Shkruan:Eugen SHEHU/
Malet dhe gerxhet e Kolonjës,kanë pritur në supet e tyre dhjetra e qindra stuhi e rrebeshe. Por ata kanë qendruar e qendrojnë ende sot të paepura,pse rënjët i kanë në gjakun e bijve të tyre. Plejada e ndritur e burrave që luftuan deri në fund për lëvizjen kombëtare shqiptare,natyrisht do të ishte jo e plotë,pa emrin e Shahin Kolonjës,këtij burri mendimtar i cili edhe në çastet më të rënda të jetës,u përpoq veç për atdhenë e vet të robëruar.
Shahin Teki Ypi,lindi në fshatin e madh e të bukur Starje të Kolonjës në vitin 1865.I biri i beut të madh Kahreman Ypi,do të edukohej qysh në vitet e fëmijërisë,me këngët trimërore e legjendat e komiteteve kolonjare të cilat askurrë nuk kanë rreshtur së ngrituri krye për Liri.Shkollën fillore,Shahini e mbaroi në fshatin e lindjes,ndërsa më pas shkon në qytetin e Korçës,ku ndjek mësimet në shkollën Ruzhdije.Natyrisht,koha le gjurmët e veta në njerëzit dhe ngjarjet që ajo përcjell.Rinia e Shahin Ypit,do të kalonte mes ngjarjeve kulmore të Lidhjes Shqiptare të Prizërenit ku i jati i tij,do të renditej me trimat e tjerë të Gjirokastrës,Frashërit dhe Janinës në vazhdën e udhës së çelur nga Abdyl Frashëri.Këto ngjarje do të ndikonin së tepërmi në formimin e vetëdijes nacionale të birit të Kolonjës.Pas mbarimit të shkollës Ruzhdije në qytetin e Korçës,ashtu si plot shqiptarë të tjerë,Shahini merr udhët e Stambollit.Falë personalitetit të Kahreman Beut,si atdhetar i shquar,i biri do të njihet personalisht me vëllezërit Frashëri,me Ibrahim Temon,Said Najdenin,Hamdi Ohrin dhe plot shqiptarë të tjerë që patën bërë emër në perandorinë e madhe të gjysëmhënës.Për më tej i ndihmuar nga Naim Frashëri,ai do të vazhdonte studimet e mesme si dhe ato në fakultetin e Dretësisë,në Universitetin e Stambollit.
Në vitin 1894,kur ishte ende 19 vjeçar,plot ëndrra dhe ambicije profesionale, e emërojnë drejtor gjimnazi në qytetin e Edrenes.Por detyrës dhe ofiqit të drejtorit diçka i mungon.Ai e ndjen së mbrendshmi se nuk është i prirur të japë leksione,apo të jetë autoritar në mabrëvajtjen e gjimnazistëve.Diçka tjetër e shtyn të paguaj lekë nga rroga e tij,të blerë libra dhe abetare shqip nga Rumania e për t’ua shpërndarë shqiptarëve e miqve të tyre në Stamboll.Në pranverë të vitit 1886,Shahin Kolonjën e shohim në shoqërinë e Said Najdenit (Hoxhë Voka) si edhe të Ibrahim Mitrovicës.Por ndërsa Saidi burgoset,Shahini nuk trembet aspak,përkundrazi duke shfrytëzuar detyrën e tij zyrtare si drejtor gjimnazi,kërkon leje dhe takohet disa herë me Said Najdenin.Kështu,në qershorin e këtij viti,me urdhër të Stambollit,birin e Kolonjës e dërgojnë në vendin e quajtur Gjymulxhine.Por këtu,veprimtaria e tij atdhetare nuk do të gjente prehje.Mban korespondencë të vazhdueshme me Ibrahim Temon,i cili nga rreziku është larguar në Bukuresht,me Said Najdenin dhe Mid’hat Frashërin.Do të dije për gjithshka ngjet në Shqipëri e sidomos në Kolonjën e tij të dashur.Pas luftës greko-turke të vitit 1897,u duk se Porta e Lartë do të favorizonte disa të drejta të shqiptarëve,qoftë edhe për koniukturat politike në Ballkan.Është kjo arsyeja që Shahin Kolonja i kërkon zyrtarisht Portës,që ta lejojë të çele një gazetë në gjuhën shqipe,për të cilën ishte aq shumë e dëshiruar.Përgjigjja i vjen negative dhe për mos ta bërë kundërshtar këtë shqiptar të zgjuar,Stambolli e emëron ate në detyrën e kajmekamit të Kozhanit në sanxhakun e Selfixhies. Shahini e pranon detyrën e re me entuziazëm,ngase do të ishte tanimë shumë afër Kolonjës e sidomos pranë Manastirit ku Hamdi Ohri,Dervish Hima dhe miq të shumtë të tjerë po punonin për të ndezur shqiptarizmën.Ai që në ditët e para të detyrës,do të shfaqte hapur simpatinë për shqiptarët,ç’ka do të bënte që valiu i Manastirit,Abdyl Qerim Pasha t’i shkruante Portës së Lartë pos të tjerave : „Të mos i besoni shumë këtij Shahin Teki Ypit ngase një pis arnaut që nuk shfaq mendime të mira për mbretërinë dhe kur rrëmbehet del jashtë“.(Gazeta „Drita“ 19 nëndor 1904).
Në ato katër vite që Shahin Kolonja shërbeu në Kozan,pa me sytë e tij,korruptimin në masë të nënpunësve osman,padrejtësitë e gjykatave ndaj fshatarëve të varfër,si edhe kundërshtimin e shqiptarëve ndaj taksave të larta të Stambollit.Në emër gjoja të detyrave shtetërore,Shahini shkonte shpesh në Manastir dhe takohej me patriotët e kësaj treve.Por kjo histori nuk zgjati shumë,spiunët e Portës së Lartë bënin punën e tyre dhe në fillim të vitit 1900 ai u detyrua të shkonte në Ministrinë e Punëve të Brendshme në Stamboll për të dhënë spjegime rreth atyre lidhjeve.Falë oratorisë dhe vendosmërisë së tij,biri i Kolonjës do të spjegohet fortë qetë në ato zyra duke iu shpëtuar mrekullisht kurtheve.Në mungesë të provave konkrete,dërgohet sërish në Kozan me porosinë të shohë vetëm detyrën dhe sgjë tjetër.Por Shahini me të shkuar aty,nuk vonon të duket në Manastir duke marrë takime sërish me atdhetarët shqiptarë aty.Kësaj kohe konsulli i Austro-Hungarisë,Kral,takohet në mënyrë të fshehtë me Shahinin dhe pas bisedës,i shkruan Vjenës se padyshim që nismat e komiteteve të fshehta i kanë rrënjët në këto biseda. Sidoqoftë kjo nuk do të zgjasë shum.Në verën e vitit 1900 Shahin Kolonjën e çojnë në Malin e Shenjtë,sërish në detyrën e Kajmekamit.Manovra të tilla,Porta e Lartë bënte rëndom,duke ndjerë rreziqe që mund t’u vinin prej lidhjeve të fshehta të shqiptarëve.Edhe këtu,biri i Kolonjës,do të rrëfnete se ishte shqiptar i madh. Ngase në malin e Shenjtë kishte me qindra shqiptarë,ai i mblidhte ato fshehurazi në shtëpinë e tij dhe u lexonte librin e shenjtë të Sami Frashërit „Shqipëria çka qenë,çështë e çdo të bëhet“. Por si kajmekam ai luftoi vendosmërisht edhe ndaj mijëra murgjeve ruse të cilët nën petkun fetar kërkonin të zaptonin me ardhje të tjera,Malin e Shenjtë.Ai u bë pengesë e pakapërcyeshme për ardhjen e tyre,me ç’rast detyroi qeverinë e Carit të ndërhynte tek Sulltani që të largohej prej andej arnauti Shahin.Sulltani u përkul përpara Carit rus,por gjithsesi figura e Shahin Kolonjës tashmë sa vinte e lartësohej në administratën osmane.Për këtë,biri i Kolonjës amërohet në detyrën e kajmekamit në qytetin e Vlorës,gjë të cilën e pritën me emocione mjaft burra të mençur në Shqipërinë e asaj kohe.Por Shahini nuk udhëtoi dot,drejt Vlorës.Tashmë i bindur se jeta e tij duhej vënë plotësisht në shërbim të çështjes kombëtare,ai i përgjigjet ftesës për bashkëpunim që prej kohësh ja pat bërë Ismail Qemali.Për më tej,nisur edhe nga të ardhurat e mira ekonomike në Kolonjë,Shahini donte ti kushtohej plotësisht,ëndrrës për të çelur një gazetë në gjuhën shqipe.Kështu stacioni i parë i qëndrimit të tij pas arratisjes nga Turqia ishte Brukseli.Kështu ai takohet me Ismail Qemalin dhe Faik Konicën,bisedon me ta për çështjet në Ballakn dhe herë-herë ka mendime të kundërta,sidomos me rolin e qëndrimin e turqve të rinj,në çështjen kombëtare shqiptare.Në fillim të marsit 1901 „Albania“ e Faik Konicës do të shkruante për te ; „Shahin Bej Starja,kajmekam i Kozanit,i Malit të Shenjtë e më në fund i Vlorës, e la shkollën e tij për të qenë i lirië t’i vihet i tërë propagandës kombëtare“. Në vjeshtën e po atij viti (1901) biri i Kolonjës udhëton për në sofje.Aty e pret me mirësinë e vet të njohur,një tjetër atdhetar i shquar Kristo Luarasi,i cili i lëshon edhe një dhomë nga shtëpia e vogël e tij.Ndonëse në kushte të vështira ekonomike,Kristo Luarasi i jep fjalën Shahinit se do ta ndihmojë në nismën e tij për çeljen e një gazete në gjuhën shqipe.Dy muaj më pas në 14 nëndorin e vitit 1901,në Sofje del numri i parë i gazetës „Drita“ në krye të së cilës,në faqen e parë shkruhej me germa të mëdha ; „Punoni për vehten tuaj ! Mos për botë e për të huaj „. Që në numrin e parë të saj „Drita“ e Shahin Kolonjës,shpalli idetë e propagandës për lëvizjen tonë kombëtare,duke u mbështetur në veprën madhore të Frashërllinjëve.Nëse që nga numri i parë e deri tek i mbrami burri i Kolonjës e vuri theksin tek bashkimi i shqiptarëve,këtë e bëri ngase në fillim të shekullit të kaluar,në të vërtetë shqiptarët ndodheshin të përçarë në die e në fe.Nëpër faqet e kësaj gazete,numër pas numri,nëpërmjet stilit origjinal gazetaresk,Shahin Kolonja nisi të flase për vuajtjet fizike dhe morale të shqiptarëve,për dasitë fetare,për sundimin osman,për rreziqet që mund t’i vinin Shqipërisë prej fqinjëve të saj ballkanike.Kur Dervish Hima pa në faqet e „Dritës“ se si goditej aty ideja e bashkëpunimit me turqit e rinj,në fillim nuk u besohej syve ngase asaj kohe plot atdhetarë shqiptarë shpresonin shumë tek reformat e propozuara prej tyre.Për më tej,në një letër miqësore ai e kritikonte Shahinin se nuk duhej të flitej me ate gjuhë.Ndërsa po miqësisht,Shahin Kolonja i përgjigjej : „I nderuari doktor !… duhet ta dish se jam ai,që do ta derdhi gjakun i pari, kur shqiptarët kann me pasur nevojë me luftuar kunder turkut“.(A.Q.i Sh.Tiranë fondi 19,dos32/2)
Ajo çka vlen të kujtohet,është sidomos shqetsimi i madh që „Drita“ ngjalli në rrethet shovene bullgaro-maqedonase.Ngase në mjaft shkrime të saj,hidheshin die të qarta për tërësinë toksore të trojeve shqiptare.Pikërisht autoktonia me fakte e këtyre trojeve i nxiste shovenët bullgaro-maqedonas t’i kundërviheshin hapur Shahin Kolonjës.Jo rrallë zyra ku ai punonte ish kontrolluar prej policisë ndërsa në një rast u kërcënua nga disa bullgarë se po të vazhdonte kështu,do të zhdukej fizikisht.Por mjeranët bullgarë ndofta nuk dinin nga ç’far familjeje vinte botuesi i „Dritës“.Ata kurrsesi nuk mund të dinin as për Kolonjën dhe as për komitetet e saj që të merrnin gjak në vetull kur ishte fjala për të drejtat shqiptare.Kanë qenë pikërisht disa djem të Kolonjës të cilët punonin e jetonin në Bullgari të cilët iu bënë një mbështetje e fuqishme bashkatdhetarit të tyre,me ç’rast ai vijoi luftën propagandistike lidhur me çështjen gjoja Maqedonase.Pikërisht në një prej numrave të gazetës së tij,Shahin Kolonja nxirrte në shesh lakuriq,tezat „shkencore“ të Bullgarit Vasil Kençov i cili paska shkruar diku se kufijtë e Maqedonisë janë ; „Që nga derdhja e lumit Masta afër Thasos e me anën e detit vete gjer tek lumi Aliakom,Inxhekara.Se endejmi le detin dhe shkon ne mes te Karaferjes e të Katerines,afër Selfixhijes e Dishkatës evete në malet e Pindit e afër Meçovës.Edhe së andejmi,në Samarinë e nga Gramozi vete në Zvezde,afër Korçës.Edhe së andejmi,duke marrë mbrenda .Starovën,Ohrin,Dibrën,Gostivarin,Tetovën,Shkupin,vete në Kaçanik,merr mbrenda Kumanovën,Preshevën e afër Vranjës bashkohet në kufinë e Serbisë.Bullgarët këtë vend e quajnë Maqedoni… dhe duan të thonë se tre katërt e banorëve janë bullgarë“.(Gazeta „Drita“ 8 shtator 1903).Pas këtij pohimi absurd,është pena e mprehtë e Shahin Kolonjës e cila i bën me dije lexuesit e shumtë shqiptar jo vetëm për bashkësinë e trojeve shqiptare,por edhe se ku e kanë qëllimin bullgaromëdhenjtë e tipit Kençov.Ai spjegon situatën e pështjelluar të Stambollit,si edhe politikat serbe,maqedonase,austro-hungareze e italiane,në ballkanin e trazuar.Ai i fton shqiptarët të mblidhen rreth ideve kombëtare se vetëm kështu do t’i bëjnë ballë rrezikut të madh të coptimit të trojeve të tyre.Tek e mbramja,pasi shkroi një varg artikujsh për Mqedoninë,Shahin Kolonja dhe mesazhin e madh para Evropës se nuk egziston vetëm çështja maqedonase por edhe çështja shqiptare.Nëse këto dy çështje nuk do të shiheshin të pandara nga njëra – tjetra,atëherë midis këtyre dy popujve do gjenerohej kurdohere konflikte dhe luftë.Se sa largpamës ka qenë kjo die e Shahin Kolonjës e shpallur botërisht më 1903,flet vetë e sotmja.
Ndonëse „Drita“ e Shahin Kolonjës botohej në 1000 kopje prej saj shiteshin shumë pak,sepse shumica u falej shqiptarëve në të katër vilajetet.Kjo e vuri në krizë ekonomike si Shahinin edhe Kristo Luarasin.Për më tej në vitet 1904-1906,shpesh gazeta nuk doli për shkak të largimit të Shahinit nga Sofja.E vërteta është se gjatë këtyre dy viteve,në bashkëpunim me Gjergj Qiriazin,Hamdi Ohrin,Bajo e Çerçiz Topullin,si edhe Idriz Gjakovën,burri i Kolonjës pati marëdhënie të fshehta por tepër të ngushta çka lidhet me krijimin e çetave të luftëtarëve të lirisë si edhe komiteteve të fshehta me qendër në Manastir.Një tjetër ngjarje e dhimbshme do të ndodhte në Kolonjën e dashur të Shahinit.Kisha greke, e tërbuar prej mësuesit të shqipes Papa Kristos nga fshati Negovan,paguan njerëz që e vrasin këtë pioner të palodhur të arësimit shqip dhe të çështjes kombëtare në përgjithsi.Ka qenë Gjergj Qiriazi i cili e ka njoftuar Shahinin në Sofje lidhur me këtë vrasje të ndyrë.E vërteta është se „Drita“ gjatë vitit 1905 disa herë kishte replikuar me disa gazeta greke lidhur me problemet e kishës e më gjërë.Mandej në të gjitha rastet,toni i Shahin Kolonjës pat qenë tepër i ashpër dhe forca argumentuese tejet e thellë.Por në këtë rast,ai do t’i shkruante mikut të ngushtë të tij,Asdrenit ; „Meqë zotëria juaj, enjihni fort mirë,stilin e gazetave greke,na dërgoni ju lutem ndonji artikull të shkruar greqisht.Gazeta „To Kratos“ është drejtëpërdrejt kundra kombit tonë“.( Arkivi Qendror i shtetit,Fondi 2 , dosja 74/1, fleta 436). Më pas kanë qenë Asdreni dhe Noli që u janë përgjigjur në gjuhë të pasur publicistike dhe politike,idhtarëve të kishës greke dhe atyre që donin të hapej lufta midis shqiptarëve dhe grekërve në Jug.
