojnë të mbyllin veshët dhe sytë, përpara kulturave të tjerave. Në periudhën 45 vjeçare të komunizmit, populli ynë ka qenë një popull etnocentrik, i izoluar komplet nga bota e jashtme, i indoktrinuar nga kulti i individit, nga udhëheqësi-Zot, besonte se kulturat e tjera dhe modelet e shoqërive të tjera në botë nuk ishin të denja, madje se jetonin shumë keq. Këta popuj e konsiderojnë veten një model, që duhet të ndjekin të gjithë popujt e tjerë. Janë bërë studime për popujt etnocentrikë. Sociologu amerikan Ëilliam G. Sumner studioi shfaqjen e etno-centrizmit në mesin e popujve primitivë dhe arriti në përfundimin se pothuajse secili prej këtyre popujve pretendonte një vend të veçantë, duke e “datuar” atë me krijimin e botës. Gjithashtu, sociologu Muriel Herbert ka shkruar se ekziston një fis eskimez, mjaft i izoluar nga rrjedhat e zhvillimit të kulturave botërore me shtrirje të gjerë, që e quan veten “inuit”, dmth njerëz të vërtetë. Por çfarë thonë sociologët shqiptarë për popujt etnocentrikë?

“Ne si shoqëri e varfër, në izolim për më shumë se katër dekada gjatë regjimit komunist, shkëmbimet me kulturat e tjera i kemi pasur tejet të pakta. Dhe kjo prirje etnocentrike dallohej edhe në parrullat e asaj kohe që tregonin mbivlerësimin e shoqërisë së asaj kohe për tiparet e veta kulturore që ishin superiore atyre “borgjeze dhe revizioniste perëndimore”, të cilat i konsideronte si inferiore dhe “të degjeneruara””, thotë sociologia Entela Binjaku, për “Diellin”. Ndërsa aktivistja për të drejtat e grave, Sevim Arbana thotë: “Në periudha të ndryshme të historisë, ne kemi kaluar në ekstrem në fenomenin e etnocentrizmit, si psh në periudhën e diktaturës komuniste, ku mosnjohja, mbyllja , izolimi, na kishin krijuar bindjen që ishim një komb unik në vështrimin e kulturës , historisë. Diktaturat, përgjithësisht kultivojnë një vetëdije të fuqishme, të konsoliduar kombëtare, me doza të forta etnocentrizmi”. 

Popujt ksenocentrikë

Pas rënies së perderes së hekurt të diktaturës, shoqëria jonë u drejtua drejt ksenocentrizmit. Pas një periudhe të gjatë izolimi, populli ynë kishte etje për të parë dhe mësuar gjëra të reja. Kuptoi se ajo çka u ishte thënë në ato vite të gjata izolimi, ishte një gënjeshtër. Shoqëria jonë la pas vlerësimin e lartë për veten dhe u hodh në krahët e kulturave të tjera. Ne kopjuam gjithçka të huaj, ndërsa besimin dhe vlerësimin për veten e minuam. Në ditët e sotme, ksenocentrizmi vjen për shkak të politikave jo të mira për popullin; populli e ka humbur besimin te vetja, te politikanët, dhe beson se e mira do t’u vijë vetëm duke përqafuar kulturen e çdo gjë tjetër të një kombi tjetër. Besimi ka shkuar në pikën 0 saqë shqiptarët kanë lënë vendin e tyre,  dhe janë shndëruar në kopjacë të popujve të tjerë. Të prekësh ekstremet, eksperienca ka treguar se nuk del asgjë e mirë. Shprehja e Aristotelit për mesin e artë, këtu do të gjente vend. Duhet të duam veten, por gjithashtu të jemi të hapur për të pranuar të renë dhe për t’u përmirësuar. Pa dashur veten, nuk mund të duam të tjerët! Ja çfarë thotë Entela Binjaku për këtë fenomen. “Në kushtet e lirisë po shfaqemi më shumë ksenocentrikë: i vendosim emërtime në gjuhë të huaj të subjekteve të ndryshme të sipërmarrjeve tregtare, zgjedhim emra të huaj për pasardhësit, përdorim në mënyrë të pakontrolluar dhe të shtuar fjalë të huaja, kemi prirjen për të respektuar mjaft norma kulturore që janë të huaja etj. Kjo sepse përçmojmë, shpërfillim ose përbuzim elementët tanë kulturorë dhe mbivlerësojmë cdo gjë element nuk është yni. Arsyet për këtë mund t´i kërkojmë tek: mosnjohja, padija, mungesa e informacionit mbi vlerat e kulturës sonë, “agresionit” mediatik që vjen përmes teknologjisë së informacionit të kulturave të shoqërive të mëdha e të zhvilluara dhe nga ana tjetër edhe sepse nevoja për t´i përkitur ose për t´u asociuar me një kulturë të caktuar dhe zbrazëtinë që përjetojmë duke braktisur tonën, ta plotësojmë ose kompensojmë me përqafimin për të huajën, përballja me kulturat e tjera bëri që shumë qytetarë të përjetonin zhgënjim për “madhështinë” dhe “lavdinë” e popullit duke mbivlerësuar kulturat e tjera”. Ndërsa Sevim Arbana thotë: “Ksenocentrizmi mbështetet përkundrazi në një hiperbolizim të kulturës së të tjerëve dhe një nënvlerësim të çdo gjëje autoktone. Këto janë rrjedhojë e politikave qeveritare që nxisin përbuzjen ndaj vlerave vendase, ose ideologjite shtypëse. Për ta ilustruar më mirë këtë fenomen, marrim Shqipërinë e pas’90-ës. Glorifikimi, adhurimi dhe përulja ndaj çdo gjëje të huaj, kish të bënte me mosnjohjen, mbylljen dhe qeverisjen e deriatëhershme. Sot mendoj që shqiptarët janë më realistë në kontekstin e dy qëndrimeve, si ndaj etnocentrizmit, ashtu dhe ndaj ksenocentrizmit”. 

