Frano Kulli

Ma parë e ma dalë , më duhet të bëj me dije paraprakisht se emri Tefë është shkurtim i emrit Stefan e Shtjefen . Kështu thirret në Shkoder e rrethinat e Nenshkodres deri në Lezhë, ky emër , e do të tjerë si ky, prejardhja e të cilëve vjen prej emra shejtnish të besimit katolik përshtatë në shqip. Prej shumë e shumë kohësh kështu… E ceka shkurtazi këtë moment me sqarue, për ata të cilët është i nevojshëm ky sqarim , se me Tefa , pa pasë nevojë me i thirr mbiemrin , Shkodra e derisotme, të paktën , po edhe Shqipëria njeh kështu Shtjefen Palushin . Karikaturistin dhe komikun e madh , një emblemë e pangjashme me asnjë tjetër të qytetit të Shkodrës , po për më shumë se kaq një nukël (bërthamë) e opozitarizmit qytetës shqiptar , nën dhunën e përdhunës , përreth të cilit, në formën e anekdodave e barceletave përmblidhej e qarkullonte masandej i gjithë dufi kundërrregjim, në të shkuarën tonë të gjysmës së dytë të shekullit të XX-të . Qarkullonte nëpër fasho gazi dhe të qeshure, nëpërmjet ” buzëve të ngrira në gaz ” , siç do të nënvizonte një bashkëqytetari i Tefës , poeti hermetik Zef Zorba , që me të vetmin libër të tij la një gjurmë krejt të përvetçme në poezinë moderne shqipe . Humori , kjo lëndë krejt ” bio ” pa pasë nevojë për konservant . Edhe Stefan Çapaliku , një emër i spikatur sot në letrat shqipe , në Shkodren e tij , prej nga vjen , thirret Tefë. Në emër të gjyshit e të dy në emër të pajtorit të qytetit të Shkodrës , Shën Stefanit , Shën Shtjefnit . Kurse në mes të të dy Tefave të shkrimit tonë është kolana ” Imago e verbum “. Një kolanë librash monografikë i Çapalikut, që zë fill në vitin 2020 dhe vijon e plotësohet në harkun kohor të jo më shumë se dy viteve me ” Pjeter Gaci “, muzikanti , nyje e fortë e historisë së muzikës së kultivuar në Shqipëri , me ” Renzo Collura – një artist i humbur në Shqipëri ” , një piktor italian i gjendur në Shkodër e Shqipëri në mbarim të luftës së dytë , i  humbur për 6-7 dekada dhe i rigjetur prej gjurmëve artistike që paska pasë lënë në Shkodër e Durrës në atë pak kohë deri në deportimin në vendin e vet , në Itali , ” Serafin Fanko – felini i teatrit shqiptar ” dhe më i fundit ” Shtjefën Palushi më vete e me të tjerë-Tefa “. 

Kaq kohë kanë dashtë të shkruhen, por ky është vetëm momenti i hedhjes së lëndës në letër. Në mjaft pak kohë, vetëm dy vite e gjitha kjo. Po, përjetimi i gjithçkaje do të shkruhej është mjaft më e gjatë , e gjatë sa vetë mbamendja e qytetarit Çapaliku, mbamendja e iluminuar por dhe e begatuar e shkrimtarit  dhe puntorit të kulturës më të spikatur të Shkodrës së sotme , Çapaliku me dashuri të pafundme për qytetin e sidomos për atë pjesen e vet vezulluese që është e pakrahasueshme me asnjenin prej qyteteve tona. Dhe mbamendja , nëse e barazojmë me kujtesën i tejkalon kujfijtë e një personi e të përherëshmërisë së përkohëshme të tij së paku edhe me dy breza të tjerë përpara tij; të brezit paraardhës , atij të babës e të mëpërparshmit , atij të gjyshit. Me merakun për ta sfiduar pamëshirën e kohës që prodhon me teprí harresen. Dhe atij i duket se harresen për gjithçka vezullese të Shkodres , e kanë stimuluar sistematikisht me hormone djallëzie , udhëheqësítë e Shqipërisë. Ata s’e kanë dashtë kurrë e se duan vezullimin e Shkodres. Ata që ikin e ata që vijnë. Vezullimi i Shkodres iu vret sytë dhe , ndaj si kurë mbrojtëse përdorin syzet e errëta të harresës. Posë mjeteve të tjera të dhunëshme siç ka ndodhë në kohën e ndalimeve të mëdha dhe lirisë së kufizueme. Thua për këtë lajtmotiv vjen kjo ndalesë e Çapalikut ? Unë besoj se bash për këtë ai, ” tuj gërmu n’do rraqe t’vjetra ” e në biseda të kandëshme ban e na i sjell gangull këto relike të çmueshme të jetës sonë qytetëse. Në një formë  të re e stil të zhdërvjelltë përshtatshëm për receptorët e sotëm të leximit e shijimit.

Edhe pse nuk janë pjesë e kolanës ” Imago e Verbum ” , kisha me rreshtue këtu për nga lënda shkrimore dhe teknika e shkrimit gjithashtu edhe dy antologji ; ” Antologji e jetës ” me 150 barceleta të zgjedhura  dhe “antologji e vdekjes”, ku përfshihen poezi të zgjedhura me këtë motiv të autorëve të njëmendtë e fort të zëshëm shkodranë , po një syth i librit është edhe historia e Varrezës së Rr’majit , unikale në Shqipëri për zanafillën e saj , një shekull e gjysë më parë sikundërse kontemporane (bashkëkohore), gjithashtu.