Në fund të vitit 1906,në Sofje shkojnë Bajo e Çerçiz Topulli.Të tre këta,në cilësinë e udhëheqësve të Komitetit të Manastirit,zhvilluan bisedime me ministrin e mbrendshëm Bullgar Genadiev rreth ndihmave që mund të merrnin sidomos në armatime,për çetat e luftëtarëve shqiptarë.Për hirë të së vërtetës,duhet thënë se Genadiev u premtoi luftëtarëve pushkë dhe pare por me kushtin që të njiheshin prej tyre pretendimet bulgare ndaj Maqedonisë.Në këtë rast,edhe Shahini por edhe Bajo e Çerçizi nuk vonuan t’ia bëjnë të qartë pozicionin e tyre,ministrit bullgar duke i deklaruar se ç’janë troje shqiptare do të mbrohen në mos me pushkë,me sopata dhe hanxhare.Këto qëndrime burrërore gjetën pasqyrim edhe në gazetën “Drita”.Në vitet 1907-1908,në bashkëpunim me Bajo Topullin, Çerçiz Topullin,Luigj Gurakuqin,Mihal Gramenon dhe të tjerë atdhetarë shqiptarë,Shahin Kolonja,bënë përpjekje të ngrenë Komitetin “ Për Liri a për Vdekje të shqiptarëve e Shqipërisë “ i cili do të mund të përgjigjej për fatet e popullit në të katër vilajetet shqiptare.Jo vetëm nëpërmjet faqeve të “Dritës” por edhe në biseda e takime në Sofje,Bukuresht apo Vjenë,Shahin Kolonja pat çuar tej,idenë e këtij Komiteti i cili parashihte në thelb,bashkimin e krejt çetave shqiptare nën një komandë unike,duke i dhënë kështu,një lloj sigurie lëvizjes kombëtare që po rritej përmes rreziqeve të mëdha.Në të njejtën kohë,ai ndiqte me vëmendje veprimet trimërore të çetës së Çerçiz Topullit duke e përkrahur sidomos ate në rrafshin propagandistik.Kështu ndërsa Porta e Lartë,donte të shuante lëvizjen e komiteteve shqiptare,në krejt vilajetet,Shahin Kolonja me penën e vet të matur do të kumtonte qëllimet e vërteta të kësaj shtypjeje të egër.Për të krijuar idenë e rreme se shqiptarët e duan sulltanin dhe duan të jetojnë kurdoherë nën hijen e tij.Komandat ushtarake të garnizoneve osmane në trevat shqiptare,bënin çmos të shuanin me zjarr e dinakëri,çdo lëvizje liridashëse.Për më tej,Shahin Kolonja nuk mungoi të demaskonte edhe ata shqiptarë,të cilët për të siguruar përfitime nga Porta e Lartë,arrinin të ngrinin pushkën kundër vëllezërve të tyre komitë.Tepër ironikë,në publiçistikën e tij,Shahin Kolonja,bën me dije lexuesin e “Dritës” dhe krejt opinjonin shqiptar,për fytyrën kriminale të Hilmi Pashës i cili kish vënë një qese me flori për ate që do t’i çonte kokën e Çerçiz Topullit.”Pasi kreu disa reforma shumë” të bukura në Jemen”,tani ai ka shkuar në Rumeli për të vazhduar “historitë” e tij”.Gazeta “Drita” më 15 janar 1908,Sofje).Ndërsa në muajin mars 1908,atëhrë kur trimat e Çerçiz Topullit hynë në Gjirokastër dhe vrasin bimbashin osman i cili pat bërë njëmijë e një krime,Shahini do të ishte ndër të parët që do të përshëndeste këtë akt.Përndryshe nga fjalët që përhapnin turqit se vrasja ishte e disa hajdutëve shqiptarë,Shahin Kolonja do të shkruante : “Ashkollsun u qoftë ! Bravo njëmijë herë të vërtetë.Kështu duhet të bëjnë komitët shqiptarë,fort bukur kanë punuar gjer tashti.S’kemi as me të paktin dyshim që edhe pasketej, keshtu kan per të punuar.Dhe ne u vrafshim,ata mbeten perjetë dëshmorë të Kombit”. ( Gazeta “ Drita “ më 15 maj 1908 , Sofje ).
Fitorja e turqve të rinj,në verën e vitit 1908 e ndryshoi të paktën qëndrimin zyrtar turk,ndaj atdhetarëve të njohur shqiptar.Pas tërë atyre viteve të një sakrifice të madhe,Shahin Kolonja ndërmerr një udhëtim për në Stamboll.Ai qëndron disa ditë në shtëpinë e vëllait të vet ku rrethohet nga një dashuri e ngrohtë familjare.Më tej do të ishte vizita në shtëpinë e Frashërllinjëve ku do të njihej edhe me shoqen e vet të jetës,Nevrezin,të bijën e Naim Frashërit.Mosha që po shkonte,vitet e tëra të lodhshme,sakrificat dukej se kërkonin një çmim që mund të ishte jeta e ngrohtë familjare. Pati edhe miq, që duke njohur aftësitë intelektuale të Shahin Kolonjës e këshilluan ate,që të niste punë në administratën turke,në Stamboll,ku nuk do t’i mungonte karriera.Por edhe nga Stambolli, Shahin Kolonja nuk i ndërrpret asnjëherë lidhjet me kapedanët shqiptarë.I lajmëruar prej Çerçiz Topullit,ai niset në gushtin e vitit 1908 në Selanik ku takohet me Çerçizin,Bajon,Mihal Gramenon dhe Mid’hat Frashërin.Ndonëse pati asaj kohe shqiptarë që besuan në “Mrekullitë” e turqve të rinj,këta atdhetarë u ndalën më së shumti në rrugët që duhej të ndiqte lëvizja kombëtare shqiptare. Çerçizi ka folur aty mbi lidhjet e fshehta të çetës së tij pos të tjerave më së miri me çetën e Nijazi Resnjës e cila vepronte në Manastir.U përcaktuan qartë në Selanik edhe lidhja me atdhetarët të tjerë që vepronin në Çamëri,Shqipëri e Epërme dhe në Kosovë.Menjëherë pas kësaj Shahin Kolonja merr rrugën për në Shkup dhe i ndihmuar prej Çerçiz Topullit,fillon të punojë për krijimin e klubit të qytetit.Aty është takuar edhe më pas me Bajram Currin ku burrat kanë bërë planet e ardhme të kryengritjes shqiptare.Nisur nga kjo,ngase kjo kryengritje kërkonte patjetër një organizim ushtarak “Shahin Kolonja gjatë ditëve të qëndrimit të tij në Shkup,Tetovë,Gostivar,u përpoq të fuste në radhët e Komiteteve të këtyre trevave,sa më shumë oficerë me origjinë shqiptare”.( “Alfabeti i Gjuhës shqipe”, dokumenti 32 Shkup. Më 1 nëndor 1908, faqe 314 ).
Të ndodhur përpara organizimeve të reja të administratës,turqit e rinj,organizuan në vjeshtën e vitit 1908 zgjedhjet e reja të Parlamentit.Kanë qenë sigurisht Çerçiz e Bajo Topulli,të cilët kanë ndikuar tek Shahin Kolonja,që ky të vendoste kandidaturën e tij në Kolonjë në vendlindjen e tij.Kjo kandidaturë do të përballej sidomos me një tjetër të vendosur e ndihmuar prej grekofilëve të Korçës dhe Kolonjës.E vërteta është se ndonëse emri i Shahinit përmendej me respekt në krejt Kolonjën,ai nuk ka mundur të shkonte atje ngase ish zgjedhur si përfaqsues i asaj krahine,në Kongresin e Manastirit.Dihet tanimë se çfar aritit ky kongres madhorë i shqiptarëve. Pa folur për to,pa dashur të lënë nën hije çështjen e përdorimit të alfabeteve,unë dua vetëm të kujtojmë se Kongresi i Manastirit,në mënyrë të fshehtë shpalli edhe një program kombëtar,përndryshe mund të merret si manifest i kërkesave shqiptare për çështjen kombëtare.Burime të historiografisë së huaj dhe asaj shqiptare,prej kohe kanë pohuar se anëtari i vërtetë i përpilimit të këtij programi,ka qenë Shahin Kolonja i cili, ndonëse pjesmarrës i drejtëpërdrejtë në problemin e alfabetit shqiptar,nuk mungoi të shfaqte në ate program,guximin intelektual.Është kjo njëra nga arsyet që në ditët e zhvillimit të Kongresit të Manastirit,nga atdhetarët shqiptarë u organizua një konferencë e veçantë mbi rolin e gazetës “Drita” në formimin e ndjenjës kombëtare.Ndërkaq,në ditët e fundme të kuvendit të Manastirit jeta dhe vepra e madhe e Shahin Kolonjës,u shpërblye me një tjetër gëzim.Pas numërimit të votave në Kolonjë,ai u shpall deputet me ç’rast shtëpia ku rrinte biri i Kolonjës, e ktheu gëzimin në një dasmë të vërtetë.Pa humbur kohë,Shahin Kolonja bisedon me miqtë e tij se si do të mund të vinin në jetë të gjitha idetë e programit kombëtar duke ndërthurur idetë politike me ato diplomatike e propagandistike.Qëndrimi i Shahin Kolonjës në parlamentin turk,si deputet i popullit të Kolonjës,do të mbetet pa dyshim një tjetër faqe e ndritur e biografisë së këtij atdhetari.Së bashku me Ismail Qemalin,Nexhip Dragën,Hasan Prishtinën etj,Shahin Kolonja do të formonte Krahun Kombëtar,i cili do të godiste në Parlament,të gjitha orvatjet e turve të rinj,për absolutizëm si edhe shuarje të lëvizjes kombëtare shqiptare.Kompaktësia e deputetëve shqiptar,u pa veçmas në rastin kur parlamenti turk kërkoi të nxirrte në gjyq Ismail Qemalin për gjoja nxitjen e tij për ngjarjen e 13 prillit 1909.Këtu u dëgjua edhe një herë,zëri i prerë i Shahin Kolonjës,i cili pasi mbrojti me zjarr bashkëatdhetarin e vet,nuk nguroi të nxjerrë në shesh pazaret që Porta e Lartë bënte në Fuqitë e Mëdha,për fatet e ardhshme të Shqipërisë.Fjala e Shahin Kolonjës,gjëmoi fort edhe në rastin e diskutimit të ligjit për kishat në Rumeli.Në fjalën e vet,duke vënë në dukje tendencat e theksuara antishqiptare të kishës greke, e cila pat arritur deri në therrjen e patriotëve shqiptarë,deputeti i Kolonjës u shpreh ; “për njohjen e karakterit dhe Veçorive kombëtare të kishave shqiptare si edhe mos varjen e tyre prej fanarit”.(Arkivi i Institutit të historisë – Tiranë.Fletorja zyrtare e Parlamentit otoman,nr.282, dt. 13 korrik 1909 ).
Anipse Shahini gjatë kohës së tij si deputet,u tregua mjaft i ashpër ndaj turqve të rinj,ai gjithsesi së bashku me Nexhip Dragën do të ruanin një lloj statuskuoje me politikan turq të ndryshëm,ngase parashihnin ngjalljen e mërive të mëdha ballkanike.Për Shahinin si edhe për dhjetra patriotë të tjerë shqiptarë,është e qartë se në këto vorbulla të rrezikshme të ngjarjeve në Ballkan,Shqipëria duhej të kishte së paku një përkrahje sado të vogël,për mos tu gjendur e vetme në mes të ujqve.Ndaj edhe ai nuk u përfshi tërësisht në ngjarjet për ngritjen e Flamurit në Vlorë.Ndonëse pat zhvilluar edhe disa biseda me Luigj Gurakuqin,Shahini mendonte se shpallja e pavarsisë mund të kryhej,atëherë kur së paku të ishin të siguruara gjysma e territoreve shqiptare pasi ky fakt do të vinte në pozitë edhe Fuqitë e Mëdha kur vendosnin.Mendoj se kjo ka qenë arsyeja që lidhur me shpalljen e pavarsisë,shtypi shqiptar të shkruante : “Po të kishin dëgjuar shqiptarët,fjalët e urta të Shahin Kolonjës,këshillat e tij për bashkimin e tërë kombit si një shpirt i vetëm,ndoshta Shqipëria do të kishte pasur një fat tjetër”. ( Gazeta “ Liri e Shqipërisë ” më 11 prill 1913 ).
Ditët që pasuan pas 28 nëndorit 1912,do të ishin të trishtueshme për Shahinin,si për krejt shqiptarët.Qëndrimi i tij në Stamboll ishte gati i padurueshëm ngase turqit i kishin ende të freskëta fjalët e mençura të tij në parlamentin osman.E vetmja rreze drite që hyri në jetën e këtij luftëtari të pendës,ishte lindja e një vajze nga martesa e tij me Nevrezin,të bijën e Naim Frashërit.Për kujtim të poetit të madh shqiptar,Shahini e thërret vajzën e vet me emrin Naime.
Ka qenë sigurisht në shoqërinë e atdhetarëve të tjerë në Stamboll,atëhrë kur mori vesh çka po përgaditej në Londër,në kurriz të Shqipërisë midis dhjetra telegrameve që iu dërguan kësaj konference,ishte edhe ai i Shahin Kolonjës i cili pos të tjerave kumtonte : “Kemi mësuar se ushtritë greke e serbe,po detyrojnë me thikën në grykë vëllezërit tanë të Korçës,Dibrës dhe Ohrit,që të nënshkruajnë një kërkesë drejtuar Fuqive të Mëdha,me çrast territoret shqiptare të lihen nën sundimin grek e serb.Korça,Dibra,Ohri nuk kanë qenë askurrë as greke as serbe,ata kanë qenë gjithmonë shqiptare dhe kanë luftuar gjithnjë për të gëzuar një jetë politike të tyren.Kemi nderin të besojmë që Fuqitë e Mëdha,të mos u zënë kurrë besë përpjekjeve armiqësore lidhur me Shqipërinë, e cila qysh nga fillimi i luftimeve,është shndrruar në shehsh të egërsirave të padëgjuara.Shahin Kolonja ish deputet i Korçës”.( Gazeta “Atdheu” Konstance,Rumani,8 shkurt 1913 ).
Burime të historiografisë sonë,na bëjnë me dije se në prillin e vitit 1913,Shahin Kolonja shkon në Vlorë.Aty takohet me miqtë e ngushtë të tij,Mid’hat Frashërin,Mihal Gramenon,Sali Gjukën duke iu gëzuar sadopak punëve të vështira që pat nisur qeveria e përkohshme shqiptare.Ai nuk pret as të takohet me Ismail Qemalin i cili në krye të delegacionit shqiptar ishte në Evropë,por niset sërish për në Turqi.Në Stamboll merr vesh prej miqve dhe shokëve të vet,për konferencën e Londrës e cila pat vendosur coptimin e trojeve shqiptare.Biri i Kolonjës do të ligështohej shumë duke sjellë ndërmend sakrificat dhe gjakun e derdhur të shqiptarëve,pikërisht për të ruajtur ato troje.Nërmerr një udhëtim për në Sofje ku takohet me mikun e vjetër të tij Skender Luarasin,kërkon të hapë sërish një gazetë,ku mund t’i flase Evropës por si gjithmonë ndodhet i ngushtë nga ana ekonomike. Pas Sofjes ai do të shkonte në Bukuresht,ku edhe këtu,shqiptarët do ti hapnin dyert e shtëpive për birin e dashur të kolonjës.Sidoqoftë edhe këtu,Shahini e ndjente se nuk kish kush të mbështeste financiarisht.Për më tej,këtu trupi i tij i drobitur bie në shtrat dhe janë disa atdhetarë që mundën ta dërgojnë deri në Stamboll. Midis vetmisë,sëmundjes dhe antishqiptarizmit qeveritar turk,Shahin Kolonja kaloi vitet e fundit të jetës së tij.Kur mbyllte sytë,pranë vajzës,Naimes,do të sillte ndër mend vetëm Kolonjën e vet të dashur.Ishte tetori i vitit 1919 dhe qindra patriotë shqiptarë e qanë me lot të nxehta burrin e palodhur për çështjen kombëtare.Ndërsa gazeta “Koha” e tetorit 1919,nën titullin e madh “Shahin Kolonja vdiq !” pos të tjerave do të shkruante ;”Le të derdhim lotë të nxehtë,le të vajtojmë dhe të bashkohemi të gjithë,në zinë e madhe që pushtoi mëmën Shqipëri,me humbjen e njërit nga bijt e saj më të shquar dhe më të dashur që kishte,Shahin Kolonjën ! “.Penda të tilla si ajo e Shahinit e Mit’hat e patriotëve dhe atdhetarërve të vërtetë do të jenë gjithmonë shtylla e fortë ku me besnikëri do të mbështetet ardhmëria dhe fatlumësia e kombit shqiptar.
Bern – Zvicër
KADRI EFENDI SALIU,NACIONALISTI PA VARR NGA GOSTIVARI
Shkruan:Eugen SHEHU/
Në historinë e popujve të Ballkanit,ç’prej shekujsh,është endur një mjergull e dendur, e palarguar, e ftohtë dhe pothuajse e papërballueshme ndaj kërkimeve të së vërtetës.U duk se diçka do të mund të rregullohej në fillim të shekullit të njëzetë por nga Londra,me mjergull nuk mund të vinte kurrë diell për shqiptarët.Si për inat,kufijtë e vendosur në Londër,i lanë po ashtu edhe internacionalistët proletarë jugosllav (përndryshe vëllezërit serb të komunistëve shqiptarë).E tash në mijëvjeçarin e ri, kur mjergulla ballkanike ka filluar të largohet,pak nga pak po zbulohet kujtimi i atyre burrave shqiptarë që e deshën diellin e këtyre trojeve duke dhënë edhe jetën e tyre.Si rrallëkund në botë, në maqedoninë shqiptare,ku era e lirisë nuk vonon të bredhë,po ringrihen nga toka e shenjtë ata burra trima,që dikur u varrosën në errësirë,u lanë pa varre,apo u zhdukën pa një gur tek varri.