Eva Dori: Jeta ime e re në Filadelfia…

by

…..nga puna fizike te pasioni për gazetarinë, në “Shtëpinë e Ëndrrave” fëmijët flasin, kërcejnë dhe këndojnë shqip/

Intervistoi: Eneida Jaçaj-DIELLI

Rilindasit shqiptarë do të ndiheshin krenarë nëse do të shihnin se si intelektualët e sotëm ashtu si pararendësit e tyre, luftojnë për të mbajtur gjallë gjuhën shqipe jashtë viseve të saj dhe punojnë fort për t’u mirëarsimuar, duke nderuar emrin Shqipëri jashtë kufijve të saj. Për gjuhën shqipe, si një ndër gjuhët më të vjetra të globit, kanë dhënë një kontribut të vyer duke filluar nga vëllezërit Frashëri e deri te Gjergj Fishta që shquhet për rolin e tij me alfabetin, e kur ky kontribut nuk resht as në ditët e sotme, ia kanë vlejtur përpjekjet e mëdha të rilindasve shqiptarë. Populli ynë i dashur shqiptar njihet për pasionin për punën, këmbënguljen, dëshirën për t’u arsimuar, duke arritur edhe majat më të larta të karrierës jashtë kufijve të vendit, në emigracion. Të shkelësh për herë të parë në një vend të huaj, aq më tepër në Amerikën e madhe dhe të largët, ku vlerësohet padiskutim si vendi i mundësive, por edhe me një konkurrencë të lartë, do të përballesh me peripeci, të cilat duhet t’i kalosh me durim dhe këmbëngulje. Fillimisht, çdo emigrant përballet me punë fizike, por kur pasioni për arsimimin dhe profesionin është shumë herë më i madh, atëherë vështirësitë do të kalohen me lehtësi. Eva Dori, gazetarja simpatike, e cila mban mbi “supe” një karrierë të gjatë dhe shumë dimensionale në disa media shqiptare, në një intervistë për gazetën “Dielli”, New York, rrëfen historinë e saj të emigrimit drejt Filadelfias, jetën e saj të re në këtë shtet, mbështetjen e madhe që i ka dhënë komuniteti shqiptar në ditët e saj të para. Eva Dori, përveç punëve të tjera që ajo kryhen në Filadelfia, nuk ka hequr dorë kurrë nga pasioni i saj për gazetarinë. Kur ky pasion bashkohet me dëshirën e madhe, për t’u mësuar gjuhën shqipe fëmijëve të emigrantëve, atëherë duhet të themi se je i përmbushur katërcipërisht. Eva Dori na rrëfen nismën e saj për t’u mësuar fëmijëve shqipen, që kjo gjuhë e vjetër dhe e bukur të mos humbasë. Projekti i saj realizohet nëpërmjet emisionit “Shtëpia e Ëndrrave”, të cilin e ka transferuar nga Shqipëria në Filadelfia, ku këtë herë target janë fëmijët e emigrantëve shqiptarë, duke veçuar këtu edhe mbështetjen e madhe që komuniteti po i jep. Përpjekjet e intelektualëve për të mbajtur gjallë shqipen edhe jashtë kufijve, padiskutim do të bënin krenarë të gjithë rilindasit tanë që luftuan disa me pushkë e disa me penë, për të ruajtur gjuhën e bukur shqipe dhe për një Shqipëri të lirë dhe demokratike.

-Ju keni tashmë 7 vite që jeni larguar drejt SHBA-së, Filadelfia. Si e mbani mend largimin tuaj nga Shqipëria? Cilat ishin ato fjalë që i thoje vetes, në momentin e parë kur ju morët avionin drejt Ameriëks?

Eva Dori: Ardhja ime në Filadelfia, ishte si shumë udhëtime të tjera të punës sime, si gazetare.

Në kuadër të profesionit tim si gazetare kam fluturuar drejt Amerikës, ku së bashku me grupin e xhirimit do të realizonim një dokumentar për jetën e emigrantëve shqiptarë në USA.

