Nga Dr. Fatjona R. Lubonja Ed.D/

Hulumtimet e b​ë​ra nga a studiuesit e nderuar Amerikan Dr. Hackett (Harvard University 1914), Dr. Russell (Columbia University 1893) në Shqip​ë​ri gjat​ë​ viteve 1926-1936  kan​ë​ q​ë​n​ë​ me karakter studimor t​ë​ koncentruara n​ë​ epidemin​ë​ e malarjes. N​ë​ ato vite Shqip​ë​ria gjendej n​ë​ nj​ë​ periudh​ë​ t​ë​ v​ë​shtir​ë​ n​ë​n ndikimin e s​ë​mundjes epidemike t​ë​ malarjes (Hackett, 1927). Duke ju referuar dokumenteve t​ë​ mbajtura dhe arkivuara nga studiuesit Amerikanë gjat​ë​ viteve 1927-1936 (Rockefeller Archive, 1927). Shqiptarët brenda trojeve të Shqipërisë ashtu edhe shqiptarët me banim ne USA, pjestar të Federatës Vatra përgjatë fillimeve të shtetit shqiptar ka luajtur nj​ë​ rol pozitiv n​ë p​ë​rkrahjen e studiuesve Amerikan kundrejt rolit t​ë​ tyre n​ë​ p​ë​rmir​ë​simin e kushtev​e t​ë​ sh​ë​ndet​ë​sis​ë​ s​ë popullsis​ë​ Shqiptare. 

Ky rol bashkangjitet me ndihma financiare, legjislative, informative studiuese. Studiuesit American ishin të informuar për veprimtarinë e Federatës Vatra, notë që vihet re edhe në dokumentat e mbajtura nga vetë studiuesit. Informacionet paraprake për inicimin e propozuar të studimeve është mbledhur me ndihmen e informacioneve të mbledhura nga pjestarë te Federatës Vatra. Këto informacione janë​ të​ rë​ndë​sishme pë​r të​ filluar projektin madhor në fushën e shë​ndetë​sisë​ studimore dhe klinikale të​ financuar nga granti mbë​shtetur nga Organizata Rockefeller (Rockefeller Archive, 1927). Ky projekt si rrjedhojë pati një rëndësi fondamentale për vitet në vijim ky shënoi fillimet e studimeve  në shëndetin publik, akademine e laboratoreve mjeksore studimore, shkollën e infermjerisë, dhe fillimet e studimeve të epidemologjisë shqiptare. 

Shqipëria përgjate viteve 1926-1936 ndodhej në një situate të v​ështir​ë me vatra aktive epidemike. Qytetet e m​ë​dha gjendeshin n​ë​ nj​ë​ situat​ë q​ë​ konsiderohej si vat​ë​r p​ë​r epidemin​ë​ e malarjes p​ë​r faktin se infrastruktura e qyteteve pozicionohej p​ë​rreth me moçale, toka k​ë​netore, apo lumej me ujra t​ë​ ndenjura dhe kontaminuara nga mungesa e infrastuktur​ë​s. Situata n​ë​ departamentin e shëndetsis​ë​ ishte shum​ë​ e varf​ë​r dhe pa mb​ë​shtetje monetare (Rockefeller Archive, 1927). Egzistonte nj​ë​ q​ë​nd​ë​r sh​ë​ndetsore e cila ishte krijuar dhe drejtohej nga shoq​ë​ria e Kryqit t​ë​ Kuq dhe shum​ë​ e vog​ë​l p​ë​r t​ë​ p​ë​rballuar kapacitetin epidemik  n​ë​ popullsin​ë​ Shqiptare.

Shqiptarët n​ë​ at​ë​ periudh​ë​ e pranuan me shum​ë​ shpres​ë propozimin e studiuesve Amerikan p​ë​r krijimin e nj​ë​ sistemi sh​ë​ndetsor me studime epidemologjike.  Duke u bazuar n​ë​ korespodenc​ë​n dhe sh​ë​nimet private t​ë​  Dr. Hackett dhe Dr. Russell, studiuesit ishin optimist q​ë​ gjet​ë​n nj​ë​ mikpritje t​ë​ mir​ë​ nga pala shqiptare duke mar​ë​ parasysh q​ë​ studiuesit nuk kishin informacion t​ë​ mir​ë​fillt​ë​ p​ë​r Shqip​ë​rin​ë​. Bazuar n​ë​ observimet e tyre ata e konsideronin Shqip​ë​rin​ë​ e vitit 1927 “Less dangerous” (m​ë​ pak t​ë rrezikshme) (Hackett, 1927).

Korespodenca dhe documentet e mbajtura nga Dr. Hackett dhe Dr. Russell kan​ë​ r​ë​nd​ë​si sepse pasqyrojn​ë​ vendin, hapat e para të studimeve epidemologjike, shëndeti publik, krijimi i institucioneve të para të shëndtesisë, si dhe mardh​ë​niet midis dy vendeve. P​ë​r her​ë​ t​ë​ par​ë​ Shqiptëria merr nj​ë​ projekt t​ë​ till​ë​ n​ë​ fush​ë​n e sh​ë​ndetsis​ë me p​ë​rmasa te mëdha komb​ë​tare.