Emri i Kadri Efendi Saliut,tashmë ka nisur të përmendet me respekt jo vetëm në Gostivar,por në krejt trevat arbërore të maqedonisë shqiptare.Larg epiteteve të dikurshme,larg asaj balte të hedhur padrejtësisht nga diktatura serbo-sllavomaqedonase,figura e këtij atdhetari tashmë ndriçon ndershmëri dhe shpresë.Lindi në qytetin e Gostivarit,në vitin e largët 1886.Familja e tij kish bërë emër për burrëri dhe shqiptarizëm Brez pas Brezi,ndonëse patën lidhje të shumta me Turqinë,ata ishin dhe mbetën bij të denjë të shqiptarizmës.Fëmijëria e Kadri Saliut,natyrisht që nuk do të kalonte e qetë.Dihet se pas shpërndarjes me dhunë të Lidhjes Shqiptare të Prizërenit,Porta e Lartë u përpoq me çdo mjet,të shuante qoftë më të voglën ndjenjë nacionale të shqiptarëve.Vetë Dervish Pasha,në informacionin që i dërgonte Stambollit,parashihte dhjetra e dhjetra masa shtërnguese në Sanxhakun e Shkupit,i cili në pjesën më të madhe të tij banohej nga shqiptarët.Burimet osmane na bëjnë me dije gjithashtu se një varg reformash shtërnguese janë marrë edhe për qytetet e tjera të këtij sanxhaku siç ishin Tetova,Gostivari,Manastiri dhe Struga.Kësisoj që në fëmijërinë e vet,Kadri Saliu do të ndjente në shpirt peshën e urryer të sundimit.Ai ndërsa shkonte në shkollën fillore të qytetit (ku mësime zhvillohej turqisht) mbushej me dëshprim ngase nuk kish mundësi të fliste dhe të shkruante gjuhën e bukur që ia pat folur nëna e babai i vet.Që në klasat e shkollës fillore e ndjeu pabarazinë e madhe më të cilën përpiqej të ushtronte pushtetin e vet nata e gjatë osmane.
Pas mabrimit të shkollës fillore në Gostivar,shkon në Shkup ku ulet sërish në bangat e shkollës.Është tepër kurajoz të hyje në të fshehtat e dijes ndërsa pak interesohet për mësimet e fesë.Por dallohet edhe për një shpirt tejet të ndjeshëm.Në shkollë kish bullgar,turq,serb e sllavomaqedonas,Kadri Saliun e donin dhe respektonin të gjithë ngase i urrente inatet e kota racore e për më tej,përpiqej të mbillte kurdoherë farën e nderit dhe respektit.Familja e Kadriut në fillim të shekullit të njëzetë,pos shqiptarizmës së tarshëguar,përmendej edhe për pasuritë e saj.Prindërit e Kadriut dinin të mbanin një ekonomi të rregullt,me ç’rast edhe birin do ta dërgonin për të studiuar në Stamboll.Sigurisht,në fillim të vitit 1900 atëherë kur Kadriu i ri,shkoi në Stamboll,ai do të përballej me një qytet përrallor,po të kemi parasysh Gostivarin,pa drita,pa rrugë,me shumë brenga dhe uri.Por përballja me metropolin nuk do ta çudiste aspak Kadriun 15 vjeçar i cili me një turqishte të bukur vazhdon mësimet në një prej gjimnazeve të Stambollit.Më pas,falë natyrës së qetë të tij, si edhe mosdurimit ndaj padrejtësive që mund t’i bëheshin gjithkujt,Kadri Saliu hyn të studiojë në Universitet në degën e drejtësisë.Ndër të parët shqiptar që gjen aty,është pikërisht Hoxh Kadria i cili po fitonte emër si avokat tejet i zoti në Stamboll.Me Hoxh Kadrinë (më pas udhëheqës i Komitetit për Mbrojtjen e Kosovës) do të mblidhej netëve duke diskutuar më së shumti rreth ngjarjeve që lidheshin me trojet shqiptare.Madje ata të takoheshin edhe me Ibrahim Temon,Dervish Himën ,Shahin Kolonjën e dhjetra shqiptarë të tjerë,duke ndikuar sadopak në zgjimin e vetëdijes sonë kombëtare.Në vitet 1907 – 1908,pas mbarimit të universitetit për drejtësi,Kadri Saliu emërohet në një prej zyrave të avokatisë së Stambollit.Ai do të jetë tepër kërkues ndaj zbatimit të ligjeve të asaj kohe,por duke respektuar në maksimum të drejtat elementare të njeriut.Për këtë,shpesh herë,kishte bërë debate të zgjatura edhe në mjaft gjyqe ku përballej me mediokritetin dhe prirjet për rryshfet të administratës osmane.Dalëngadalë,shumë njerëz në Stamboll,nisen të binden se nëse duan të kërkojnë drejtësi,papaguar rryshfete,duhet t’i drejtohen avokatit shqiptar Kadri Saliut.
Shkallët e hierarkisë në jurispondencë osmane,nuk e penguan askurrë Kadri Saliun,që të mbante lidhje me bashkëkombasit e vet.Nëpërmjet atdhetarëve të Maqedonisë shqiptare,ai njihet me veprimtarinë e Nijazi Resnjës,të Qamil Shkupit etj,dhe bën me dije qarqet shqiptare në Stamboll se çdo veprim i kryer nga çetat e tyre,ka në themel idetë e një lëvizjeje kombëtare për autonominë shqiptare.Del në mënyrë të hapur në mbrojtje të ideve të atdhetarëve shqiptarë për autonominë e vilajeteve shqiptare.
Në fillim të vitit 1912,Kadri Efendi Saliu vjen në Gostivar.Ai pritet me respekt nga paria e qytetit dhe nga patriotë të tjerë të Shkupit,Tetovës e Gostivarit.Ndonëse ende nuk ishte shkëputur nga administrata e Stambollit,Kadri Saliu ndërmerr në vendlindje një varg veprimtarish atdhetare që kishin të bënin me zgjimin e vetëdijes kombëtare nacionale.Mbase nuk duhet të harrojmë se shtypi evropian i kohës,duke iu referuar një gazete ruse,pat denoncuar se ; “Është vrejtur një artikull… i cili lajmëron se Serbija dhe Bullgaria kanë nënshkruar një traktat para dy muajve për ndarjen e Maqedonisë sipas një vije që kalon kah pika e kufirit serbo-bullgar dhe shpie në liqenin e Ohrit”.(Gazeta “Le Temps “ 6 qershor 1912 ).
Sipas pazareve diplomatike që u bënë të njohur më vonë,Serbia i njihte Bullgarisë të drejtën mbi të gjitha territoret që përfshiheshin prej Rodopove,deri në rrjedhën e fundme të lumit Struma.Ndërsa nga ana e tyre,Bullgaria i njihte Serbisë,të gjitha territoret që shtriheshin deri në veri dhe perëndim të malit të Sharrit.Në të dyja momentet,nuk merrej parasysh asnjë e drejtë e shqiptarëve të këtyre trevave,duke formuar kështu coptimin e mëtejshëm të Shqipërisë,pas traktatit të Shën Stefanit. Kundër kësaj ngjarjeje që donte të tjetërsonte kufijtë natyror të shqiptarëve,u ngritën atdhetarët e Kosovës dhe Maqedonisë shqiptare të cilët me anë të protestave të shumta,si edhe peticioneve dërguar Portës së Lartë dhe Fuqive të Mëdha,i bënin me dije këto se nuk do të rreshtnin së luftuari edhe me armë në dorë.Ndër këto protesta,në Shkup,Tetovë e Gostivar,ka qenë në mjaft raste i pranishëm edhe Kadri Efendi Saliu.Për më tej,me elokuencën e tij të folur dhe të shkruar me turqishten e rrjedhshme,vetë biri i Gostivarit do t’i drejtohej edhe administratës së lartë të gjyqësorit osman,duke i kërkuar barazi të shqiptarëve me fqinjët,sidomos në pikëpamje të territoreve. Ministri rus i jashtëm Sazanov,sipas historianit .R.Poinkare,në librin “Les Ballkans enFeu” – Paris 1926, taman në këtë vorbull të trazuar ngjarjesh u ka telegrafuar ambasadorëve rus në Londër dhe Paris,në mënyrë tekstuale ; “Një aleancë serbo-bullgare është nënshkruar,me qëllim të mbrojtjes reciproke dhe të përkrahjes së interesave të dyanshme,në rastin e ndonjë modifikimi të statucuos në Ballkan”.
Dhe pikërisht ishin atdhetarët shqiptarë që e denoncuan këtë marrëveshje e për më tej nisën organizimin e plotë,mbarëkombëtar të lëvizjes për pavarsinë e plotë të Shqipërisë.Prej Shkupi e deri në Strugë e Manastir,u vendosën lidhje të fuqishme me lëvizjen në Kosovë,pa lënë menjanë kontaktet me diplomatë e politikanë të huaj.
Pas vitit 1912 e deri në fillim të viteve 20-të,Kadri Efendi Saliu kryen funksionin e avokatit si edhe merret me administrimin e pasurisë së tij.Natyrisht në vitet 1913-1915,ai do të përballej me dhunën e egër serbo-sllavomaqedonase e cila përfshiu krejt Maqedoninë shqiptare e cila me vendim arbitrar të konferencës së Londrës,u la jashtë kufijve të shtetit amë.Disa kohë ai shkon në Stamboll duke realizuar njëherësh edhe detyrimet ndaj bashkëkombasve të vet (marrjen shpesh herë në mbrojtje të shqiptarëve me banim në Turqi) por edhe detyrimet personale për përparimin e njohurive.Në këtë rrafsh,mendoi se vlen të ndriçohen sidomos përpjekjet e mëdha të Kadri Saliut lidhur me të drejtat e banorëve të Maqedonisë shqiptare të cilët në mënyrë arbitrare dërgoheshin të popullonin viset e shkreta të Azisë,duke lënë në duar të serbëve dhe sllavomaqedonasve tokat më të mira të tyre. Sidoqoftë unë mendoj se figura e gostivarasit Kadri Efendi Saliu,vlen të shihet kurdoherë në fokusin e ngjarjeve madhore të viteve 1941-1945,atëherë kur shqiptarët si komb,jetuan shpresat e mëdha dhe zhgënjimet po kaq të mëdha.Me sulmin e Gjermanisë ndaj Jugosllavisë Versajase,natyrisht do të lindnin orekse të reja,me ç’rast edhe konflikte të reja.E vërteta është se Gjermania qoftë në bisedimet e Vjenës (ku merrte pjesë Italia) qoftë në mënyrë praktike,mbronte tërësisht politikën bullgare ngase vet Bullgaria ishte vendosur vullnetarisht në krah të Bllokut fashist. Kështu që bisedimet e Vjenës më 21-22 prill 1941,në bazë të marrëveshjes të firmosur nga Gjermania,Italia dhe Bullgaria,kësaj të fundit iu njoh e drejta që të kishte nën juridiksionin e vet,Kaçanikun,Preshevën,Kumanovën,Shkupin,Tetovën,Gostivarin deri në Ohër,me ç’rast këto territore,në masën më të shumtë banoheshin prej shqiptarëve.Vetë pushtuesi i egër bullgar,territoret të cilat aneksoi pa të drejtë,i ndau në dy zona administrative,ate të Shkupit dhe Manastirit.
Pushteti i hekurt me të cilin sundonte Bullgaria,bënë që të rritej revolta e shqiptarëve e cila e drejtuar prej nacionalistëve të shquar Xhem Gostivari,Mefail Zajazi,Faik Debovjani,Murat Labunishta etj,ka shënuar në këto vite edhe disa aksione të sukseshme ushtarake.Kulmi i revoltave shqiptare,arriti në gushtin e vitit 1942 kur pushtuesit ushtarak bullgar nxuarrën urdhërin paradoksal që shqiptarët e rretheve të Shkupit e Manastirit,”të rishikojnë origjinën e tyre,përndryshe do të cilësoheshin të huaj,do të largohen prej tokave të tyre” .( Arkivi Qendror i shtetit , Tiranë. Fondi 279,dosja 479 , fleta 53 ).
“Rishikimi i origjinës” në thelb ishte, thirrje që banorët autoktone të maqedonisë shqiptare,të mohonin kombësinë e tyre,duke u shkruar si bullgarë për t’i shpëtuar shpërnguljeve të mëdha me dhunë,kjo sidomos ndaj shqiptarëve të besimit ortodoks.Kundër kësaj vepre për gjymtimin tonë etnik,u ngrit i pari Kadri efendi Saliu,i ndjekur nga nacionalistë të tjerë trima.Të dhëna burimore flasin për ate,që Kadri Efendiu,pushtuesit bullgar e thirrën në Shkup duke i propozuar edhe shuma të mëdha parash,por përgjigjja e birit të Gostivarit pat qenë tejet e prerë.Për më tej,pasi u kthye nga Shkupi,së bashku me disa gostivaras të tjerë,Kadri Efendiu bëri propagandë të madhe në popull për mos t’u frikësuar prej kërcënimeve bullgare.Në marsin e vitit 1942,me idenë e krijimit të Komisarjatit Civil për viset e Lirueme shqiptare,u ndie nevoja e ngritjes së Këshillit të Epërt me përfaqsues të atdhetarëve nga krejt viset etnike shqiptare.Duke përfituar nga koniukturat politike dhe ushtarake të krijuara,atdhetarët tanë ngarendën të realizojnë ëndrrën shumë shekullore të shqiptarëve,bashkimin e kufijve natyrorë të trojeve arbërore.Shtypi i kohës,lidhur me organizimin e Këshillit të Epërt do të shkruante se qëllimi i tij kryesor ishte pikërisht realizimi i ëndrrës së Shqipërisë Etnike.Pasi u bë e qartë se cilët do të ishin kufijtë : “Këshilli i Epërt me brohorima të flakta,pranon dekretin e caktimit të kufijve.Pas bisedës së këshilltarit Asllan Boletini,relator i komisionit shqyrtues,i cili naltesoi rendësinë e dokumentit historik,qe i ka dhënë drejtësi kombit,Dekreti u pranue me broheritje.Nëni 1 : Tokat,kufijtë e të cilëve jantë të caktueme në kartën bashkangjitur,të vizatueme në Urdhnin tonë prej Ministrit proponues,bajnë pjesë integrante në Mbretërinë shqiptare “.( Gazeta “ Kosova “ 29 mars 1942 ).
Më pas,në ditët që erdhën,me votime të rregullta e një frymë të thellë miqësie,Këshilli i Epërt,zgjodhi edhe antarët e tij, ; “Të mbledhunit sot janë denjësisht përfaqsues të viseve të tyne.Ata kanë kontribue e kontribojnë për realizimin e andrrës shekullore të Shqypnis Etnike.Me dekret mëkëmbësuer,datë 18 prill 1942,në bazë të ligjit numër 358,datë 12 korrik 1940,të poshtëshënuarit emërohen Antarë të këshillit Qendrues t’ekonomisë Korporative… Shaqir Preza,Hamdi Kerçiku, Shefik Kondi,Xhemal Belegu,Jakov Deliana,Beqir Rusi,Ibrahim Biçaku,Hilmi Dakli,Kadri Myftiu… Kadri Saliu,Halil Alia,Haki Mulleti,Mentor Çoku,Fuad Dibra…”. ( Arkivi Qendror i shtetit – Tiranë. Fondi Mëkëmbësia e Përgjithshme, fleta 209 ).
Ndihmesa e madhe që Kadri efendi Saliu,i dha këshillit të Epërt,mendoj se duhet parë në dy plane.Së pari në planin teorik,në rastin kur ai ka mbajtur ligjërisht kufijtë natyrorë të Shqipërisë,të coptuar padrejtësisht në Londër.Duke analizuar së thelli shkaqet e këtij coptimi,Kadri Saliu,në fjalët e pjekura të tij,u bëri thirrje krejt antarëve të Këshillit të Epërt,të luftonin me mish e më shpirt,për të realizuar aspiratën e popullit çka donte të ishte i bashkuar.Për më tej,ai dijti me argumenta të shumta të jurispondencës,të reflektojë edhe ndaj qarqeve bullgaromëdha.
Së dyti,ngase gëzonte reputacion si jurist,ai u caktua edhe në komisionin e ligjeve me ç’rast dha kontributin e vet të vyer.”Komisioni Legjislativ i Drejtësisë asht i perbanum ;Dhimitër Kacimbra,Milto Goxhomani,Hilmi Dokli,Emin Toro,Sokol Dobroshi,Kristaq Strati,Sabri Qyteza, Mexhit Asllani,Qazim Bllaca,Kadri Saliu”( Fletorja Zyrtare shqiptare, viti 1942 ).
Në këtë komision,pos të tjerave,Kadri Efendi Saliu,do të jepte kontributin e çmuar për përpilimin e ligjeve me të drejtat qytetare të bashkëkombasve të vet.