Së bashku me ne do të vinte edhe mjeshtri i fotografisë, operatori Ilia Tërpni, por, fatkeqësisht, Ilia nuk mundi të vijë për arsye shëndetësore; kështu që unë mbetem në një pritje të gjatë derisa grupi i xhirimit të vinte. Natyrisht që emocionet ishin të mëdha, pasi ishte një projekt që kisha kohë që ëndërroja ta realizoja. Unë do të shkruaja skenarin e këtij dokumentari. Meqë kisha shumë familjarë këtu në USA, nisëm të takonim personazhet që do të intervistonim. Por, jeta ka gjithmonë surprizat e veta. Muajt e parë si turiste, le të themi, shijova qetësinë dhe ajrin e pastër që më dhuruan parqet e mrekullueshme të Filadelfias. Fotografoja pafund, pasion ky që nuk më ka humbur edhe sot që u bëra gati 7 vjet në këto parqe. Fakti që kisha punuar për gati 25 vjet në Tiranë, në emisionet e mëngjesit, në radio e më pas në televizion, kur erdha në Amerikë kuptova se kisha humbur gati emocionin si të shijoja një fillim, ditë të thjeshtë, pa vrapuar, pa hyrë në dhomat e grimit, pa stresin nëse do të mbërrinte në kohë i ftuari i parë. Kuptova që kisha nevojë për atë qetësi. Pra, e para gjë që më mrekulloi në Filadelfia ishin parqet pastërtia dhe qetësia.

-Të nisësh një jetë të re në një vend të huaj, aq më tepër në Amerikën e madhe dhe të largët, nuk është e lehtë për këdo. Si keni arritur të integroheni në shoqërinë amerikane? Cilat kanë qenë vështirësitë që ju keni hasur?

Eva Dori: Kur vendosa të qëndroj, për të filluar një jetë të re në Filadelfia, pata pak frikë si fillim. Nga natyra jam luftarake, dhe e cilësoja veten si të realizuar nga ana profesionale.

Në Shqipëri kisha bërë realitet ëndrrat e mia; me gazetarinë kisha realizuar pothuajse të gjitha projektet televizive që kisha endërruar. Në pasionin tim më të madh, letërsinë, kisha shijuar faktin të botoja 4 libra në poezi, në prozë, dhe kisha marrë disa herë çmimet e para.

Fundjava në Tiranë, më gjente në biznesin tim, te 3 qendrat e mia të Dancit, me të cilat realizova shumë projekte të suksesshme për t’u ardhur në ndihmë fëmijëve në nevojë, në bashkëpunim me Ministrinë e Arsmit dhe atë të Kulturës. Pra ishte një jetë e ngjeshur me aktivitete dhe emocione pafund! Pas relaksit që mora javët e para, fillova të kërkoj punë dhe, në njëfarë mënyre, të kuptoja se çfarë ofronte më shumë Amerika se sa ato parqe që më mrekullonin pafund. Natyrisht që asgjë nuk ishte si jeta në Tiranë. Askush nuk kishte kohë të rrinte gjatë me mua, dhe, pothuajse të gjithë vraponin. Në pritje të numrit të punës dhe konvertimit të diplomës, m’u desh të bëja punë të ndryshme fizike; aty kuptova që në jetë ishte e rëndësishme edhe fuqia e muskujve!!

-Puna fizike, që ju jeni përballur padyshim si shumë emigrantë të tjerë, të tingëllon paksa çuditshëm kur ke bërë një punë të bukur profesionale siç është gazetaria dhe librat. Por, njeriu duhet të përshtatet si në kohë të mira dhe të vështira. Si ia dolët për të gjetur një punë të mirë, duke mos hequr dorë as nga pasioni juaj i parë, gazetaria?

Eva Dori: Isha mësuar për 25 vjet në gazetari, me fuqinë e fjalës! Ashtu si shumë emigrantë edhe unë pastrova, lava pjatat, bëra baby siter, punë këto edhe pse ishin vetëm për disa ditë më bënë të takoja njerëz të ndryshëm. Në këto punë nuk harroj dot kurrë njohjet, sidomos me intelektualë. Ata në prezantim e sipër nuk nguronin të më tregonin arsimimin dhe diplomat e tyre që kishin në vendin tonë, më pas përpiqeshin të justifikoheshin që e kishin punë të dytë atë që bënin këtu, ndërsa në heshtje më ndihmonin duke më këshilluar pothuajse të gjithë të mos rrija gjatë në punë të tilla. U jam shumë falenderuese për ndihmën e madhe që më dhanë në ato ditë të vështira.

-Eva, ju vini nga profesioni i gazetares, nga një punë profesionale me dimension të gjerë në disa media shqiptare. Sa ju ka ndihmuar eksperienca e punës në Shqipëri, për t’u përshtatur në jetën e re amerikane?