Qeveria e asaj periudh​ë​ gjithashtu dekretoi nj​ë​ buxhet dhe ordinance n​ë​ Kodin Civil Artikullin number 63 (Rockefeller Archive, 1927). Prefekturat e qyteteve t​ë m​ë​dha si Tirana, Durr​ë​si, Elbasani, Shkodra, dhe Vlora ju bashkuan programit p​ë​r p​ë​rmir​ë​simin e infrastruktur​ë​s s​ë​ qyteteve dhe p​ë​rmir​ë​simit t​ë​ sh​ë​ndetit t​ë​ popullsisë lokale. 

Fatjona R. Lubonja Ed.D, është studiuese dhe autore. Ka studiuar Neuroshkenca, Behavior, & Health Education në Columbia University, NY

#fatjonalubonja

Citimi për këtë artikull: 

Lubonja., R. F., (2023),  Studiuesit Amerikanë nga Universiteti i Columbia dhe Harvard në Shqipëri, përgjatë viteve 1927-1936, dhe roli i Shqipëris​ë dhe i Shqiptar​ëve të Amerik​ës s​ë Federat​ës Vatra. Gazeta Dielli, December 2023, New York:

Nga Dr. Fatjona R. Lubonja Ed.D.

Edukim/Neuro-Shkence/Behavior/

Duke ju referuar studimeve historike dhe dokumentave të arkivës së shtetit shqiptar, përgjate viteve 1960-1990 në Shqipëri, studiuesit Shqiptarë janë censuruar përsa i përket studimeve në fushën e shëndetsisë, arsimit, dhe shumë degë studimore të tjera. Si rredhojë, mungesa e studimeve në data studimore kundrejt ç’rregullimeve mendore gjatë shumë viteve historikisht ka thelluar hendekun e kuptimit dhe edukimit të shoqërisë kundrejt ç’rregullimeve të ndryshme mendore.

Në ketë artikull citoj në materiale që legjitizon fshehtësinë dhe ndalimin e studimit dhe marjes së një informacioni të tillë. Ky legjislacion është ruajtur me fanatizëm për shumë vite në historinë e vendit, gjë që ka sjell pasoja në mangësitë dhe mundësitë e studimeve si nga studiues shqiptar ashtu dhe specialist huaj. Si pasojë shumë informacione dhe situata të individëve me ç’rregullime të trurit nuk janë publikuar apo kuptuar nga shoqëria në përgjithësi. Kjo ka bërë të thellohet edhe më shumë ndër vite vakumi i edukimin mbi ç’rregullimet të trurit. Pasoja këto që kanë lënë gjurmë edhe në periudhat e mëvonshme në vendosjen e kulturës së studimeve indipendente afatgjate (qualitative & quantitative) në përgjithsi dhe atyre të problemeve mendore në veçanti.

Duke u bazuar në studime historike të bëra nga studiues Amerikan vihet re një mangesi në fushën e informacionit studimor (në kontent historik para viteve 1990) kur bëhet fjalë për Shqipërinë. Sipas studiuesit Dr. Kiev (1968; Cornell & Columbia University, USA) në studimet e tij për problemet mendore gjatë viteve të “Luftës se Ftohtë”, Shqipëria ishte vendi i vetëm komunist në Ballkan apo i “Grupi Lindor” që nuk pranonte asnjë mënyrë komunikimi dhe i vetmi vend që studuesit nuk kishin patur mundësi të mblidhnin informacion ose të kishin ndonjë kontakt me studiues të vendit në këtë fushë. Megjithëse studiuesit kishin dërguar mesazhe zyrtare në organet përfaqësuese dhe specialistët e spitaleve apo qëndrave universitare, nuk kishin arritur të mernin asnjë kontakt apo përgjigje. Sipas dokumenteve historike nuk kishte të dhëna publike në lidhje me fëmijët me aftësi të kufizuara apo me probleme mendore, dhe nëse mund të gjeje ndonjë raport ishte vetëm nën udhëzimet e qeverisë së asaj periudhe. Nuk kishte hulumtime të jashtme (hulumtues jo-shqiptarë) ose hulumtime të shqyrtuara me studiues shqiptarë dhe të huaj në lidhje me fëmijët me aftësi të kufizuara intelektuale apo problemet mendore.

Përse Shqipëria veçohej nga të gjitha vëndet antare të “Grupit të Lindjes”?