Në fund të vitit 1943,atëherë kur Italia kapitulloi,rezistenca e shqiptarëve kundër okupatorit,ishte mjaft e shtrirë në pothuaj krejt trevat tona.Veçanërisht në prefekturën e Dibrës,ky rajon shtrihej prej Gostivarit në Kërçovë,Mavrovë e deri në gushticë të Botumit,çetat luftarake të nacionalistëve të këtyre trevave,patën organizuar operacione të sukseshme luftarake.Pikërisht në këto momente,vlen të organizohej një orë e më parë pushteti i shqiptarëve të cilët ishin pothuaj të sfilitur e dhunuar prej bullgaromdhenjëve.Emërimi i Kadri Saliut,në detyrën e kryetarit të Bashkisë së Gostivarit,u prit me mjaft entuziazëm jo vetëm në masën e madhe të shqiptarëve,por edhe prej pakicave të tjera sllavomaqedonase,turke,vllehe e rome.Me përkushtimin që e karakterizonte,ndonëse i shkuar në moshë,Kadri Efendi Saliu do të organizonte më së miri pushtetin vendor,duke evendosur ate në parametra plotësisht ligjore.Në bashkinë e Gostivarit,për aq kohë,funksionoi më së miri shqiptarizma pa cenuar aspak fqinjësinë e mirë të shqiptarëve.Kadri Efendiu askurrë nuk mendonte për revansh ndaj maqedonasvesllav,megjithëse shumë prej tyre patën diskriminuar gostivarasit.Ai kurdoherë gjykonte qetësisht situatat dhe parapëlqente t’u jepte të drejta,diçka më shumë,atyre që nuk ishin shqiptarë.Në shoqërinë e prefektit të Gostivarit Xhevat Kallajxhiu,si edhe të komandantit të forcave të Ballit, Xhem Gostivarit,Kadri Efendi Saliu do të luftonte gjithashtu në mënyrë të hapur kundër komunizmit.Pikërisht atëherë,kur mori vesh për krijimin e aradhave komuniste,në Maqedoninë shqiptare,me nismën e vet ai organizoi një tubim të krejt popullit të Gostivarit me rrethina.”Në mbledhjen e Gostivarit,ishin të pranishëm edhe persona me arësim të lartë dhe superiore si edhe njerëz të dalluar në jetën politike.Ndër ta ishte edhe juristi Kadri Saliu,kryetar i Bashkisë,për të cilin pohonte se ka thënë ; “Dëgjoni burra ! Të mendojmë dhe kuvendojmë për vatan,por edhe din e imam.Sistemi komunist jo vetëm që nuk na e siguron këtë,por na shkakton edhe dëm.Po të mendojmë për të kaluarën duhet të mbajmë llogari që të mos të na përsëritet historia”.
( B.Begzati “ Xhemë Hasa – ushtarak demokrat “ faqe 41 ).
Në kuvendin e Gostivarit u vendos që të forcohej pushteti vendor i shqiptarëve,nëpërmjet një disipline të çeliktë në formacionet nacionaliste,u ngrit gjyqi ushtarak i cili do të vepronte mbi këto që shkelte parimet e bashkëjetesës,si edhe mbrohej popullsia sllavomaqedonase duke mos i keqtrajtuar për t’i shpërngulur.Nga kuvendi në fjalë,u lexua edhe një rezolutë,ku bëhej me dije komanda e lartë gjermane në Prishtinë që në këto troje,pushteti i shqiptarëve ishte i gjithfuqishëm dhe ata do të kontrollonin vetë çdo lloj organizimi të mbrendshëm.Më pas kuvendi historik i Gostivarit,caktoi udhëheqësit e njësive operative ushtarake me ç’rast mund të citojmë ; Zaim Simnica,Mefail Zajazi,Shefket Presheva,Mere Sermnova,Izet Gjonovica,Ibrahim Tërnova etj. E vërteta është se gjatë vitit 1944,Kadri Efendi Saliu,u detyrua të përballet me ngjarje të shumta dhe tejet të koklavitura.Por duke vënë në plan të parë,ligjin dhe pjekurinë,ai bëri ç’ishte e mundur për normalizimin e jetës së gostivarasve.Ka ende njerëz që kujtojnë se në motin 1944,u çel shkolla shqipe jo vetëm në qytet por edhe në fshatra.Librat shqip të ardhur nga Tirana mbushnin dyqanet dhe shtëpitë e Gostivarasve ndërsa kënga shqipe këndohej pa frikë në odat e mëdha të fshatrave dhe qytetit.Gostivarasit ndërkaq nuk kanë harruar se pas kaq shekujsh robërie,për të parën herë qëndroi aq gjatë,flamuri ynë kombëtar,në ballë të Bashkisë,Prefekturës,shkollave si edhe garnizoneve të ushtrisë.Mendoj se ende sot,në Gostivar,nuk kanë arritur të kuptojnë bashkëkombasit e mij,të qenurit i lirë,në vendin tënd,të qenurit krenar,në krenarinë e përgjithshme njerzore.
E ndërsa lavdia e RAIHUT të TRETË po perendonte,aradhat nacionaliste dhe ato partizane të serbo-sllavomaqedonasve,patën ndërtuar strategjinë e tyre të dhunës ndaj popullit shqiptar.Shtabi i lartë ushtarak sllavomaqedonas,në tetorin e viti 1944,nuk nguroi të dilte hapur,në planet shovene të tij.Kështu,në një material të shtabit të Divizionit të Kumanovës,duke bërë fjalë për masakrimet që u bëheshin banorëve në Maqedoninë shqiptare,pos të tejrave thuhet ;”Kemi urdhëruar me i vra 50 përqind të shqiptarëve”.( Arkivi i Maqedonisë, Shkup. Dosja 3313 .Urdhër i Shtabit të Divizionit të Kumanovës 3-X-1944 ).
Edhe përballë gjakderdhjes që po bënin serbo-sllavomaqedonasit,Kadri Efendi Saliu nuk u tremb.Ai dijti të orientohej drejt çdo situate duke u mbështetur fuqimisht tek Xhem Gostivari e trimat e tjerë,të këtyre viseve.Kështu,deri në nëndorin e vitit 1944,atëhrë kur aradhat e nacionaçlirimtarëve shqiptarë e sllavomaqedonas,marrshuan nëpër maqedoninë shqiptare duke vendosur pushtetin e tyre bollshevik,ç’prej kësaj dite Kadri Saliu u shkëput nga jeta politike për të vazhduar veprimtarinë në drejtësi,duke menduar se kish bërë gjithshka për popullin e Gostivarit e më gjërë.
Por pa kaluar ende tri javë,në fundjanarin e vitit 1945, e arrestojnë në mesnatë,përmes sharjeve e fyerjeve,duke marrë zvarrë në sy të vajzave e djalit të tij.OZNA jugosllave me qendër në Beograd e Shkup,nuk mund t’ia falte Kadri Saliut,ate pushtet shqiptar për të zhdukur çdo gjurmë të nacionalizmit shqiptar,shpalosej hapur.Paradoksi qëndron në faktin që këtë strategji e mbështeste edhe klika komuniste e Tiarnës.Kështu shtypi shqiptar i atyre ditëve,duke bërë jehonë vizitës së Nexhat Agollit(nënkryeministër i Maqedonisë Federative) është shprehur tekstualisht : “Që të forcohet vëllazërimi ynë,thotë shoku nexhat Agolli,populli i Maqedonisë dhe pakicat shqiptare kanë vendosur të shfarosin rrënjësisht ngatërresat shoveniste dhe kriminelët e luftës”.(Gazeta “Bashkimi” më datë 14 shkurt 1945 ).
Me siguri burri trim i Gostivarit,udhëheqësi dhe juristi i sprovuar në rrafsh të ideve të Shqipërisë etnike,hynte në radhët e “ngatërresarëve shovenistë”.Fshehur familjes,fshehur shokëve,natën më 21 shkurt të vitit 1945,Kadri Saliu diku pushkatohet nga OZNA kriminale pa gjyq.Ata i njihnin aftësitë e tij juridike dhe intelektuale ndaj i trembeshin gjyqeve,sidoqë mund t’i montonin.Gjaku i pafajshëm i Kadri Efendi Saliut,është bashkuar me gurgullimën e mijëra heronjëve nacionalist të Shqipërisë Etnike,që nuk u dihet ende varri,por shpirti i tyre përcjell mesazhe lirie nga e sotmja në të nesërmen.Amanetet gjithmonë rinë të freskëta.
Bern-Zvicër
ISA BOLETINI,SIMBOL I QËNDRESËS ANTISERBE
Shkruan:Eugen SHEHU/
Unë e kërkova Is Boletinin,në fshatin e tij të lindjes në Boletin.Zëri im jehoi majëmaleve ,i fortë.Unë thërisja,jehonës së zërit tim,iu përgjigjën gurët e Sokolicës.Tek shpirti i ftohtë i tyre jehonte troku i kalit të Isës.Mu përgjigjën dallgët e bardha të Ibrit,në rreptësinë e tyre jetonte ajo vrazhdësi emblematike e Isës kur bëhej fjalë për armiqtë tanë shekullorë,shkijet.Mu përgjigjën me një zë gati ledhatues pyjet me qar e blinë.Brenda fëshfërimës së tyre ishte ajo dashuri madhore e Isës për tokën tonë që e lindi dhe e rriti.
Isa lindi në Boletin në mesin e janarit të vitit 1864.Lindi në ate kullë të cilat pas shumë vitesh do të futeshin në legjendat shqiptare.Ishte vetëm njëmbëdhjet vjeç kur i vrasin të jatin,Ademin i cili kish luftuar me armë në dorë,për vite me rradhë kundra ushtrisë të Mehmet Reshit Pashës i cili kishte ardhur në Kosovë si “dorë e fortë” e Sulltanit.Trupi i drejtë dhe i gjatë i Isës njëmbëdhjet vjeçar,u mbështet paskëtej në gjoks të vëllait më të madh të Ahmetit i cili anipse vetëm tri vjet më i madh do të ndikonte së tepërmi në karakterin e vëllaut.Duhet thënë se Rexhep Pasha,i cili sundoi pas Mehmet Reshit Pashës, ia kish ndjerë zërin fort larg për trimëri bijëve të Adem Boletinit.Në një rast ai e provoi sidomos trimërinë gati legjendare të Ahmetit dhe pas kësaj ai do ta linte krejt Boletinin të kalonte në rrjedhën e qetë të jetës së vet.Por marëdhënie të tilla me malësorët shqiptarë nuk do të shiheshin me sy të mirë në Stamboll.Kësisoj,me dekret të veçantë,Sulltani e dërgon Rexhep Pashën,gjysëm të internuar në Tripoli (Libi),ndërsa nis drejt viseve të Kosovës ekspeditë ndëshkimore. Kështu në vjeshtën e vitit 1892,pas disa jave luftimesh të paprera,kullat në Boletin u mbuluan prej flakëve.Porta e lartë donte të shkrumbonte krejt këtë ndjenjë atdhetarie duke u vënë zjarrin gurëve e drurëve.Po Shqipëria,Kosova e Dibra kishin zënë vend në dashurinë e madhe të bijëve të Boletinit.Ajo nuk do të fikej askurrë,ajo vetëm do të rritej e rritej ashtu siç rritej shtrati i Ibrit në mars,prej dëborërave që vinin nga Bajgora e Llapit. Në pranverën e vitit 1894,një pushkë i ze pusi Ahmet Boletinit.Ate çka s’mundën ta bënin turqit e jeniçerët me topa,u përpoqën ta bëjnë me tradhëti.Dora vrastare qëllon mbi gjoksin e burrit i cili kish qenë shembull qëndrese në Boletinin e ashpër.Tregojnë pas kësaj,se me të marë lajmin e vrasjes së vëllaut të madh,Isa rrëmben pushkën dhe shkon drejt e në fshatin Zhazhë ku u vra tradhëtisht Ahmeti.Brenda pak orëve ai merr gjakun e vëllait dhe në varrin e tij ai betohet se do të luftojë deri në frymën e fundit ndaj Portës së Lartë dhe shqiptarëve të mjerë që me veprime i shkojnë pas asaj.Pikërisht në këto momente,i rrethuar prej armiqve dhe pabesive,Isa Bolentini nuk mund të japi vetvehten.Ai fillon ti ringrejë nga e para kullat në Boletin,merr pjesë në kuvende miqësh dhe porta e tij rri e çelur për çdo dashamirës.Në vitin 1897,ate e viziton në kullën e tij pranë Sokolicës,gazetari gjerman Karl Estrajher i cili më pas në librin e tij me përshtypje udhëtimi,do ta krahasonte Isën me Gec fon Berlihingen,udhëheqësin e lavdishëm të revoltave të fshatarëve gjerman,shekuj më parë.Duke e vizatuar mjeshtërisht karakterin e Isës,Estrajer thotë ;
“Këtu lart,në bregun e Sokolicës,përballë armiqve të tij,Isai na e çeli zemrën.Është mërzitur nga kjo ndjekje që po i bëjnë dhe dëshironte të jetonte i qetë në rrethin e familjes,në shtëpinë e vet,dhe jo në dyshime të përhershme,në pusi të ngrehura… E ka kundërshtuar qeverinë dhe tani rron i kërcënuar nga të katër anët prej saj,prej armiqve,ndërsa vet është i rrethuar nga një grusht shokësh besnik,vetëm nga tridhjetë vetë,që mund ta lënë kokën për të”.
Fundi i shekullit të kaluar,veçanërisht vitet pas Lidhjes Shqiptare të Prizërenit,kishin sjellë ndryshime në vetëdijen nacionale të Shqiptarëve.Kishin filluar gati në të gjitha vilajetet të shkonin disa libra shqip që,ndonëse të paktë,ngjallnin shpresa për një rilindje kombëtare. Këta libra ishin si ato zogjtë e shkurtit që çajnë qiejt e dimrit për të lajmëruar pranverën që vjen sipër krahëve të tyre. Gjithsesi kësaj ndjenje në zgjim të shqiptarëve,Perandoria Osmane iu përgjigj me një valë ekspeditash të rrepta ku shtëpia edhe mund të digjej nëse gjendej në te ndonjë kartë e shkruar në gjuhën shqipe.Në këto kushte atdhetari Haxhi Zeka u vu në krye të Lidhjes së Pejës, e quajtur ndrushe “Besa – Besë”.Përpos të tjerave,ky kuvend burrash vendosi që nëse një krahinë ose fshat i Kosovës sulmohej prej forcave qeveritare,krejt Kosova do të ngritej për ti bërë ballë valës shkatërimtare osmane.Për zonën e Drenicës,Bajgorës e Llapit,Isa Boletini dha besën se do të ishte së bashku me trimat e kësaj treve,ushtari besnik i Lidhjes së Pejës.Dhe sprova më e madhe ishte arrestimi i mikut të tij të ngushtë dhe një prej udhëheqësve të Lidhjes së Pejës,Aqif Pazarit. Me të marrë vesh se ky u arestua dhe u dërgua në Stamboll,Isa Bolentini jep kushtrimin ndër miq e shokë brenda tri ditësh niset për në Pazarin e Ri. Është interesant të mendosh se ai u nis prej kullave të tij,në krye të 500 kalorësve,ndërsa kur mbëriti në Pazarin e Ri,telegramet e Shemsi Pashës drejtuar Stambollit,bëjnë fjalë për 10 mijë burra të gatshëm për të luftuar e vdekur nën urdhërat e Isa Boletinit.Me të arritur në Pazarin e Ri,Isai organizon disa trupa dhe pa hedhur shumë pushkë merr në dorë qytetin duke lajmëruar Shemsi Pashën që brenda dy tri ditëve,Aqif Pazarin e duan të lirohet prej burgut.Regjimentet turke të Shemsi Pashës u vunë përballë një revolte që priste të shpërthente nga çasti në çast.Ky lum i madh trimash prej mijëra vetësh,kuptohet se kishte brenda gjoksit të tij,më tepër se merakun për jetën e një njeriu.Pikërisht këtë kuptuan pashallarët e Stambollit që ulën kryet me turp dhe lanë të lirë mikun e ngushtë të Isa Boletinit.
E ndërsa Shemsi Pasha,nuk le gurë pa lëvizur për të shtënë në dorë Isain,ky i fundit i rrethuar prej një grushti trimash,shkon shpesh në Mitrovicë dhe enkas del rrugëve si për t’iu kujtuar regjimenteve osmane se ky vend është shqiptar dhe këta janë gjallë,e s’mund të frigohen prej askërkujt.Edhe pse Turqia dhe Rusia e fillimshekullit vinin pas një lufte të gjatë me njera tjetrën,ato përsëri nuk do t’i rreshtenin pazaret në kuriz të tokave shqiptare.Një ndër këto pazare është padyshim,dërgimi i konsullit rus në Mitrovicë,me dekret të Portës së Lartë.Lajmi për këtë ra si rrufe në atdhetarët shqiptarë të cilët parashihnin një kujdes të madh të qeverisë osmane për elementët serb në Mitrovicë.Kështu në ditët e para të gushtit 1902,ndërsa ish hapur lajmi se në qytet do të vinte konsulli rus, zbret Isa Bolentini në qytet me ate hapin e madh e vështrimin krenar,me kuburen e qëndisur me serm dhe vështrimin prej shqiponje. Me të marr vesh për zymtinë e bashkëkombasve të vet,energjik siç ishte,krejt i qetë dhe i vendosur ai thërret tellallin dhe diçka i shpjegon në pazar.Ky pas kësaj,nën tingujt monoton të goditjes së daulles thërret me zë të lartë ; “Asht urdhër i prerë i Isa Boletinit.Kena lidh nji besë e duhet me iu përmbajtë asaj.Kush bën konak për konsullin e Rusisë,në hotel,në shtëpi e kudo qoftë,ta dij fort mirë se neseret i del tymi !”.
Mund të tinullojë edhe si humor por me të dëgjuar tellallin,një hotelxhi i mjerë që pati strehuar konsullin rus,duke mos ditur as të komunikojë me të,vrapon në dhomë,i merr bagazhet dhe ja nxjerr jasht në rrugë.Më pas aty vinë disa autoritete të divizionit osman dhe i shpjegojnë gjithshka konsullit që habitej.Pastaj këto autoritete e marrin mikun e ardhur prej moske dhe duke e shoqëruar me dhjetra vetë e strehojnë në një gazermë të sigurtë për ta nisur të nesërmen me tren për në Shkup. Sipas gazetës “Zastava” datë 20 mars 1903,lidhur me këtë “incindent” të rëndë mësohet që Isa Bolentini të ketë thënë ; “Kjo është thjesht çështje politike.Shqiptarët nuk mund të pajtohen që në zemër të atdheut të tyre,ku nuk ka asnjë rus,të durojnë votrën e sllavizmit”.