Eva Dori: Gazetaria më ka ndihmuar padyshim në të gjithë hapat e vështirë që hodha në jetën amerikane. Kur bëja intervistat për punë, pata fatin e mirë që të pranohesha menjëherë pa patur atë ankthin e pritjes, dhe ajo që më befasonte më pas ishte vlerësimi, stimulimi dhe ngritja në detyrë! Unë punoj fort, përpiqem që çdo punë ta bëj me saktësi, korrektësi; dhe kam kuptuar që të punoj është një ndër gjërat më të mira që di të bëj në jetë. Unë kam vënë zemrën në çdo punë që kam bërë, dhe falë Zotit jam vlerësuar gjithmonë. Puna si mësuese më bëri të kuptoj diferencën e madhe të mënyrës së mësimdhënies këtu, krahasuar me atë të Shqipërisë. Isha diplomuar në Tiranë për mësuesi në degën gjuhë-letërsi, por kurrë nuk e kisha ushtruar si profesion. Të jesh mësuese në USA, është punë shumë e bukur, dhe gazetaria më ndihmoi që t’i realizoja me lehtësi shumë projekte. Kur je emigrant i ri, të duhet të punosh shumë dhe të jesh gjithmonë në kërkim të një pagese më të mirë. Kjo ishte arsyeja që kalova nga puna si mësuese, në një klinikë dentare. Natyrisht, pagesa ishte shumë më e lartë, por fusha e mjekësisë ishte një sfidë më vete në karrieren time profesionale. Mbaj mend që kur isha në Tiranë, në gazetari, kisha realizuar rubrikën “si të kujdesemi për dhëmbët”,’ dhe më vinin në mend copëza bisede nga të ftuarit e mi. Në ditët e para si dental asistente, në klinikën dentare, mbaj mend që më thërret doktoresha e më thotë të shikoj një mbushje dhëmbësh. -Shiko Eva sa mbushje e bukur, dhemballa duket perfekt tani! Isha mësuar me emisione “të bukura”, montazh të bukur, poezi të bukur, pra çdo gjë e bukur në lidhje me artin. Nuk kisha menduar kurrë, se përtej artit të gazetarisë kishte edhe mbushje dhëmbësh “të bukura”. Natyrisht që heshta! Kujtoja që nuk do rrija dot gjatë në atë vend pune. Uniforma, maska, dorashkat, gjilpëra, instrumentat, medikamentet, e gjitha ishte një botë e ftohtë pa ngjyra për mua. Sot, pas 3 vjetësh qesh, sepse e dua shumë punën në klinikë, u mësova të shijoj falenderimet e pacientëve dhe, sidomos, në kohët e pandemisë kuptova se sa i shenjtë është profesioni që zgjodha. Ne ishim gjithmonë aty për pacientët, duke sfiduar frikën e kësaj sëmundje të tmerrshme. Sot, asgjë nuk shijon më shumë se sa një falenderim nga një pacient kur është i qetësuar nga dhimbja, apo i është kthyer sërish buzëqeshja

-Çfarë dallimi gjeni mes kulturës së punës në Shqipëri dhe kulturës në SHBA?

Eva Dori: Natyrisht që ka shumë dallime, mes kulturës së punës në Shqipëri dhe SHBA. Nga ritmi i punës, jeta ime është gati e njëjtë për të dyja vendet. Në Shqipëri punoja 3 punë në Radio, Televizion, ndërsa në fundjavë kisha biznesin tim, qendrën e Dancit. Edhe këtu kam të njëjtin ritëm pune. Kam tre punë, në mëngjes jam menaxhere në Miraclec Home Care Agjenci, punë të cilën e dua shumë, dhe mbasdite jam në klinikën dentare si dental asisent. Në fundjavë i dedikohem pasionit tim, gazetarisë. Patjetër që diferenca është shumë e madhe, pasi edhe profili i punëve që bëj janë krejt të ndryshme me ato që bëja dikur në Shqipëri. Ajo që më pëlqen këtu në USA, është motivimi i të rinjve! Ata fillojnë të punojnë që në moshën 16 vjeçare, duke kursyer të ardhura për jetën e kolegjit. Pra mësohen të jenë të pavarur. Kur bisedoj me miqtë e mi në Shqiperi që e kanë të veshtirë të gjejnë punë për fëmijët e tyre, edhe pse mbarojnë universitetin shkëlqyeshëm ndjej dhimbje vërtet. Ndihem me fat që vajza ime është në vendin e mundësirave të mëdha.

–Sa e keni ndjerë mbështetjen e komunitetit shqiptar, sidomos në ditët e tua të para në Filadelfia?

Eva Dori: Patjetër që e kam ndjerë këtë mbështjeje, ndërsa përpiqem të jap edhe unë kontributin tim për të ndihmur, sidomos emigrantët e rinj, të cilëve u sugjeroj që të sakrifikojnë në fillim në drejtim të arsimimit.Diplomimi në një shkollë të mirë sjell të ardhura të mira e më pas një shtëpi komode, makinë e udhëtime. Në Filadelfia, të paktën në grupin e mikeshave që unë frekuentoj, është një frymë e mrekullueshme bashkëpunimi; ndihmojmë sa mundim njëra-tjetrën duke e kuptuar se sa e rëndësishme është në emigracion të kemi një mik të mirë. Ne ngjajmë si një familje e madhe!