Përgjigja e kësaj dileme e ka origjinën tek urdhëri i “Këshillit të Ministrave” që i përkiste asaj kohe. Ky urdher ishte i fuqizuar jo vetëm në ligjislaturën e vëndit por edhe në Arkivën e Shtetit Shqiptar nën “Rregulloren mbi shfrytëzimin e materialeve documentare arkivore të RPSH nga studiuesit e huaj” me datë të vendimit të “Këshillit të Ministrave” 18.6.1969. Në këto ligje Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave te Shtetit duhet të bashkëpunonte me “institucione të tjera përkatese me qëllim që të ruhen dhe mbrohen interesat e vëndit” dhe asnjë botim apo shkrim nuk mund të bëhej “pa marë autorizimin zyrtar”(DPASH, 1969). Ky ligj (Ministrija e Punëve të Brëndshme, 1961), ka bërë të pamundur bashkpunimin e studiuesve të huaj të kryejnë studime në Shqipëri por gjithashtu ka çensuruar edhe studiuesit Shqiptarë. Si rredhojë, mungesa e studimeve të lira (pa censurën e shtetit) në data studimore kundrejt ç’rregullimeve mendore gjatë shumë viteve historikisht ka thelluar hendekun e kuptimit dhe edukimit të shoqërisë kundrejt ç’rregullimeve të ndryshme mendore, gjë që transmetohet në shoqëri, familje dhe institucionet edukuese edhe në periudhën e metejshme.

*Fatjona R. Lubonja është autore dhe studiuese, ka studiuar Neuro-Shkencë/Edukim dhe Behavior në “Columbia University” në New York, dhe është specializuar në Harvard University. #fatjonalubonja

Nga Dr. Fatjona R. Lubonja Ed.D/

Një nga iniciativat më të rëndësishme gjatë periudhës së themelimit të Shtetit Shqiptar (Arkiva, 1912) të ofruar në formën e ndihmës humanitare ka qënë projekti i Fondacionit Rockefeller me qëndër në New York në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Ky studim me përdorimin e metodave studimore kuantitative dhe kualitative dhe me një process të gjatë analitik të studimit gjatë një periudhe që zgjati 24 vjet i dha një kontirubut të rëndësishëm popullit shqiptar. Ky studim kishte për qëllim eradikimin e epidemisë të malarjes që kishte prekur masivisht popullsinë Shqiptare, themelimin, ndërtimin, apo zhvillimin e insitutcioneve edukuese të fushës së pedagogjisë, mjeksisë, infermjerisë, epidemologjisë, dhe laboratoreve. (Lubonja, 2019) 

Përgjatë kësaj periudhe studiuesit American Dr. Hackett (Harvard University, 1914), Dr. Russell (Columbia University, 1893) shtuan edhe një iniciativë të rëndësishme në projektin studimor siç ishte ai inxhinierik i studimit të infrastrukturës në shumë zona dhe qytete të ndryshme të Shqipërisë.  Ky studim ishte consideruar i nevojshem për studiuesit Amerikan sikurse njohja dhe aplikimi i të cilës do të sillte ndryshime të vlefshme dhe të studiuara drejt themelimit të infrastructurës së edukimit dhe shëndetsise se Shteti Shqiptar gjithashtu edhe eradikimin të semundjes së malarjes. Ky program nëpërmjet financimit, investimit, dhe ndihmës akademike dhe shkencore ndihmoi direkt popullsinë shqiptare në atë periudhë të vështirë nën influencën e epidemisë së malarjes dhe mungesën e infrastukturës përkatëse të specializuar (Hackett, 1927). 

Një nga qytetet e studiuara ishte qyteti i Durrësit, që në atë periudhë, konsiderohej si një nga qytetet më të prekura nga epidemia e malarjes. Duke u referuar në raportin dhe analizën e humultimit nga studiuesit dhe inxhinieri Amerikan (Hackett, 1926) një nga faktorët kryesorë që influenconte përhapjen epidemike në popullsinë e qytetit të Durrësit dhe përeth ishte infrastruktura kënetore, laguna e gjirit dhe ndryshimet klimatike gjatë vitit. 

Në dokumentet e bashkangjitura theksohen qartësisht disa nga problemet që duhet të merreshin në konsideration gjatë studimit dhe ndërtimit të infrastruktures. Janë diskutuar në vecanti tre (3) probleme: 

1. Kanale në afërsi të qytetit, 
2. Gropa me një distance 2 klm. nga qendra e qytetit,
3. Laguna dhe toka kënetore në afërsi të qytetit 9 klm. e gjatë dhe 2 klm. e gjerë, ku pjesa veriore ishte 20cm. nën nivelin e detit. 

Ky studim është shumë i rëndësishëm për to referuar për cilësinë studimore, dokumentimi në detaj, dhe rëndësinë që ka për të kuptuar zhvillimet që kanë pasuar gjatë shekullit deri në vitet e fundit.

*Fatjona R. Lubonja mban titullin Dr. e Shkencave në Edukim, ka studiuar Neuro-Shkencë/Edukim dhe Behavior në Universiteti i Kolumbias (Columbia University) në New York, Rowan University, dhe është specializuar në ABA (Applied Behavior Analysis) dhe Rehabilitimi Mendor. #fatjonalubonja