E ndërsa shqiptarët kishin filluar të mbureshin me emrin e Isa Boletinit,të tjerë, ata që shihnin tek ai mitin e rezistencës shqiptare nuk mund të pranonin kësisoj realitetin..Vetë Cari i Rusisë i kërkon Sulltanit që pas asaj që ndodhi në Mitrovicë ku duhet të bëjë çështë e mundur që Isa Boletini të largohet prej andej qoftë edhe për pak kohë që të vihet në vend nderi i Perandorisë së Lindjes.Disa biseda me Shemsi Pashën nuk mund të ndryshpjnë asgjë në rrjedhën e jetës së Isa Boletinit. Madje në një rast,kur Shemsi Pasha i kujtoi shpërblimet e mëdha që i ofronte Porta e Lartë , biri i Boletinit iu përgjigj se as gjyshi e as babai i tij por as ai e nip e stërnipërit e Boletinit,nuk do të vraponin pas kockave,por vetëm pas Shqipërisë.Sultani,duke parrë reputacionin në rritje të Isa Boletinit mendon ta mbaje me të mirë ate pasi çdo lloj lufte që mund ti hapte e parashihte të humbur.Bile ai nuk vonon edhe ta ftoje në Stamboll duke i premtuar se do të jetë në shtëpinë e tij dhe do të bisedojë shtruar për fatin e Shqipërisë.Mjeshtër i këtyre makinacioneve politike,Sulltani dërgon deri në kullën e Isait në Boletin,dy njerëzit e tij që sidoqoftë ishin edhe në miqësi të ngushtë me familjen e Isës. Këta ishin Adem Nikshiqi dhe Sulejman Begçegiçi të cilët kishin në zotërim pasuri të mëdha në Turqi dhe Kosovë.Ata gjithashtu i dhanë besën trimit të Boletinit se jeta e tij ishte e siguruar dhe pos të mirave për Kosovën asgjë nuk kish për të ndodhur.Ky i fundit,i prerë si gjithmonë në gjykimet dhe fjalët e veta,mbasi i pret miqtë me gjitha të mirat i thotë se mund të shkojë në Stamboll nëse në Mitrovicë,Shemsi Pasha rri urtë me shqiptarët dhe këtu nuk shkel asnjë këmbë, konsulli sllav të huaj. Sulltani pranon kushtet e Isës dhe ky i shoqëruar nga një grusht trimash niset për në Stamboll i përcjellë prej qindra bashkë atdhetarëve që ndërsa ndaheshin e porosisnin të kujdesej për vehten e të kthehej sa ma parë në Boletin.E vërteta është se në Stamboll,biri i Boletinit, fillimisht pritet me nderime e respekte të veçanta.Atij i sigurohen kushte të mira jetese madje i jepet një shumë mujore edhe për shpenzime të tjera që mund të përdoreshin për pritjen e miqve. Por qëllimi i vërtetë i vizitës,ai i një bashkëbisedimi lidhur me problemet e Kosovës nën Perandorinë e Osmane,nuk u arrit asnjëherë. Madje miqësia midis Sulltanit dhe Isa Boletinit erdhi duke u ftohur ngase padyshim ata mbronin të dy aspiratat e qëllimeve të kundërta. E thënë troç,këta të dy kishin shumë pak gjëra që i bashkonin dhe një mal të tjera,që jo vetëm i ndanin por nga çasti në çast mund t’i hidhnin në krahët e luftës.Sidoqoftë,Isa Boletini gjatë kësaj periudhe ka mbajtur një qëndrim disi miqësor ndaj Portës së Lartë.Por ai,ashtu si atdhetarë të tjerë shqiptarë,parashihnin tek qëndrimi i tyre,i butë ndaj Perandorisë një lloj ekulibri të domosdoshëm që i kërkonte në çdo kohë rreziku prej bishës serbosllave.Ndaj edhe Isa Boletini,intuitivisht e kuptonte se marëdhëniet e tij me Portën e Lartë nuk do të mund të kishin një përfundim të gëzuar,por sidoqoftë këto mardhënie nuk do të hidheshin poshtë asnjëherë duke u zbuluar nga të dy krahët.Anipse koha e qëndrimit të tij në Stamboll ishte e gjatë,reputacioni i birit të Boletinit askurrë s’u përfol.Ishin qindra shqiptarë që shkonin në shtëpinë e tij,bisedonin e qanin hallet e Kosovës dhe merrnin zemër prej burrit të paepur e plot shpresa.Por edhe propaganda s’mund ta linte në periferi këtë trim të mbyllur prej Sulltanit në Stamboll.”Shkruajnë nga Shqipëria e sipërme se shqiptarët janë mjaft të turbulluar që s’u kthye kryetari i tyre,Isa Boletini,nga Stambolli.Kanë frikë se mos çohet syrgjyn në Anadoll e nuk kthehet më kurrë në atdheun e vet”.(“Le Temps” e Parisit, më 25 dhjetor 1902 ).
Duke parë se durimi i Isa Boletinit po mbarohej,me urdhër të Sulltanit,atij iu propozua të merrte titullin Pasha.Biri i Boletinit duke e kuptuar fort mirë “nderin” që po i bëhej nuk e pranon këtë titull por përkundrazi,i bën me dije njerëzit e oborrit se ai do të largohet sa ma shpejtë për në atdheun e vet.Madje,në një moment nervozizmi,kur i dërguari i Sulltanit,Tahsim Pasha po i thoshte se do të shohim punën e kthimit në Shqipëri,Boletini i tha prerë ;”Sote dy javë me kini në stacion trenit. Ose i hypi trenit i gjallë ose më zvarrisni të vdekur në Stamboll !”.Duke njohur karakterin e tij,pas disa ditësh,njerëz të oborit erdhën dhe i thanë se mund të largohej pasi kish urdhëruar mbi këtë çështje edhe Sulltani. Lajmi u hap si rrufe dhe ende pa shkelur këmba e tij në Mitrovicë,qindra shqiptarë u grumbulluan aty.Thirjet majëkrahi gjëmuan në Llap e Bajgorë,në Gjakovë e Vuçitërn duke dashur që gëzimi të ndahet në çdo vatër të Kosovës.
Po Ibri ? Ah Ibri,që vuan dhimbje edhe sot, edhe ai i përplasur i ka valët nëpër gurrë e shkrepa duke iu gëzuar kthimit të birit të Boletinit por edhe burrit të Shqipërisë.
“Vitin 1907,Isai e shkoi në qytetin e Mitrovicës duke u marrë me disa ngatërresa të vogla midis qeverisë dhe popullit… ose mosmarrjen rekrutëve që ishin të thirrur të shkonin në ushtri,të rinj që ishin pa ndihmes të tjerë në shtëpi dhe ishin mbledhur përdhunisht nga zyrat e rekrutimit.Kjo e rekrutëve bëri shumë bujë.Prindërit e të afërmit e tyre erdhën në Boletin dhe ju lutën Isait t’ua shpëtonte djemt.Ai hyri në zyrën e rekrutimit dhe u bind se qenë mbledhur djem të varfur,ligje e pa ligje,për të mushur si bedelë numërin e bijve të të pasurve dhe të bejlerëve.Ata i nxori nga zyra dhe i ktheu në shtëpi”.(S.Lucrasi,”Jetëshkrimi i shkurtër i Isa Boletinit,Rilindja 1972,Prishtin,fq 57
Më pas trimin dhe të mençurin Isa Boletinin,do ta shohim jo vetëm si pjesmarës por edhe si burrë që i dëgjohet fjala,në kuvendin e korrikut,në Ferizaj më 1908..Ishte koha kur shqiptarët fillimisht e përkrahën vendosmërisht lëvizjen e Turqve të Rinj.Por më pas,ata e kuptuan se nëse faktor të tij,nuk shfrytëzohen për interessa kombëtare,asgjë s’do të buzëqeshe në fatin e Shqipërisë. Isa Boletini,duke njohur nga afër sëmundjen e Perandorisë,duke ndjekur zhvillimet e falë miqsisë me Ismail Qemalin do të mund të krijonte një barazpeshë në qëndrimet e tij si udhëheqës popullor,ndaj Portës së Lartë.Në kuvendin e Ferizajit,korrik 1908,trimi i Boletinit,së bashku me Bajram Currin,Sulejman Batushën,Idriz Seferin,Ramadan Zaskocin,Musa Miftarin e dhjetra burra të tjerë lidhën besën për të luftuar deri në fund kundra çdokujt “që donin me coptue Shqypninë !” .
Pos të tjerave në këtë kuvend historik u nënshkrua prej trimave shqiptarë një besë e cila kërkonte të ndalohej hakmarrja për gjashtë muaj dhe të luftohej pa dallim si kundër armiqve të huaj, ashtu edhe kundër tradhëtarëve të vendit.Por në të njejtën kohë,firma e Isa Boletinit është edhe në telegramin e datës 21 korrik 1908 që Kuvendi i Ferizajit i dërgoi Sulltan Hamitit, e në të cilën pos të tjerave i kërkohej këtij të fundit të vendosë regjimin kushtetues.Lidhur me këtë telegram,në kujtimet e tij,plaku Ismail Temali shkruan : “Ky telegram në mendjen e Sulltanit mbeti një mbresë me të të madhe se vetë protesta e Fuqive të Mëdha”.(“Rilindja” – Prishtinë,19 janar 1971 ).
Duke qenë ndër ideatorët dhe mbështetësit kryesorë të kuvendit të Ferizajit i cili me sa duket kërkonte të konkuronte të ardhmen e pavarur kosovare,Isa Boletini tanimë viret në shënjestër edhe të turqve të rinj.Ata e dënojnë me vdekje dhe janë vetë gazetarët e Beogradit që e deklarojnë hapur këtë.Por plumbi s’mund ta zinte kurrë trimin e maleve që mbante kurdoherë në shpirt vizionin e një Shqipërie të pavarur.E nisur në kuvendin e Ferizajit,besa shqiptare për ndalimin e gjakmarjes po kthehej në një besë potenciale për të bashkuar gjokset dhe armët kundër armikut.Kjo tek e mbramja shuante shpresat e Portës së Lartë për qetsi në Shqipëri.Madje jo vetëm kaq,por fjalën e Haki Pashës në këshillin ministror,xhonturqit reaguan hapur dhe egërsisht.Vetë Haki Pasha Sedrazemi tha ;”Rreziku më i madh i Turqisë,nga gjithë kombet që jetojnë nën perandorinë tonë, janë shqiptarët.
Po fara ishte hedhur.Në shpërthim të çeljes së saj nuk ishte kujdesi i pakët i një kopshtari por aspirata e një populli të tërë,i cili duke parandjerë zgjimin e vet bashkoi mendjet dhe zemrat për të flakur tej një sundim.Beteja e Grykës së Caralevës,do të ishte një provë tjetër e besnikërisë së Isa Boletinit ndaj idealit madhor të lirisë së vendit të vet.Kështu në prillin e vitit 1910,kur sapo kishte nisur kryengritja e kosovës,Mahmut Shefqet Pasha,në krye të dhjetë mijë turqve vjen në Shqipëri.Tashmë për çdo Pashë të ardhur në Kosovë,ishte e qartë si pika e lotit që s’mund të bëjë kompromis me Isa Boletinin.Mahmut Shefqet Pasha,u kish deklaruar deputetëve të Stambollit se Isa Boletinin do ta sillte të lidhur tek Ura e Gallatës (Stamboll).Duke ditur vendqëndrimin e trimit shqiptar,pashai urdhëroi të kalonin forcat më të mëdha në Grykën e Caralevës dhe vetë, në krye të shtabit madhor drejtoi luftimet në këtë zonë.Beteja në Carralevë zgjati pak më tepër se dy javë.Ajo ishte e egër dhe në mjaft vende u zhvillua trup me trup.Mbase nuk duhet harruar se në disa çaste kritike,Isa Boletini ndërsa priste ndihma u tradhëtua prej Rustem Kabashit.Por edhe në këto çaste kaq të vështira,burri i Boletinit nuk u trondit aspak.Ai dijti të udhëheqe formacionet e luftëtarëve popullorë nën një strategji që e kish bazën tek mençuria shekullore shqiptare.Kjo u duk sidomos në fshehjen e trupave dhe të qëllimeve gjatë goditjes me artileri të Mahmut Pashës e mandej në goditjet e befta e plot sukses të trimave të kosovës.Ndërkaq këmbëngulja e shtabit ushtarak për mos ta lënë grykën e Caralevës,ishte mjaft e madhe.Pikërisht në këtë front dërgoheshin trupa të freskëta dhe me gjithë humbjet e mëdha Mahmut Pasha nuk rreshte së hedhuri në sulm kontigjente të armatosura ushtarësh.Gazeta “Cetinjski Vjesnik” e atyre ditëve,e analizonte gjërësisht situatën në Grykën e Caralevës dhe duke u ndalur në vetitë e Isa Boletinit shkruante ; “Kundër kryengritësve shqiptarë,Porta u detyrua të dërgonte forca të reja,më të mirat e Perandorisë.Komandant supremi i Ushtrisë Turke ishte emëruar Mahmut Shefqet Pasha.Ai deklaronte se shpirti i tërë kryengritjes ishte Isa Boletini,dhe se vetëm kur të mposhtet ai,situata mund të jetë në duart e turqve.Taman për këtë arsye ushtria turke u vërsul si e marrë në Grykën e Caralevës.Nën kushtrimin e Isa Boletinit së shpejti në Caralevë u tubuan 15-20 mijë kryengritës…”.
E vërteta është se pas disa ditë luftimesh,kryengritësit shqiptarë u detyruan të tërhiqen nga Carraleva e megjithatë,për nga trimëria e tyre,për nga betejat ku mbetën të vrarë me qindra ushtarë e oficerë turq,Carraleva do të shërbente si nji gurë prove i qëndresës madhore shqiptare.Kjo grykë do të hynte në këngë së bashku me legjendën e gjallë Isa Boletinin.Vitet që rrodhën më pas e gjejnë Isain në ballë të përpjekjeve popullore për pavarsi të Shqipërisë.Djegja e shtëpive,përndjekja e egër që Porta i bëri Isës,e detyroi këtë të largohet prej vendlindjes e të vendoset në Mal të Zi.Autoritetet sllavo-malazeze,u përpoqën disa herë ta marrin me të mirë trimin e Boletinit,ata nuk harruan ti premtojnë çifligje e tituj,vetëm e vetëm për ta vënë në shërbim të tyre.I mençur prej natyre,Isa Boletini i pat kuptuar qëllimet e tyre të kahershme por zakonisht përgjigjet i jepte të prera,pa lejuar komente mbi to.Nënteksti ishte i qartë : jeta e tij ishte vetëm në shërbim të Kosovës.
Ai ka filluar tashmë të mbajë lidhje të ngushta me Ismail Qemalin,Bajram Currin,Hasan Prishtinën dhe Hasan Ferrin.Më tepër se lidhje miqësh,këto ishin lidhje trimash që parashihnin se vetëm duke qenë të bashkuar,si një trup i vetëm,do të mund t’i bënin ballë sundimit osman si edhe lakmive shovene të fqinjëve sllav.Një e tillë,ku u lidh besa për t’u ngritur në luftë krejt Kosova me gjith Shqipërinë,ishte kuvendi i Junikut.Në te muarrën pjesë ; Isa Boletini,Hasan Prishtina,Hasan Ferri,Xhemal Begu,Qerim Begolli,Niman Bala,Ibrahim Bajaraktari,Idriz Zeqo,Ibrahim Hoxha, Bajaram Mani,Bajram Curri,Sadri Azemi, etj.Tani në Besëlidhjen e Junikut merrnin pjesë pothuajse udhëheqës të kryengritjes popullore nga krejt trevat verilindore të Shqipërisë.Juniku u pasua me një veprimtari të ethshme mbarëkombëtare.Forcat kryengritëse të udhëhequra prej Isa Boletinit zhvilluan disa luftime në Prishtinë,Llap,Podujevë dhe Karadak të Gjilanit.Kudo,uragani i revoltës popullore shqiptare,mirrte përpara batalione e regjimente osmane të cilët duhet thënë se po parashihnin fundin e tyre pa lavdi.Gjithashtu falë organizimit ushtarak të Isa Boletinit e Bajram Currit,me 14 gusht 1912 edhe qyteti i Shkupit (kryeqyteti i Vilajetit të Kosovës) ra në duart e kryengritësve.Me datën 15 gusht,Idriz Seferi,Isa Boletini e Bajram Curri e dhjetra udhëheqës të tjerë,në krye të 3000 burrave të armatosur hynë triumfalisht në Shkup përmes një hareje të pazakontë.Me radhë pas Shkupit,pothuaj krejt trevat shqiptare të Kosovës u gjendën edhe përmes rrëmujës të krijuar prej paktit ballkanik por edhe nën ndikimin e një shprese që po lindëte.