-Ju jeni partizane e shprehjes “dua të bëj një punë që të më sjellë të ardhura “, apo “dua të bëj punën që më pëlqen”?

Eva Dori: Për të qenë e realizuar në emigracion, unë i bëj të dyja. Punoj dy punë, që të siguroj të ardhme të mjaftueshme për një jetesë normale, dhe për të marrë kënaqësi shpirtërore bëj gazetarinë. Jeta në Shqipëri më bëri ta kem të lehtë faktin e menaxhimit të kohës këtu në USA. Di të gjej kohë edhe për punë, por edhe për t’u shplodhur me familjen dhe miqësinë.

-Në Shqipëri, në Televisionin “Planet”, ju keni drejtuar emisionin për fëmijë “Shtëpia e Ëndrrave”, të cilin tashmë e keni transferuar edhe në Filadelfia. Si lindi kjo ide për të rifilluar emisionin tuaj në një shtet tjetër?

Eva Dori: Projekti televiziv “Shtëpia e Ëndrrave” ishte i fundit që realizova me shumë sukses në Shqipëri. Qëllimi i këtij emisioni ishte të promovonim sa më shumë talente në fushën e Dancit, aktrimit dhe kërcimit. Target grupi i këtij emisioni ishin fëmijët në nevojë, kryesisht fëmijët jetim, fëmijët që i përkisnin komunitetit rom dhe egjyptian, të cilët patën mundësi të bënin shumë ëndrra realitet. Unë falenderoj të gjithë ata që më ndihmuan të realizoja ëndrrën e çdo fëmije që ishte në atë format televiziv. Si kudo në të gjithë botën, edhe për fëmijët e emigrantëve shqiptarë në Filadelfia, qëndrimi i gjatë në shtëpi, mësimi online bëri që fëmijët të plogështohen dhe të mos kenë shumë mundësira për aktivitete fizike e aq më tepër argëtuese. Pikërisht, Rubrika “Vallja e shqipes” ishte një ndër rubrikat e cila pati shikueshmëri maksimale, dhe jam e lumtur që ky emision po e arrin qëllimin.

-Cilët janë bashkëpunëtorët tuaj që ju kanë mbështetur në realizimin e emisionit për fëmijë?

Eva Dori: Ishte biseda me dy koreografët Anxhel Goga dhe Enea Goga, të cilët më sugjeruan të realizonim sërish emisionin “Shtëpia e Ëndrrave”, por me një tjetër qëllim, t’u mësojmë fëmijëve të emigrantëve shqiptarë, vallet e mrekullueshme shqiptare. Dreams Dance House Academy, tashmë është një ndër shkollat më të sukseshme në Shqipëri, dhe në faqen e you tube renditen ndër të parët në botë për nga shikueshmëria. Ndihem krenare për suksesin e tyre! Dy vëllezërit koreografë, Anxhel dhe Enea Goga dolën nga formati i këtij emisioni dhe e realizuan ëndrrën e tyre të madhe, të kishin një shkollë Danci me përmasa të tilla. U ndjeva shumë e emocionuar nga kjo ofertë, pasi në kohë pandemie ky lloj formati do të ishte shumë argëtues, dhe mesazhi që do të përcillte ishte shumë domethënës. “Të duam Shqipërinë dhe të njohim vlerat e saj nëpërmjet artit”. Dua të falenderoj kryetarin e shoqatës “Bijtë e Shqipes” zotin Bujar Gjoka, i cili më dha mbështetjen maksimale për pasqyrimin e gjithë aktiviteteve që realizonte shkolla shqipe.

-Unë dua të të përgëzoj për këtë punë që bëni me fëmijët në vend të huaj, pasi kështu fëmijët nuk do të harrojnë gjuhën shqipe. Megjithatë, doja t’ju pyesja, sa koshient është komuniteti shqiptar në Filadelfia për të mbajtur gjallë gjuhën shqipe ndërmjet fëmijëve shqiptarë?

Eva Dori: Ne po nxisim fëmijët e emigrantëve shqiptarë të mësojnë të flasin, këndojnë dhe kërcejnë shqip. Mësimdhënia online e gjuhës shqipe ishte një tjetër sfidë jo vetëm për fëmijët, por edhe për vetë mësuesit. Fakti që çdo ditë rregjistrohen onlin fëmijët e emigrantëve jo vetëm nga Amerika por edhe nga shumë vende të tjera, tregon cilësinë dhe punën e përkushtuar që ky staf bën në drejtimin e ruajtjes dhe mësimit të gjuhës shqipe. Një falendrim i veçantë shkon edhe për stafin e mrekullueshëm, me të cilët unë punoj, Ervis Koçi, i cili është regjizori i këtij emisioni, me idetë e tij është shumë kreativ; Igli Tefa, i cili bën një punë të mrekullueshme në montazh. Siç ju thashë pak më lart, shumica e rubrikave të këtij emisioni realizohen nga video që sjellin vetë prindërit, duke xhiruar fëmijët e tyre në recitime, apo duke kërcyer, ndërsa Iglit i duhet një punë e madhe për të rregulluar cilësinë e tyre për transmetim.

Emisioni i parë ishte shumë argëtues, pasi na vinin video ku shikonim të impenjur të gjithë familjen, prindërit, gjyshërit motrat dhe vëllezërit më të mëdhenj, për të motivuar fëmijët e vegjël të mësonin të uronin gëzuar vitin e ri në shqip. Prindërit filluan të gjejnë mënyra të ndryshme për të motivuar fëmijët që të flisnin shqip. Natyrisht që më të vështirë e kishin ata fëmijë që kishin lindur në USA, dhe gjuha shqipe për ta është vërtet shumë e vështirë. Dua të kujtoj këtu një prind kur i thotë fëmijës që të mësojë të urojë shqip, pasi do të takohet me babagjyshin e vitit të ri. Dua të falenderoj gjithashtu gazetarin Florian Bezazhanin, i cili pranoi të bëhej babagjyshi i këtij emisioni, ndërsa ishin të paharrueshme ato emocione kur ndante dhuratat dhe i uronte në gjuhën shqipe. Reagimi i fëmijëve ishte i mrekullueshëm. Pra, ata e besuan që Babagjyshi vinte nga Shqipëria dhe, nëse vitin tjetër do të donin të merrnin sërish dhurata, duhet të flisnin në gjuhën shqip me të.

-Ju vetë si protagoniste kryesore e këtij emisoni, ndjeni se “Shtëpia e Ëndrrave” po arrin qëllimin e saj?

Eva Dori: Sot jam e lumtur që tani në adresën e e-mailit të emisionit më vinë recitime dhe krijime, nga grupmosha të ndryshme fëmijësh, dhe shikoj si përditë e më shumë ky emision po arrin qëllimin e tij, të nxitim sa më shumë fëmijët tanë të mos harrojnë gjuhën tonë. Qëllimi im është që të përgatis fëmijët, që të jenë drejtues dhe realizues të këtij emisioni. Jam me fat që kam gjetur Amelia dhe Samuel Alickën, motër e vëlla, të cilët e kanë pasion gazetarinë, dhe, së bashku me mami Irmën janë duke punuar për të afruar sa më shumë fëmijë në rubrikat e këtij emisioni. Falenderojmë Eno dhe Alba Shorin, që po na ndihmojnë të realizojmë një studio, ku të kemi mundësi të realizojme orkestrimet dhe klipet me këngët shqip të fëmijëve tanë. Kemi në plan që të realizojmë festivalin e parë me këngë dhe valle për fëmijë. Ky projekt më ngacmon të gjithën, dhe mezi pres të shoh në skenë të gjithë këta fëmijë të talentuar. Dua falenderoj për kontributin, shkrimtaren për fëmijë, Anduela Shametaj, që po shkruan përralla për fëmijë në gjuhën shqipe. E vlerësoj shumë Anduelën për këtë punë kaq të vyer që po bën për fëmijët, që gjuha shqipe të mos humbasë ndërmjet fëmijëve të emigrantëve shqiptarë.

Papa Kristo Negovani, dëshmori i gjuhës shqipe, kleriku i shquar i çështjes kombëtare

by

Shkruan: Eneida Jaçaj/

   Shqipëria mbart në historinë e saj shekullore, shumë figura intelektuale, rilindas të shquar, arsimdashës e atdhetardashës, të cilët me aktivitetet e tyre përkatëse  ngrenë në altarin e nderit emrin e kombit tonë të dashur dhe gjuhën shqipe e bënë të pavdekshme. Disa prej tyre u martirizuan për të mbajtur gjallë gjuhën shqipe, kur falangat e pushtuesve të huaj kërkonin të errësonin kombin shqiptar. Martirët e lirisë i dhanë dritë shqipes sonë, kombit, duke kthyer shtëpite e tyre në fole dijesh. 

    Një ndër martirët e lirisë është Papa Kristo Negovani, prifti shqiptar i cili luftoi për çlirimin e vendit nga falangat greke, dhe punoi fort për shkrim-këndimin e gjuhës shqipe duke mbajtur zgjuar shqiptarët, se një komb pa gjuhën e vet dhe i nënshtruar, është një komb pa identitet!  

Kristo Negovani është kleriku i shquar, veprimtari shqiptar, i cili nuk u lodh asnjëherë nga përpjekjet e tij për t’u mësuar gjuhën shqipe fëmijëve dhe më të rriturve. Kristo Negovani nuk hoqi kurrë dorë nga misioni i tij, derisa ra dëshmor. Ai është martiri i gjuhës shqipe, i cili nuk iu bind asnjëherë pushtuesve grekë të hiqte dorë nga misioni tij apo të shitej për interesat e veta. Shkrimtari dhe intelektuali Kristo Negovani luftoi kundër përpjekjeve dashakeqe të qarqeve shoviniste greke, për shkombëtarizimin e kishës dhe përvetësimin e Jugut të Shqipërisë. Përpjekjet e tij për të mbajtur ndezur pishtarin e gjuhës shqipe ishin madhështore.