Midis aleancës ballkanike dhe Turqisë,prijësit popullorë shqiptarë zgjodhën luftën e armatosur për pavarsinë e trojeve etnike shqiptare.Mdje ata nuk nguruan të deklarojnë hapur qëllimin e tyre madhorë. Kështu me 14 tetor 1912,patriotët Nexhip Draga,Sali Gjuka dhe Bedri Pejani,në një telegram që u dërgonin Fuqive të Mëdha,shpreheshin qartë se shqiptarët kishin rrëmbyer armët jo për të përforcuar pushtetin e Turqisë në ballkan,por për tu dalë zot trojeve shqiptare.Mbase nuk duhet haruar se pikërisht në këto momente,janë dy-tri përpjekje të autoriteteve të larta serbe të cilat duan të kompromentojnë karierën patriotike të Isa Boletinit.Por në asnjë prej bisedimeve ata nuk mundën t’ia arrijnë qëllimit.
Kësisoj për të ardhur në ditën fatlume të Shqipërisë ,më 28 nëntorin e vitit 1912.Plaku i urtë Ismail Qemali,duke ngritur flamurin në vlorë mes peripecive,kreu ndër aktet e rrallë të atdhedashurisë.
“Flamuri i kuq me shqiponjën dy krerëshe u ngrit në shtëpinë e Xhemil Bej Vlorës,ku u zhvillua
Kuvendi,i cili zgjodhi Ismail Qemalin si kryetar të tij.Turma që priste në oborr dhe mbushte rrugët,këndonte këngë patriotike,valëviste flamuj të vegjël të përgaditur më parë dhe grumbullohej përpara konsullatave të Italisë dhe Austrisë.Zoti Defacendis,konsull i mbretërisë dhe konsulli Leihanetz,kolegu i tij imperial,dualën në ballkon.Megjith shiun e imët që binte dhe pothuajse në erësirë ato u shprehën me fjalë të mira dhe inkurajuese”.
(Mid’hat Frashëri – “burimet e konfliktit italo-shqiptar”– “Mercyre De France , 1-VIII-1920)
Me 100 trima të Kosovës,Isa Boletini vjen në Vlorë një ditë pas ngritjes së flamurit dhe shpalljes së pavarsisë.Megjithatë nderet që i bëhen atij janë të mëdha.Ate e presin në hyrje të qytetit dhe ndërsa Isa ulet në gjujnë e puth flamurin,plaku Ismail Qemali i drejtohet njerëzve duke iu thënë : “Ky bir i Kosovës më dha krahun dhe fuqinë!”. Një thënie sa profetike aq edhe e sinqertë.Më pas kur formohej kabineti i parë,në ditët e para të dhjetorit 1912,Ismail Qemali i propozon Isës,detyrën e Ministrit të Luftës.Por ky me ate autoritet dhe thjeshtësi i thotë se ndofta këto grada mund t’i shkojnë më tepër Mehmet Pashë Derallës.Biri i Boletinit e kishte gjetur përfundimisht vendin e vet. Ai ishte midis bashkëkombasve,në flakët e luftërave për pavarsi.
Më 1 prill 1913,kryetari i qeverisë provizore Ismail Qemali,niset për në Konferencën e Paqës,në Londër.Me vehte ai merr edhe Isa Boletinin,këtë hero të kryengritjeve të kosovës.A mund të merret ky fakt për rastësi ? Natyrisht që jo ! Me këtë akt,Ismail Qemali donte t’u tregonte Fuqive të Mëdha se Shqipëria s’mund të ndahej,se ajo ishte një, e tërë.Në këtë udhëtim dy burrave trima u pret rrugën në Milano,emisari serb Zhirojen Ballukçiç i dërguari i posaçëm i Pashiçit.Pos të tjerave,Ballukçiç u kërkon prijësve shqiptarë që në Londër ata të pranonin propozimin serb për kufijtë mes tyre dhe të shihnin mundësinë e zgjedhjes së një princi serb si monark të Shqipërisë.Pasi Ismail Qemali I dha emisarit serb përgjigjen e duhur diplomatike,ishte Isa Boletini që me ate lakomizmin karakteristik e përfundoi bisedën : “Serbia do të pendohej keq,po të këmbëngulte të pushtonte Kosovën,sepse ajo popullsi nuk do të pushojë kurrë luftën e saj për liri “.
Në londër,dy burrat shqiptarë u përpoqën të sensibilizonin sa ma shumë opinjonin botëror për kufijtë dhe fatin e Shqipërisë.Ata u pritën prej personaliteteve të shumta deri tek sir.Eduard Grej, ministër i punëve të jashtme i Britanisë dhe kryetar I Konferencës së paqës,pas luftës Ballkanike.Tafil Boletini e përshkruan kështu takimin ;
“Deri të lirohet nga armiqtë grabitqare,Kosova s’ka me ndejet e qetë”kish thënë axha Is. Dhe ser.Eduard Grej,ju ka përgjigjur kështu ; “Për fat të keq,na nuk kemi pas njoftime të duhura për kufijtë e Shqipërisë.Por nëqoftëse këtej e mbrapa viren në diskutim këta,ju,duke pas miq si Herbertin me shokë,keni me pa se kush janë anglezët”.Më në fund e pyet axhën Isë.; Nga ç’vendi i kosovës jeni ju ? “Jam nga Mitrovica “ i përgjigjet ky. Grej e shikon hartën dhe thotë ;” sikur të kishte qenë Mitrovica afër vijës së kufirit me çdo përgjegjsi do t’ia vija një vijë,por qenka shumë thellë,bash në periferi ekstreme”.Axha i thotë ; “Nuk jam ardhur këtu vetëm për Mitrovicën,por për çdo pëllëmbë toke Shqiptare”.(Tafil Boletini “Pranë Isa Boletinit” kujtime faqe 161 – 162 ).
Po në Londër,isa Boletini do t’u deklarojë disa gazetarëve të huaj se “Nëse Evropa nuk do ta zgjedhë drejt çështjen e kufijve të Shqipërisë,ballkani nuk do të ketë kurë qetësi.Ne shqiptarët nuk marrim asnjë barë përsipër për luftërat që do të shkaktohen në të ardhmen,në saje të zgjidhjes jo të drejtë të kësaj çështje “.
Fundi i vitit 1913 dhe fillimi i vitit 1914-ës,do të turbullonte keqaz varkën shqiptare e cila notonte,në një det plot dallgë e rreziqe.Grekët në jug,digjnin Korçën e Gjirokastrën,serbët kishin ardhur në Librazhd,ndërsa Malazezët synonin të zbrisnin në Shkodër.Sikur të mos mjaftonin këto, të ardhmes shqiptare i bënin prita për ta vrarë edhe tradhëtarë të tipit Esat pashë.Ky zhvilloi disa biseda për të bindur Isa Boletinin që të braktiste Ismail Qemalin,por pa dobi.Më pas,Esati u lidh me serbët e malazezët të cilët pa dyshim i premtuan një Shqipëri të vogël për të kënaqur oreksin e tradhëtarit të vendit të vet. Në bazë të një plani të fshehtë me gjeneralin Veshoviq,forcat esadiste dhe ato serbe sulmuan Morinën.Të mbështetur prej artilerisë serbe,këto forca filluan një masakër të pashembullt duke djegur shtëpi e vrarë njerëz të pafajshëm.Sërish Isa Boletini jep kushtrimin dhe duke bashkëvepruar me Bajram Currin,bëjnë ç’është e mundur që të ndalet mizoria serbe.Ata janë gjithashtu në mbrojtje të forcave demokratike në Shqipërinë e mesme e cila u kërcënua realisht prej lëvizjes së Haxhi Qamilit. Kësisoj për të ardhiur deri në vitin 1915,kur Isa Boletini gjendet në Shkodër i lodhur luftërash dhe i dërmuar fizikisht e moralisht.Shkodra aso kohe ishte gati e pushtuar prej malazezëve.Isa duke kujtuar armiqsitë e vjetra të tij me krajlët serb e malazez,duke menduar edhe për fatin e rreth 100 trimave që i rrinin pranë,mendon të kërkojë ndihmën e qeverisë Franceze.Menjëherë sapo kërkon takim me konsullin frances në Shkodër,Bikok,ky e pret dhe i premton se diçka do të bëjë.Pas disa ditësh,Bikok, e nis Isa Boletinin me disa të afërm (djem e nipër të tij) për në Cetinjë duke pretenduar se më pas qeveria franceze do t’i stabilizoj në një vend neutral.
Po këtu kishte filluar odiseja e një udhëtimi që padyshim do të përfundonte tragjikisht.Prej Cetinje,ku malazezët u orvatën dy herë për ti bërë atentat,Isa Boletinin e çuan në Danilograd.Edhe këtu masat e sigurisë ishin tepër të rrepta.trimi i Boletinit ishte gati i burgosur megjithëse në kohën më të madhe,i sëmurë në shtrat.me 23 janar 1916,në derën e shtëpisë ku dergjej i shtrirë Isa , troket fort. Dy xhandarë kërkojnë që Isa të paraqitet në prefekturë pasi e kërkojnë autoritetet e vendit.Ndërsa ishte duke kaluar mbi urën e lumit Ribnice,Isa Boletini vështron lëvizje të mëdha xhandarësh.Me sa duket diç parandjen por tashmë ura mbahet e rrethuar dhe aty nuk lënë njerëz të tjerë të kalojnë.Thirjes së xhandarëve për të dorëzuar armët,biri i Boletinit i përgjigjet me zjarr. Kënga thotë : Krisi pushka në pazar
Lufton Isai si Shqiptar
Se ç’u bë ky nam beteri,
Podgoric të mloi jezeri
U ba pushk e gjimon prroni
Po lufton Isa dragoni,
Lufton rreptë e lufton randë
Mbet dëshmor,po vet i nandë…
Isa Boletini ra me dhjetra plagë në trup.Kaq e egër kish qenë urrejtja për te.Ky bir e udhëheqës i madh i Kosovës martire,po rrëzohej qindra kilometra larg vendlindjes së tij ashtu si ai lisi me degë mbi të cilën rrënon bora e fortuna.Lajmi u përhap menjëherë.Në Boletin në kullat e djegura,dhimbja endej si një zog malli i përjetshëm.Në Vlorë labërit u mblodhën dhe e vendosën ate në këngë.Në Shkup e Shkodër,mbajtën zi për birin e tyre.Emri i Isa Boletinit endet sot në çdo kujtesë guri e bari të vatrave shqiptare.Ajo kujtesë ende valvitet në shpirtin e shqiptarit,si pallët e flamurit në frontin e Lirisë.Këtë përvjetor Isa Boletini kthehet nga legjenda që sdihej se ku prehej nën dheun dhe tokën e vet nga dhe mori shpirt që më pas të kaluar në legjendë,dhe po aq na jep shpirtë dhe një herë forcon kullat dhe themelet e pamposhtura kundra hordhive serbosllave,jo vetëm të Kosovës por të mbarë kombit shqiptar kudo ku ai shtrihet në hapsirat e Shqipërisë Etnike.
Bern-Zvicër
NAMIK DELVINA,PERSONALITE I SHQUAR NË HISTORINË E RILINDJES SË KOMBIT SHQIPTAR
Shkruan:Eugen SHEHU/
Delvina,ai qytet i bukur në prehër të maleve të Lunxherisë,ka qenë në shekuj shembull i lartë trimërie dhe mbijetese të shqiptarëve.Në vitet 1820-1847,qyteti jugor u shndrua në vatër të kryengritjes kundër reformave turke të Tanzimatit,ndërsa në vitet e lavdishme të Lidhjes Shqiptare të Prizërenit,burrat e këtij qyteti marshuan drejt Frashërit,në teqenë e të cilit u lidh besa ç’prej Janine deri në Krujë e kotor.Këta burra do të mbanin në gjirin e tyre,trimat si Çerçiz Topulli, Mehmet Sejko,Dervish Hima,Nikolla Ivanaj,Bajo Topulli,Shahin Kolonja etj,në vitet e para të shekullit të njëzetë,atëherë kur merrte udhë,lëvizja autonomiste shqiptare.Pikërisht në këtë qytet, të trazuar prej luftërash për liri,lindi më 18 qershor 1875,Namik Delvina.
Fëmijë tejet i urtë,siç e tregonin më vonë,mësimet e para Namiku do t’i merrte në Delvinë,në shkollën e vetme turke të qytetit.Por i jati,do të paguante mësues të shiqpes për djemtë e tij dhe duke parë se ata pëlqenin më shumë librat se tregëtinë,i dërgon djemtë evet në gjimnazin “Zosimea” të Janinës.Të dy djemtë namiku dhe Sulejmani u ulën kësisoj në bangat e gjimnazit të Janinës,duke ecur në gjurmët e Frashërllinjëve,të cilët kishin studiuar po në këtë gjimnaz.Ndonëse mësimet në “Zosimea” ishin të vështira (aty merrej kulturë greke,romake dhe franceze)Namiku do të arrinte rezulltate tejet të larta.Për më tej,ai në bashkëpunim edhe me studentë të tjerë,përpiqeshin të përhapnin nëpër rrethet shqiptare,gjuhën e bukur të nënës së tyre.Pas vrasjes makabre të Ali Pashë Tepelenës,në Janinë,Porta e Lartë pat ndaluar me ligje të rrepta gjuhën shqipe.Aty mësohej veç turqishtja e greqishtja,ndaj Namiku me të vëllanë e atdhetarë të tjerë,bënin ç’ishte e mundur për përhapjen e shqipes,sidomos të shkruar.Ka qenë kjo arsyeja,që në vitin 1894,ndonëse student në “Zosimea”Namik Delvina arrestohet nga autoritetet e xhandarmërisë turke të Janinës,me preteksin se “shfaq ndjenja nacionaliste,duke mësuar të tjerëve gjuhën shqipe”.Arrestimi i Namikut,nuk mund të përcillej lehtë në Janinë.Mjaft prej nxënësve dhe mësuesve të gjimnazit por edhe anëtarë të shoqatës së njohur prej kohe “Vëllazëria e Shqiptarëve” ngritën lartë zërin duke kërkuar lirimin e Namikut.Pas qëndrimit disa javë në burg,ai lirohet por me kusht që herë pas here të paraqitej në xhandarmërinë e Janinës.Edhe në këto kushte gjysëm burgimi,Namik Delvina nuk rreshti përpjekjet për lëvrimin e gjuhës shqipe dhe sidomos përhapjen e librave shqip,në Shqipërinë e vet të mbyllur në padije.Pas mbarimit të “Zosimeas”,Namiku në vjeshtën e vitit 1895,i drejtohet Berlinit dhe “fillon studimet e larta në Universitetin e Shkencave Politike”.(Arkivi Qendror i shtetit-Tiranë.Fondi 19,dosja 32,fleta 223 ).Edhe në bangat e këtij fakulteti,Namiku do të ndihej kurdoherë krenar për racën e vet,për kombin shqiptar,i cili ndonëse i vogël në numër,i pati falur Evropës sakrifica të mëdha.Në Berlin,jo rrallë studenti shqiptar nga Delvina do të hynte në polemika me pedagogët gjerman,duke mbrojtur në çdo rast,të shkuarën e atdheut të vet.Namiku,ndonëse mbaron shkëlqyeshëm studimet,nuk mund të doktorohet në Berlin,për arsye të ardhurave të pakta financiare.Në këtë mënyrë,kthehet në atdhe,duke dashur të kontribojë sadopak,në zgjimin e vetëdijes nacionaliste të shqiptarëve.Delvina do ta priste krahapur birin e vet.Në shtpenë e bukur dykatëshe,burrat do t’i uronin mirëseardhjen,ndërsa një xhandar do t’i binte lajmin se donte ta takonte prefekti i Gjirokastrës.Të nesërmen,namiku u paraqit në prefekturë dhe ndërsa prefekti po i fliste për disa vende pune me rëndësi,biri i Delvinës i qe përgjigjur se donte të punonte për vendin e vet dhe jo për Stambollin.Në vitin 1901,shtëpia e Namikut ishte kthyer në shkollë të fshehtë për gjuhën shqipe.Aty do të kalonin mbërmjet shpesh Dervish Hima,Nazif Haderi,Sabri Preveza,Lesko Raça etj,dhe do të diskutonin për mundësitë e marrjes së librave shqip,që botoheshin në Sofje e Bukuresht,si edhe për shpërndarjen e tyre në krejt vilajetet shqiptare.
Vetë Namiku,filloi punës si mësues,në shkollën qytetëse të Delvinës.Prapa kësaj detyre,ai mund të përhapte më i sigurtë gjuhën shqipe,nëpër gjeneratat e reja shqiptare,të cilat do të shndrroheshin më vonë, në bartëse të idealeve për autonominë e trojeve shqiptare.Përpjekjet e tij,ranë në sy të autoriteteve turke të qytetit dhe në fund të vitit 1902,xhandarët organizuan një kontroll të beftë në shtëpinë e Namikut.Gjatë këtij kontrolli,iu gjetën një tog i madh linrash në gjuhën shqipe,të cilat u bënë shkas për arrestimin e Namikut.Por edhe kësaj rradhe ndërhyri populli i qytetit,i cili kërkoi lirimin e mësuesit të vet.Ka qenë sigurisht autoriteti i Sulejmanit,të vëllait i cili po ngjiste shkallë të larta në Stamboll,me çrast Namiku u lejua të jepte sërish mësim në qytet.Ndërkaq veprimtaria e Namikut,nuk mund të mbyllej vetëm nëpër shtëpitë e qytetit.Duke shfrytëzuar miqësitë e shumta të familjes,Namiku u përpoq të përcillte shqiptarizmin e vet,edhe më tej.
”Veprimtarinë e vet e zgjeroi edhe në fshatrat mbi Delvinë,ku udhëtimet i justifikonte me mënyra të ndryshme,herë shkonte për miqësi,herë për të biseduar me prindërit e nxënësve,herë tjera për të parë gjendjen e shkollave.Në këto takime ai u fliste fshatarëve për kombin dhe gjuhën shqipe.Veprimtarët e fshatrave shpesh i thërriste në shtëpinë e vet dhe i udhëzonte si të propagandonin idenë kombëtare”(Fondi i muzeut-Delvinë).