   Papa Kristo Negovani ishte i pari që mbajti meshën në gjuhën shqipe para peshkopit të Kosturit, gje e cila i kushtoi jetën. Me këtë veprim, prifti Kristo Negovani i dha forcë gjithë popullit shqiptar, të mos tremben për të shkruar e kënduar gjuhën e artë shqipe, edhe nëse do ua merrnin jetën, sepse një komb nëse nuk flet gjuhën e vet, është një komb i vdekur për së gjalli!!

 Papa Kristo Negovani u lind në një trevë shqiptare në Greqinë Veriore, në Negovan afër Follorinës. Pas emigrimit të tij në Rumani më 1897, ku krijoi lidhje me lëvizjen shqiptare dhe mësoi shkrim dhe këndimin e gjuhës shqipe, ai u kthye në fshatin e lindjes, ku u shugurua prift. Papa Kristo nuk hoqi dorë kurrë nga përpjekjet e tij për t’u mësuar fëmijëve dhe të rriturve gjuhën shqipe. Ai ishte i pari që mbajti meshën në gjuhën shqipe, dhe kjo bëri që më 12 shkur të vitit 1905 një grup të panjohurish e morën me zor nga kisha ndërsa shpërndante naforën. Pasi e tërhoqën zvarrë e çuan në periferi të fshatit dhe e masakruan me thika e sopata duke thënë: “Shko tani të bësh propagandë për Shqipërinë dhe të thuash ungjillin shqip”. Bashkë me të vranë edhe të vëllain, Theodosin, edhe ky patriot. Papa Kristo ka lënë mbrapa një sërë veprash letrare, si amanetet e tij të fundit për të mos harruar kurrë gjuhën shqipe.

   Sot e kësaj dite, grekët vijojnë ende të mbajnë të uzurpuar kreun e Kishës Ortodokse Shqiptare, vijojnë ende të pretendojnë për Jugun e Shqipërisë, Himarën e quajnë pjesë të Greqisë; minoritetin grek në Shqipëri e përdorin për nacionalizma pushtuese etj. Ndërsa shteti shqiptar në politiken e jashtme nuk ka bëre asgjë sa i takon pronave dhe varrezave çame. Shqipëria minoritetin grek e respekton, ndërsa të kundërtën bën Greqia. Madje, shqiptarët kanë ndërruar edhe emrat vetëm për t’u pranuar më lehtë në shtetin helen. Si për ironi të fatit, Greqia shton edhe pretendimet për dalje në Detin Jon. Skandali I turpshëm i vitit 2009 u rrëzua nga Gjykata Kushtetuese, por duket se po tentohen të përsëritet për fat të keq. Kur intelektualë si Kristo Negovani dhanë jetën për kombin dhe gjuhën, “atdhetarët” e sotëm, pushtetarët po shesin interesat e vendit në dobi të pasurimit të tyre. Jane dy faqe historie që nuk përngjajnë me njëra-tjetrën. Madje, faqja e sotme nxin dhe steros dinjitetin e kombit, por kurrsesi përpjekjet e dëshmorëve të lirisë, për një Shqipëri të denjë dhe demokratike. Ata do të mbeten të gdhendur në perjetësi, në memorien e kombit shqiptar!

Kriset dialogu me Serbinë, minishengeni ballkanik thembra e Akilit për Kosovën

by

Nga Eneida Jaçaj/ Po ndodh ajo që fatkeqësisht me shumë gjasa pritej! Dialogu Kosovë-Serbi, i iniciuar në Uashington më 4 shtator, dhe i ndërmjetësuar nga Bashkimi Europian, parimisht shpresohej se do të sillte paqe dhe normalizim mes dy vendeve, duke i hapur dritën jeshile bashkëpunimit ekonomik. Gjithsesi, pavarësisht përpjekjeve të SHBA dhe BE për të vendosur ura bashkëpunimi mes dy shteteve, diaologu është parë edhe me hije dyshimi, pasi Serbia nuk e njeh Kosovën. SHBA-BE menduan t’i drejtojnë vendet drejt një marrëveshjeje ekonomike, e cila më pas mund të konkretizohej edhe me njohjen e Kosovës, nga Serbia. 

Por, gjatë këtyre ditëve ka patur përplasje deklaratash mes liderëve të Kosovës dhe Serbisë. Kryeministri i Kosovës, Abdullah Hoti, ka thënë se nuk do të ketë marrëveshje pa njohje reciproke, ndërsa kryeministri serb, Aleksandër Vuçiç, i është përgjigjur se, sa të jetë ai në qeverisje nuk do e njohë Kosovën. Këto përplasje në distancë dëshmojnë se dialogu Kosovë-Serbi po kriset dhe nuk do të ketë të ardhme. Situata është acaruar fill pas akuzave ndaj luftëtarëve të UÇK për krime njerëzore. Por ajo çka është më e rëndësishmja për t’u theksuar në gjithë këtë kakofoni mendimesh e qëndrimesh është minishengeni ballkanik, që mbetet të jetë thembra e Akilit për Kosovën. Krerët më të lartë të shtetit kosovar po kërkojnë me çdo kusht njohjen e Kosovës nga Serbia, në një kohë kur ende qëndron në këmbë projekti për minishengenin ballkanik. Pse i druhet Kosova minishengenit ballkanik dhe pse lidhet kaq ngushtë njohja e Kosovës me ketë projekt?