Në vitet 1905-1906,Namik Delvina do të bjerë në kontakt me Bajo Topullin,asaj kohe drejtor i gjimnazit të Manastirit dhe ndër burrat që përkrahnin pa u friguar idetë autonomiste për Shqipërinë.Bajo Topulli parapa tek biri i Delvinës,njeriun e vendosur deri në fund për lirinë e Shqipërisë,ndaj caktoi atë të ngrinte në Delvinë e rrethina,çetat e para të luftëtarëve,sipas shembullit të atyre që u krijuan me porosi të Komitetit të fshehtë të Manastirit.Ndërsa në vjeshtën e vitit 1907,në Delvinë u krijua shoqëria e fshehtë “Atdheu”,në krye të kësaj shoqërie,patriotët e jugut të shtetit amë,zgjodhën njëzëri Namik Delvinën,i cili edhe pas kësaj do të mbetej një ushtar trim dhe i mençur i lëvizjes sonë kombëtare.Shoqëria “Atdheu” në vitet 1907-1909,do të shpërndante ilegalisht,në krejt krejt fshatrat e jugut,abetare e libra shqip të hstypur në Sofje si edhe armë dhe municione për çetat e komitëve shqiptarë.Vetë shtëpia e Namikut,u shndrua në vatër të ngrohtë mikpritjeje,për çetën e Çerçiz Topullit apo të komitëve të Çamërisë,të cilët i kishin vënë pushkën andartëve grekë.Në platformën e ideve të Rilindjes sonë kombëtare,çështja e gjuhës shqipe,shihet si diçka parësore.Veçmas në kushtet kur perandoria osmane po dergjej e sëmurë,fqinjët tanë shovenë u ngritën të tërë,duke dashur të lënë në errësirë,historinë e lavdishme të shqiptarëve.Për këtë shkak,në fillim të vitit 1909,Namik Delvina,së bashku me Hysni Hodën,Leska Raçën,Ismet Shushin dhe Petro Delvinën,çelën në qytetin e Delvinës,të parën shkollë shqipe,ku morën pjesë jo vetëm nxënës të lagjes së qytetit,por edhe të fshatryve përreth.Në ditët e çeljes së shkollës,Namik Delvina u uroi mësuesve dhe nxënësve udhën e mbarë të dijes.Ai zhvilloi orën e parë të mësimit,duke risjellë në vëmndjen e nxënësve delvinjotë,historinë e ndritur të kombit tonë,qysh nga Skenderbeu.Ndënëse pas disa muajsh shkolla u mbyll prej turqve të rinj,Namiku mori masa që mësimet të mos ndërpriteshin por të vazhdoheshin ilegalisht,nëpër shtëpitë e patriotëve të Delvinës.Shkrimi i gjuhës shqipe me gërme latine (ashtu sikundër ishte vendosur në Kongresin e Manastirit) ishte ndër kujdesjet më të mëdha të Namikut,i cili ndonëse ishte ftuar të shkonte në atë kuvend historik,nuk mori pjesë pasi ndodhej në Itali.Në shkurtin e vitit 1910,disa patriotë të Çamërisë e ftojnë Namikun në Janinë,me çrast ai do të fliste për çështjen shqiptare.Në shtypin shqiptar të asaj kohe,mësojmë :”Namiku gjendet në klubin shqiptar “Bashkimi”,të Janinës,në një mbledhje ku marrin pjesë,më shumë se 200 vetë.Në këtë mbledhje ai mban një fjalim të gjatë mbi lashtësinë e kombit shqiptar,gjendjen akuale të tij ai dhe rreziqet që i kanosen:më pas,flet për përparimin e gjuhës shqipe.Namiku e përfundon fjalën me parrullën ;”Rroftë Kombi shqipta ! Rroftë Shqipëria !”.( Gazeta “ Zgjimi i Shqipërisë “ më 10 mars 1910 ).
Ndërkaq në po këtë takim të atdhetrëve në Çamëri,namik Delvina do të bënte me dije krejt bashkëkombasit e vet,se ora e madhe ka zbritur dhe nuk duhet qëndruar në pritje.Tekstualisht në shtypin e kohës ai shprehet ;”Ne shqiptarët,këtu ku gjendemi,për fat të keq,jemi në gjendje shumë të hidhëruar.Shpëtimi dhe lartësimi i gjendjes nuk buron duke ndenjur duarlidhur.Ne s’kemi siguruar sot nevojat më të para ; gjuhën dhe shkollat,ne sot jemi në shekullin e njëzetë po dukemi si në shekullin e errësirës.Gjuha na siguron kombësinë,shkolla na ndriçon e na lartëson,na gëzon me një të ardhme të lartë e të ndritur.Ta dimë mirë,mësimi na bashkon dhe na forcon atdheun e dashur.Gjuha dhe shkolla janë të parat e nevojave sepse shekulli i sotëm do të na dënojë fort,nëse nuk i kemi këto që sigurojnë jetën dhe kombësinë”.(Gazeta “Zgjimi i Shqipërisë”7.mars.1911).
Dihet tashmë se në pranverën e vitit 1911,Porta e Lartë,dërgoi në Veriun e Shqipërisë,Shefqet Turgut Pashën,në krye të 40 mijë ushtarëve të rregullt,për të shuar shpirtin kryengritës të “arnautëve”.Mizori të mëdha ndërmori pashai turk,kundër çetave kryengritëse të drejtuara prej Ramadan Zaskocit,Isa Boletinit,Ded Gjon Lulit,Sadik Ramës etj.Në këto kushte edhe nga atdhetarët shqiptarë në jug,u mendua për një koordinim të veprimtarive luftarake.Ka qenë atdhetar i shquar Themistokli Gërmenji,me vëllezërit Topulli,të cilët në maj-qershorin e vitit 1911,shkojnë në Delvinë dhe priten bujarisht në shtëpinë e Namikut.Pikërisht nga kjo shtëpi,ideohen lëvizjet kundër turqve të rinj,me qëllim që të hapen disa fronte luftimi,duke e detyruar Shevqet Turgut Pashën,të ndalë mësymjen gjakatare në Kosovë.Fillimisht,çeta e komanduar nga Namik Delvina,përbëhej nga 40-50 burra të Labërisë.Më pas,kur autoritetet turke filluan të ngrenë pusi për ta shtën në duar Namikun,çeta la Delvinën dhe iu drejtua Çamërisë.Në këto kushte ajo erdhi duke u shtua dhe në bashkëpunim edhe me çetat e mehmet Sejkos dhe Muharrem Rushitit,ato numëronin rreth 300 luftëtarë të cilët u bën tmerr i portës së Lartë,në krejt Çamërinë.Por vizioni atdhetar i Namik Delvinës,nuk mund të kufizohej vetëm me disa luftime kundër turqve dhe tërheqja nëpër male.Ai e parashihte ditën e afërt të rënies së Perandorisë,ndaj donte që shiqptarët e katër vilajeteve,të ishin të bashkuara si në luftë edhe në ide,gjuhë e shkolla.Me përpjekjet e drejtëpërdrejta të Namikut,në 30 qershorin e vitit 1911,në Janinë u organizua tubimi i krerëve kryesorë të 16 kazave të vilejetit.Në këtë tubim të fshehtë,Namik Delvina ndër të parët e “ngriti zërin për autonominë administrative të vendit,si e drejtë e natyrshme e kombit shqiptar”(Arkivi i Institutit të Historisë-Tiranë.Fondi dok.Të Vjenës,Raport i konsullit austrohungarez në janinë,dërguar ambasadorit të tij në Stamboll më 16.korrik. 1911 ).Është po ky konsull,i cili nëpërmjet një telegrami sekret, e bën me dije qeverinë e vet,se në muajt korrik-tetor të po atij viti,Namik Delvina mban lidhje të fshehta me Dervish Himën,Nikolla Ivanajn,Ismail Qemalin dhe Nexhi Dragën.Këto lidhje,sipas burimeve austrohungareze,janë vetëm e vetëm për organizimin e punëve,në favor të lëvizjes kombëtare shqiptare.Gjatë vjeshtës së vitit 1911,Namiku merr përsipër detyrën e bashkimit të çetave të Delvinës,Sarandës,Nivicës dhe Borshit,duke paraparë më tej,lidhjen e komandave të këtyre çetave,me lëvizjen madhore shqiptare për pavarsi.Tashmë ai pritet si mendimtari i shquar politik jo vetëm në Sarandë,por edhe në Çamëri,Gjirokastër,Kolonjë e deri në Vlorë.Kontaktet e vazhdueshme me Ismail Qemalin,Nexhip Dragën dhe Sali Gjukën,i japin frymarrje të re,veprimeve të çetës së tij,kundër administratës së lartë të Stambollit.Është kjo arsyeja,që në nëdorin e vitit 1911 autoritetet e xhandarmërisë turke,të Gjirokastrës,bien në erë të gjurmëve dhe veprimtarisë së Namikut.Atij i bëhet edhe një pritë në fshatin Zhulat,por ishte besnikëria dhe trimëria e luftëtarëve të vet,të cilët e nxorrën nga rrethimi për mrekulli.Fal njohjeve të konsiderueshme që Namiku kishte me pinjollë të familjeve të mëdha shqiptare,ai i përdori këto miqësi për të armatosur çetat e jugut me armë dhe municion.Floririn e paguar nga dyert e mëdha shqiptare,ky bir i Delvinës e përdori krejt për realizimin e ëndrrës së shenjtë të shqiptarëve,lirinë e amëshuar.Reputacioni i namik Delvinës,tani është rritur ndjeshëm pothuajse në krejt jugun shqiptar,ç’prej Delvine deri në Prevezë.Në marsin e vitit 1912,kur shkon pas kaq muajsh i arratisur në Delvinë,populli,miqtë dhe shokët e presin krahapur.Madje për këtë pritje,konsulli austrohungarez në Janinë,i dërgoi Vjenës një telegram,ku pos të tjerve kumtonte “Namik Delvina u kthye këto ditë në qytetin e lindjes,ku u prit me dashuri nga bashkëqytetarët.Populli e zgjodhi atë kryetar të bashkisë së qytetit… Në këtë detyrë ai po ndërmerr një varg reformash me karakter përparimtar”.( Arkivi i Institutit të Historisë – Tiranë. Fondi i dokumentave të Vjenës , dok.Dt. 17.mars.1912 ).
Edhe këtë radhë turqit e rinj bënë përpjekje të minimizonin apo izolonin veprimtarinë atdhetare të Namikut.Valiu i Janinës,i dërgoi telegram ku i thoshte të paraqitej atje,për të marrë udhëzime lidhur me funksionin e ri.Ndërsa përgjigjja e Namikut,ishte se ai nuk mund të merrte udhëzime prej një pashai turk,se pse nuk e kishte zgjedhur Turqia në atë detyrë,por populli i Delvinës me votën elirë të tij.Përballë këtij qëndrimi,Porta e lartë e cila po rrënohej dita-ditës,preferoi më mirë të heshtet.Në funksionin e krytarit të bashkisë së qytetit,namik Delvina,në mungesë të veçantë u përpoq për hapjen menjëherë të shkollave shqipe,në fshatra e qytete.Duke qenë në dije të përpjekjeve të grekërve për aneksimin e territoreve shqiptare,Namiku nis nga puna për çeljen e këtyre shkollave edhe në fshatrat e Çamërisë,pranë Delvinë e Sarandës.Ai vurri nën kontroll xhandarmërinë e qytetit,duke larguar nënpunësit turq dhe duke vendosur aty,nga atdhetarët më të shquar të jugut shqiptar,është kjo arsyeja që në Delvinë,në verën dhe vjeshtën e vitit 1912,gjetën strehë të sigurtë atdhetarë të tillë si Mehmet Sejko,Musa Demi,Dervish Hima,Shahin Kolonja etj.
Emocionante ka qenë edhe ngritja e flamurit në Delvinë,në dhjetorin e vitit 1912.Namiku gjatë gjithë muajt nëntor,mbajti lidhje të fshehta me atdhetarët shqiptarë.Ndërkaq,ai u shndrrua në barrikadë të pakalueshme prej ortodoksisë greke,e cila donte të ngrinte në Delvinë,Gjirokastër e Kolonjë flamurin grek.Është i njohur fakti që ushtritë e Athinës,në vjeshtën e vitit 1912,kishin pushtuar Korçën dhe Gjirokastrën,por Delvina me gjitha fshatrat qëndronte e paepur.Për aryse gjithashtu të vizionit të Namikut,ky burrë nuk mori pjesë në Vlorë,por dërgoi të tjerë atdhetarë aty,ndërsa vet zhvillonte luftime kundra hordhive greke.Falmuri i ngritur në Vlorë më 28 nëndor 1912,do të shënonte një epokë të re për shqiptarët.Për arsye të vështirësive të mëdha të ndërlidhjes, lajmi për ngritjen e flamurit në Delvinë,ka shkuar atje në agun e 4 dhjetorit.Namik Delvina ka marrë i pari këtë lajm dhe ka urdhëruar telegrafistin të qëllojë me pushkë në shenjë gëzimi.Më pas,flamuri kuqezi ka valvitur i lirë në qytet,përmes një gëzimi mbarëpopullor.Në një telegram që Namik Delvina,do t’i dërgonte Ismail Qemalit,më 5 dhjetor 1912,pos të tjerave do të shprehej ; “Jeta dhe egzistenca e gjitha Shqipërisë është në duart tuaja,të cilat ditën ta shpëtojnë nga rreziku i madh.Jemi mirënjohës të patriotizmit dhe të urtësisë suaj dominante.Në emër të të gjithëve një emër me kombin ju paraqesim mirënjohjen dhe shpejtojmë për të uruar kryesinë e ndritur”.( Arkivi Qendror i shtetit – Tiranë.Fondi Qeveria e Përkohshme e Vlorës, dosja 27 , fleta 16 ).
Me udhëzim të Ministrit të Arësmit,të shtetit të parë shqiptar,Luigj Gurakuqit,Namik Delvina filloi nga puna për ngritjen e shkollave shqipe në jugun e shtetit amë.Natyrisht edhe këtu do të shkëlqente patriotizmi i tij.Tanimë,në çeljen e këtyre shkollave,ai do të përballej jo vetëm me mentalitetin mesjetar por edhe me ultrashovenizmin helen,të ndihmuar e mbështetur nga bandat andarte.Në vitet 1913-1915,Namik Delvina do të ngrinte një varg shkollash në krejt jugun shqiptar dhe jo rallë,do të virej në krye të forcave kombëtare shqiptare,kundër hlenëve që kërkonin shkyerjen e Shqipërisë mes grekërve dhe serbosllavëve e bullgarëve.
Në janarin e vitit 1920,në qeverinë shqiptare të dalë prej Kuvendit Historik të Lushnjës,vëllai i Namikut,Sulejman Delvina mori postin e kryetarit të qeverisë.Pati mjaft zëra asaj kohe që Namiku të shkonte në Tiranë dhe të drejtonte arsimin shqiptar,si një prej pionerëve të parë të gjuhës dhe shkollës shqipe,por burri i Delvinës nuk pranoi,ai kish menduar kurdoherë se ish më tepër i vlefshëm,aty në pozicionet e para kundër hordhive greke,se sa në Tiranë.Në fillim të vitit 1921,sikudo në Shqipëri edhe në Delvinë u krijua Komiteti i Mbrojtjes Kombëtare.Me dhjetra atdhetarë nacionalistë ç’prej Vurgu e deri në Kolonjë,propozuan dhe vunë në krye të këtij Komiteti Namik Delvinën.Atdhetari dhe vizionar i madh,luftoi për vite me radhë,sidomos në aspektin diplomatik e propagandistik që trojet shqiptare të kishin pavarsinë dhe lirinë e tyre.
Në vitin 1925,boton në Sarandë gazetën “Rilindja Shqiptare”.Krejt atdhetarët e jugut,pëlqejnë idetë dhe tezat e shkruara në faqet e kësaj gazete,ndaj kontribojnë që ajo të shpërndahet sidomos në Çamëri,duke u shndrruar në zëdhënëse të aspiratave për liri të popullsisë çame.Përpara se të mbyllte sytë,në 23 janar 1933,kërkoi të varrosej në teqenë e Krujës.Me mijëra shqiptarë nga të gjitha besimet e sidomos nga të gjitha trevat, epërcuallën plot respekt për në banesën e fundit. Revista “Leka” në shkurt 1933,në faqen 6 do të shkruante : “Më 23 janar vdiq veterani i madh Namik Delvina,i cili i shërbeu atdheut me armë,me penë e me punë…”.Ai mbylli sytë por vepra i mbeti në shpirtërat e gjeneratave të tëra patriotësh e atdhetarësh të djeshëm e të sodit.
Bern-Zvicër
HALIM DERALLA- PERSONALITET I SHQUAR I LËVIZJES AUTONOMISTE SHQIPTARE
Shkruan:Eugen SHEHU/
Padyshim që historia e një kombi,është historia e familjeve të mëdha të këtij kombi.Familjet e mëdha shqiptare,kanë qenë në çdo kohë barrikadat e para ndaj çdo rrebeshi,të paepura në stoicizmin e tyre ato kanë pritur e janë përballur me hordhi armiqësh gjithfarësh,duke mbrojtur njëherazi nderin e tyre dhe kombin.Padyshim në vargun e këtyre familjeve të mëdha,dera e Derallëve,zë vendin e saj të merituar,në historinë shqiptare të shekullit të kaluar.Ndër pinjollët e kësaj dere,Mehmet Pashë Derralla do të linte grada dhe ndere të ofruara nga Porta e Lartë,duke u vënë plotësisht në shërbim të Shqipërisë,në radhët e para të kalorësve që kërkonin pavarsinë e trojeve etnike arbërore.Këtë shqiptarizëm të kulluar,ministri i luftës i të parit shtet shqiptar (1912) do ta përcillte pos të tjerave edhe tek djemtë e tij,Halimi,Gajuri,Hyseni etj.
Halim Deralla,ka lindur në fshatin Gradec,në rrethina e Tetovës,në vitin 1879.Fëmijërinë e kalon aty e më tej,nis mësimet e para në shkollën qytetëse të Tetovës.Mbasi mbaron mësimet aty niset në Stamboll kryeqendra e Perandorisë Osmane,e lakmuar sidomos nga djemtë e dyerve të mëdha siç ishte Halimi.Në të vërtetë mëson shumë,ku kalon pjesë më të madhe të kohës mbi libra dhe pas mbarimit të shkollës së mesme vijon studimet,në vitin 1898,në fakultetin e drejtësisë.Falë reputacionit që Mehmet Pashë Derralla,gëzonte asaj kohe në rrethet patriotike shqiptare,Halimi do të binte në kontaktë me idetë e para të rilindasve shqiptarë,për autonominë e trojeve arbërore.Studentin e Tetovës do ta shihnin me respekt në Stamboll,jo vetëm për këmbënguljen në përvetsimin e dijeve por edhe për natyrën e tij disi të heshtur,fjalëpak dhe krenarë.Kështuqë me mbarimin e fakultetit të drejtësisë emërohet si nënpunës i lartë i administratës osmane në Serbi.Ai do të dallohej për korektësinë në funksionet shtetërore,çka ishte diçka e radhë në radhët e nënpunësve të korruptuar të perandorisë së asaj kohe.Madje shkallët e karrierës së tij në fushën e jurispondencës,mund të ishin tejet të lehta,nëse në agim të shekullit të kaluar,nuk do të kishte dalë në pah,çështja shqiptare.Në fillim të vitit 1908,i jati i Halimit,Mehmet Pashë Deralla,në bashkëpunim të ngushtë me Ismail Qemalin,Hasan Prishtinën,Dervish Himën,Ibrahim Temon, Mid’hat Frashërin etj,ideojnë lëvizjen autonomiste në Vilajetet shqiptare,tashmë atij i duhet të udhëtojë në krahina të ndryshme,të zgjojë vetëdijen nacionale,të zgjojë bashkëkombasit e vet prej territ osman.Por i duhet të qeverisë edhe pronat e mëdha që ka në Tetovë e rrethina,dhe në këto kushte ai thërret të birin e vet,Halimin,për ta ndihmuar në detyrën e madhe që duhet të përballonte.Halimi tanimë pothuajse 30 vjeçar,me shtratin e lartë me atë vështrimin e thellë e të menduar do të ngarendë për t’u vënë plotësisht në shërbim të kombit të vet,duke kuptuar se drejt pavarsisë të trojeve etnike,shkohej me pushkë dhe dituri.Halimi do të jepte ndihmesë të madhe, në vitin 1908,sidomos në përkrahje të shkollave shqipe,në Maqedoninë shqiptare.Me nismën e tij i përkrahur edhe nga Dervish Hima,biri i Derallave do të blente abetare dhe libra shqip për t’ua shpërndarë falas nxënësve në Tetovë e rrethina.Burime të diplomacisë austrohungareze,duke folur për këto troje na bëjnë me dije se ;”ndonëse zyrtarisht shkollat nuk janë çelur,në to zhvillohet rregullisht çdo ditë dy orë mësim për gjuhën shqipe”.(Arkivi i Institutit të Historisë – Tiranë. Fondi i dokumentave të Vjenës.Raport i konsullit Pollanc,dërguar Vjenës,dok.26 ).
Turqit e rinj pamvarsisht se patën premtuar shumë liri e të drejta për shqiptarët,kur panë se lëvizja autonomiste sa vinte e rritej u përpoqën të ndalnin me çdo mjet atë.Kështu,ata mundën të kufizonin deri diku pjesëmarrjen e gjërë të luftëtarëve të kosovës në Ferizaj,të cilët sidoqoftë arritën të lidhin besën në atë kuvend burrash.Autoritetet ushtarake osmane u përpoqën me çdo kusht të ndalnin këtë manifestim,kinse Stambolli do t’u plotsonte shumë shpejt kërkesat.. por atdhetarët shqiptarë e kuptonin se kjo ishte një manovër sa për të kaluar radhën.Sali Gjuka,Halim Deralla,Dervish Hima, Nijazi Resnja etj,bënë çësht e mundur që marshimi i shqiptarëve drejt Shkupit të mos ndalej.Ngase Korparmata e Dytë me qendër në Manastir përbëhej në pjesën më të madhe prej shqiptarëve,ngase patën nisur të vepronin komandat lokale të shqiptarëve në Tetovë,Gostivar,Dibër,Strugë,Ohër e Manastir etj,në mbrëmjen e 24 korrikut 1908,Porta e Lartë vendosi të ndal marshimin,duke dëgjuar kërkesat e shqiptarëve dhe duke iu dhënë atyre menjëherë disa prej të drejtave të mohuara.Burime të historiografisë sonë,na bëjnë me dije se në bisedimet e përfaqsuesve të luftëtarëve kanë qenë pos të tjerëve edhe Halim Deralla,i cili me autoritetin që gëzonte ka mbrojtur me logjik e vendosmëri të drejtat e shqiptarëve.Pas tri katër ditësh pothuajse në gjendje lufte,Shkupi u zbraz prej luftëtarëve shqiptarë të cilët mundën të fitonin disa të drejta elementare.Ndër këto të drejta ishte edhe largimi i punonjësve osman të korruptuar,të cilët populli nuk i duronte dot.”Komiteti shqiptar,njoftonte Pllanc,po urdhërojnë autoritetet lokale turke,të pushojnë nga detyra punonjësit që nuk i do populli”.( Arkivi i Institutit të Historisë–Tiranë.Fondi i doku. të Vjenës,dt.29 korrik 1908).
Në vitet 1908-1912 shtëpia e Derallave,në Tetovë do të shëndrrohej në një çerdhe të shqiptarizmës.Mehmet Pasha dhe i biri Halimi do të ishin kurdoherë në krye të lëvizjeve të mëdha atdhetare,duke dhënë ndihmesë jo vetëm me trimërinë,guximin,logjikën por edhe me pasurinë e tyre.Të dy sëbashku ata do të prisnin e do të përcillnin në shtëpinë e madhe në Tetovë,Trimat patriotë e atdhetarë si Sali Gjukën,Bedri Pejanin,Bajram Currin,Isa Boletinin,Mid’hat Frashërin, Hamdi Ohrin,Hoxhë Vokën dhe dhjetra atdhetarë të tjerë nga krejt viset etnike shqiptare. Ata do të merrnin pjesë në Kuvendin e Junikut e mandej në fillim të viteve 1912,do të komandonin çetën e parë të luftëtarëve tetovarë, e cila rroku armët për t’u bërë ballë sulmeve osmane dhe atyre serbo-bullgare.Në gushtin e vitit 1912,Hasan Pristina me cilësinë e përfaqsuesit shqiptar të trevave të veriut,zhvilloi disa bisedime me autoritetet e larta osmane,në Prishtinë dhe Ferizaj.Mandej në Ferizaj ai i paraqiti komisionit qeveritar osman edhe një memorandum prej 14 pikash.Ky memorandum iu dorëzua komisionit osman në 9 gusht 1912,duke deklaruar që në rast se brenda dy ditëve nuk do të pranoheshin,atëherë forcat shqiptare kryengritëse do të marshonin drejt Shkupit.Pas kësaj forcat shqiptare të komanduara prej Idriz Seferit,Isa Boletinit,Hasan Prishtinës etj,u riorganizuan dhe u nisën me tren drejt Shkupit.Meqenëse qeveria osmane e vonoi përgjigjen e memorandumit atëherë shtabi madhor i kryngritjes shqiptare,vendosi të marrë Shkupin,dhe brenda 48 orëve,qyteti u rrethua nga rreth 30 mijë luftëtarë shqiptarë,ndërkaq edhe brenda qytetit,atdhetarë të tjerë në mënyrë të fshehtë po organizoheshin.Valiu i Kosovës,Masar beu,i ndodhur në këto kushte të vështira dha dorëheqjen.Ndërsa komandanti i granizonit ushtarak të Shkupit,në pamundësi t’u bënte ballë kryengritësve,u largua fshehurazi duke vënë në dijeni Portën e Lartë për revoltën e madhe të shqiptarëve.Në këto rrethana më 12 gusht 1912 rruga ishte pothuajse e hapur.Shkupi qyteti i lashtë i trojeve arbërore ishte fare pranë lirisë së ëndërruar prej 5 shekujsh.Pasi patën marrë të gjitha masat,pasi kishin njoftuar atdhetarët shqiptarë brenda dhe jashtë Shqipërisë për çfar ishte arritur,burrat mëmëdhetarë,nuk munguan të hyjnë në Shkup.”Prijësit dhe udhëheqësit e shquar ;Hasan Pristina,Idriz Seferi,Isa Bolentini,Bajram Curri,Halim Tetova,Shan Prizëreni,Ramadan Zaskoci,prijnë drejt Shkupit me flamuj të shpalosur me bandën muzikore kryengritëse me brohoritje entuzijaste”.( Sh. Braha “Idriz Seferi “ – Tiranë 1982 , faqe 177 – 178 ).
Në nëntorin e vitit 1912,atëherë kur Mehmet pashë Deralla udhëtonte drejt Vlorës si një përfasues i popullit të Kosovës,i biri i tij Halimi në krye të një çete prej 200 luftëtarësh tetovarë do të virej në mbrojtje të trojeve shqiptare.Dihet tanimë se pas tërheqjes së Perandorisë Osmane nga Ballkani fqinjët tanë të përkrahur dhe nga Rusia Cariste,Franca e Anglia,kërkonin aneksimin e tokave tona.Orekset shovene parashihnin coptimin e plotë të Shqipërisë ndaj grekët,bullgarët,serbët malazezët,pasi krijuan Aleancën e krishtere ballkanike iu vërsulën ndaj tokave shqiptare me grykësinë e një lukunie ujqish,ndonëse formimi i shtetit të parë,të pavarur shqiptar pati dimensionet e veta historike,ky akt nuk mundi gjithsesi të shpëtonte Shqipërinë prej coptimit të saj.Dhe ndërsa përfaqsuesit e Fuqive të Mëdha,koteshin të përgjumur kur ndahej toka shqiptare,ishin bijtë e saj si Halim Deralla,të cilët pa marrë në sy rrezikun,luftonin viseve të atdheut për lirin e tij.Pas dorëheqjes së Ismail Qemalit-Vlorës,dhe kabinetit të tij,Mehmet Pashë Deralla,shkon sërish në Tetovë.Por serbët nuk mund të harrojnë as atë as birin e tij Halimin,të cilët organizuan një varg betejash për mosnështrimin e Tetovës,Gostivarit,Kumanovës e Strugës,prej çizmes sllave.Për më tepër,në luftërat e zhvilluara në këto treva në vitet 1913-1914 dera e shquar e Derrallave ishte vënë në shënjestër të qeverisë bullgaromadhe të asaj kohe.Është kjo arsyeja që atë e birë në vjeshtën e vitit 1914 e arrestojnë dhe e dërgojnë të lidhur në Karlova të Bullgarisë.Atë e bir,do të akuzohen rëndë prej gjygjit ushtarak bullgar,por ka qenë ndihma e pakursyer e disa atdhetarëve shqiptarë të Shkupit të cilët kanë ndihmuar në arratisjen e tyre prej burgut të Karlovës,dhe ç’prej vitit 1914 e deri në fund të vitit 1915-ës,Mehmet Pashë Deralla së bashku me të birin jetojnë maleve e pyjeve të Sharrit,të ndjekur prej hafijeve serbosllave e bullgare.
Në vitin 1921,atëhrë kur hap dyert parlamenti i parë shqiptar,Halim Deralla do të ishte deputet i trevave të Maqedonisë shqiptare.Ai do të sillte në këtë parllament,me zërin e lartë krejt barbarizmat serbosllavo-bullgare që luheshin në kurriz të bashkëkombasve të vet,nën regjimin e urryer serb.Deralla ashtu si kundër i ati,do të mbronte pa u friguar çështjen shqiptare,ndonëse kërcënimet i vinin nga të katër anët,madje duke i bërë edhe tentativa për ta eleminuar fizikisht.Në rast të shpërnguljeve të mëdha që Beogradi kishte planifikuar me Stambollin,për ekstradimin e shqiptarëve mysliman në Azi,Halim Deralla jo vetëm në parllament,por sidomos në Tetovë,Gostivar e Kumanovë madje deri në fshatrat e Prilepit,do të shkonte vet të bisedonte me bashkëkombasit e tij,duke potencuar idenë se trojet shqiptare askurrë nuk duhet të braktisen.Edhe në disa raste kur autoritetet sllavobulllgare u rrëmbyen me forcë fshtarëve shqiptarë shtëpitë dhe tokat e tyre,Halim Deralla i ndihmoi ata me flori duke u blerë shtëpi të reja.Tejet vizionar,në rrafsh të politikës shqiptare dhe asaj ballkanike,Halim Deralla do të mbante një qëndrim të prerë veçanërisht në ngjarjet e qershorit të vitit 1924,si rallë kush prej politikanëve të asaj kohe ai do ta konsideronte revulucion bollshevik tejet të gabuar dhe të dëmshëm madje në shenjë revolte do të linte Tiranën ku nuk i munguan edhe ofertat për poste të rëndësishme.Në shtëpinë e madhe të Derrallave në Tetovë,së toku me vëllezërit e tij Gajurin dhe Hysenin,do të kujdesej për pronat e trashëguara të familjes,pa harruar edhe kuvendet me prijësit e çetave të kaçakëve të Maqedonisë shqiptare.Lëvizjen kaçake në këto treva,Halim bej Deralla do ta ndihmonte jo vetëm me porosi e udhëzime,por sidomos me ndihmë të pakursyer materiale.Vetë shtëpia e tij në Tetovë,shpesh herë do të ishte strehë e sigurtë e prijësve kaçakë.Kur kryeministri shqiptarë Ahmet Zogu me ndihmën e shteteve të Evropës mori rrugën e udhëtimit për në Shqipëri,ai ka bujtur një natë së bashku me 200 burra,në shtëpinë e Halimit në Tetovë.Halim Beu e ka pritur siç e donte ndera e shqiptarit dhe sipas të dhënave familiare e ka përcjellë të nesërmen duke i bashkangjitur formacioneve të tij edhe disa trima të Tetovës,Gostivarit e Kumanovës,të cilët do të përcillnin deri në Tiranë,24 dhjetori i vitit 1924,i quajtur ndryshe si Triumfi i Legalitetit,mban kësisoj brenda tij edhe bujarinë dhe besnikërinë e Halim bej Derrallës.Në vitet 1925-1928 biri i Tetovës,zgjidhet përsëri në parllamentin shqiptar si përfaqsues i trevave të Maqedonisë shqiptare.Edhe në këto vite ai do të dallohej sa për frymën e vendosmërinë për shtetin ligjor në shtetin amë,aq edhe për mbrojtjen e të drejtave kombëtare të bashkëkombasve të vet si në Kosovë,maqedoni,çamëri etj.Fjala e tij se “na jena përgjegjës përpara historisë për jetën e 2 milion shqiptarëve që padrejtësisht u ndan nga Konferenca e Ambasadorëve në Londër në vitin 1913”,do të dëgjohej e fuqishme në sallën e parllamentit shqiptar dhe do të pasohej edhe nga burra të tjerë të shquar si ; Ali bej Këlcyra, Rauf Fico,At Gjergj Fishta,Mustafa Kruja etj.
Në fillim të viteve 30 të shekullit të kaluar Halim Derralla shkon sërish në Tetovë të jetojë pranë gruas,vajzave,vëllezërve dhe bashkëluftëtarëve të vet të shumtë.Ndërkaq personaliteti i tij nuk mund të pajtohej me reformat kolonizuese serbosllavo-bullgare,si dhe me dhunën fizike dhe psikologjike të ushtruar ndaj banorëve të Maqedonisë shqiptare,ndaj ai e ngre lart zërin e tij në mbrojtje të fatit të bashkëkombasve të vet.Duke qenë jurist i sprovuar,Beogradi nuk mund ta arrestonte pasi gjyqi mund të demaskonte akoma më keq regjimin serbosllav.Për këtë shkak serbët,ashtu si kundër kanë vepruar edhe qindra herë të tjera,paguan njerëz për të vrarë Halim Derallën.Dy atentate radhazi në vitet 1930-1931 bënë jehonë të madhe jo vetëm në Tetovë por edhe në Beograd e Tiranë.Ndërsa forcat e errëta të Beogradit i tmerronte ideja se edhe pas këtyre atentateve Halim Tetova jetonte ende,ishte Mbreti i Shqiptarëve,Ahmet Zogu,i cili e ftoi bujarisht burrin e shquar të linte Tetovën dhe të shkonte në Tiranë.Një vit më pas,në pranverën e vitit 1932,Halim Derralla sëmuret në shtëpinë e tij. Populli i Tiranës dhe i gjithë viseve etnike shqiptare e përcollën me respekt birin e vet.personalitetin e shquar të lëvizjes kombëtare shqiptare.
Bern-Zvicër
- « Previous Page
- 1
- …
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- …
- 18
- Next Page »