Minishengeni ballkanik

Liderët e Kosovës po këmbëngulin që dialogu me Serbinë që të ketë ecuri, duke realizuar të gjitha pikat e marrëveshjes, duhet që Serbia të njohë me patjetër pavarësinë e Kosovës. Përpos faktit që Kosova është në të drejtën e saj, në fakt në këtë rast i intereson njohja e Kosovës nga Serbia, pasi lidhet direkt me minishengenin ballkanik. 

Kujtojmë se në vitin 2019, kryeministri Edi Rama së bashku me kryeministrat e Serbisë, Maqedonisë së Veriut arritën në Ohër një marrëveshje për projektin e minishengenit ballkanik, i cili konsiston në lëvizjen e lirë të njerëzve, mallrave, shërbimeve dhe kapitaleve. Projekti ka për qëllim bashkëpunimin rajonal meqenëse Bashkimi Europian po vonon integrimin. Kosova nuk u përfshi në këtë marrëveshje mes vendeve të rajonit, u la në hije, pasi Serbia por edhe Bosnja-Hervegovina nuk e njohin Kosovën, dhe nuk mund të ketë projekt kur shtetet janë në konflikt me njëri-tjetrin. 

Kryeministri Abdullah Hoti por edhe ish-Presidenti Hashim Thaçi, e kanë kundërshtuar këtë projekt, me argumentin se do të risjellë minijugosllavinë, pasi Serbia e ka tregun më të zhvilluar dhe do të kontrollojë tregjet e vendeve të tjera të rajonit. Por kjo është një deklaratë që bëhet në kushtet kur Serbia nuk po e njeh Kosovën, dhe kjo e fundit nuk mund të bëhet pjesë e projektit, me të drejta të barabarta në aspektin e bashkëpunimiyt ekonomik rajonal. Pra, me pak fjalë, Kosova dëshiron të bëhet pjesë e këtij plani, por së pari duhet të njihet nga Serbia dhe Bosnje-Hercegovina. Këtë e ka konfirmuar vetë Hashim Thacci, se Kosova është e gatshme të bëhet pjesë e projektit, por fillimisht duhet njohja nga Serbia. Dhe kjo është arsyeja përse po këmbëngulet për njohjen e Kosovës, pavarësisht akuzave tensionuese ndaj projektit nga liderët e Kosovës. Kryeministri Edi Rama e vlerëson si projekt, por ka mbetur në udhëkryq pasi nëse nuk përfshihet edhe Kosova, do të bëjë figurë të keqe para shqiptarëve të Kosovës. Nga ana tjetër, Vuçiç pati deklaruar se Rama nuk është gati, pasi ndihet në presion nga liderët e Kosovës. Sigurisht që Serbisë i intereson zbatimi i këtij projekti pa përfshirjen e Kosovës, duke zhvilluar dhe zgjeruar tregun ekonomik të saj, në raport me tregjet e tjera të rajonit. 

Vjosa Osmani

Minishengeni ka ashpërsuar marrëdhëniet Shqipëri-Kosovë, dhe kjo u dëshmua edhe me vizitën e Presidentes në detyrë, Vjosa Osmani, në Tiranë, e cila shkoi për t’i dhënë një shuplakë Ramës. Ajo i kërkoi Ramës miratimin e një rezolute që dënon genocidn serb ndaj popullit të Kosovës. Por kjo kërkesë e saj erdhi si një provokim për të parë sesa i gatshëm është Rama të dalë kundër Serbisë, në një kohë kur ende flitet për marrëveshjen e Ohrit, minishengenin ballkanik, pasi Shqipëria ka miratuar disa rezoluta ndër vite për dënimin e genocidit serb ndaj popullit të Kosovës.  Dhe sigurisht Kosovës nuk i intereson që vendet e tjera të rajonit të bashkëpunojnë ekonomisht, dhe ajo të lihet jashtë. Në këto kushte, ekspertë të çështjeve ekonomike mendojnë se kjo nismë paraqet improvizim politik përderisa Kosova nuk trajtohet aty e barabartë për shkak se nuk njihet nga Serbia dhe Bosnje Hercegovina. Megjithatë do të ishte një projekt shumë pozitiv për rritjen e bashkëpunimit rajonal, duke përfshirë edhe Kosovën. Shpresojmë të ndodhë kështu, megjithëse njohja e Kosovës nga Serbia dhe Bosnje-Hercegovina duket shumë larg, mbase edhe e pamundur!