I fundit për nga radha e shkrimit , vjen libri për Tefen , por i pari i të parëve për diçka tjetër më të madhe shumë. Sipas autorit kështu…

-Nuk më ka rrethue kurrë ndonjëherë ma parë një entuziasëm dhe solidaritet ma i madh në shkrimin e një libri se kësaj here. E kush nuk më asht ofrue për ndihmë  e kush nuk asht gëzue kur e mori vesh…- nënvizon ai në parathanien e librit . – Sikundërse pati edhe të tjerë, që me sjelljen e vet vertetuan proverbin e moçëm latin “Nemo propheta in patria” (Nuk ka profet në vendin e vet) , por që, nuk ia lëndon a lëkund aspak e nuk ia mpak adrenalinën e prodhuar në këtë çast shkrimor. Dhe unë besoj se nuk është një përshtypje e dosidoshme e s’ka sesi të jetë , për një autor të një dyzine me libra të të gjitha gjinive ; të poezisë , estetikës , dramaturgjisë , tregimit e romanit dhe , në dy më pezantet (më të peshueshmet) prej tyre, i mirëpritur e mjaft i njohur mbrenda dhe jashtë vendit, përkthyer e soditur në gjuhët më kryesore të Europës, jo vetëm frëngjisht, anglisht , gjermanisht e italisht, por edhe në ato sllave, në katër a pesë prej tyre.

2)

Nëqoftëse në gjithë krijimtarinë e vet të begatë letrare, S. Çapaliku i sjell letërsisë së sotme shqipe “magmën” e nëntokës së kujtesës qytetëse të përpunuar në laboratorin e vet krijues , të copave më pikante të jetës qytetëse shqiptare dhe kjo mund të thuhet me gojën plot për trilogjinë romaneske ” Secili çmendet simbas mënyrës së vet ” , po edhe për romanin ” Mbyllur për pushime ” dhe në mënyrë edhe më specifike për romanin më të ri, të sapodalë nga shtypshkronja , ” Një engjëll veshë me frak ” , për kolanën ” Imago e verbum ” mund të thuhet se ajo është destin-o (fati , e thëna) i plotësuar i dishirit të paepun për të rrëfyer jetën e një qyteti të rrallë ku reflektojnë të gjitha ngjyrat e ylberit, me shikimin vrojtues drejtuar gjithëherë nga perëndimi . Një mënyrë e veçantë , jo e zakonëshme rrëfimi , me të dy mjetet kryesore të rrëfimit ; me  fjalën dhe me pamjen , ku herë njëra dominon tjetren , po gjithëherë e dyta është komplementare e së parës ; fotoja, skica, grafika, faximile-ja plotëson të parën – fjalën . Fjalën e shkruar , natyrisht . (Se , jo më kot thoshin latinët “Scripta manent verba volant”) . Dhe tek libri për Tefën , autorit i vjen dhuratë tredimensionaliteti krijues i mjeshtrit, siç ai vetë i cilëson në kapitullin ” Fenomeni antroplogjik i quejtun Tefë : “Ma së pari kena Tefen karikaturist…Pra kena Tefen si artist i aftë për të ndërtue karaktere ; së dyti Tefa qe ilustrues i krijimtarisë së të tjerëve , pra një person që ia delte ma së miri të kryente aktin hermenutik të shndërrimit të një mediumi në një tjetër dhe së treti ; Tefë Palushi qe skenograf i papërsëritshëm…” Dhe ky deduksion autorit i vjen prej të dhënave të gjenit të Tefës të eksploruara me imtësi , të cilat , ai i sistemon sipas kritereve që përcakton punën hulumtuese të një njohësi të hollë të studimeve letrare e artistike, nën dritësimin që të jep estetika si çelës që hap dyer të harmonisë së elementëve artistikë. E që Çapaliku-akademik e njeh mirë, si rrallë kush tjetër.

3)

Diku tjetër, në këtë syth ai e cilëson Tefen një “homo urbanus”, pra njeri i qytetit , qytetar . Njeri i spikatur i qytetit . Dhe nuk është se vërehet ndonjë ngulmim a spikamë e Tefës për të hyrë në vëmendjen e qytetit. Besohet se vetë vëmendja e qytetit është ndalë vetvetishëm tek Tefa . Se vëmendja e hollë e atij qyteti , asesi nuk mund të ndalej dokudo e vend e pa vend. Ndalej se ai qe “burim i pashterrshëm i batutave , situatave humoristike , anekdodave dhe barceletave që lindnin dhe shpërndaheshin…te të tjerët “. Shpërndaheshin e thitheshin prej të tjerëve me një frymë e prap shpërndaheshin te të tjerë e të tjerë . Aq sa , barceleta të bukura e të pëlqyeshme fort ” që ishin mbi mesataren e inteligjencës , dilnin në Piacë e kërkonin autor “ i visheshin Tefës edhe kur nuk ishin të tijat . Dhuntia e talenti që Zoti ia kishte falë pa kursim ishin garánti për gjithsa ndodhte .

Tefa qe një bard – thekson diku tjetër Çapaliku – një intelektual i shqetësuem , një zadhanës , që në pamje të parë asht i bamë rrafsh me njerzit e tjerë të ” tavernës ” , por që në fakt krijon dhe gëzon të gjithë distancën e nevojëshme për të vëzhgue e mbajt qëndrim të ashpër ndaj botës. Një nënvizim , që të krijon asosacion të arsyeshëm , mendoj , me atë nënvizimin që bënte Lasgushi për Fishtën ; meditans e militans [ëndërrimtar dhe luftarak]. Që , besoj se s’ka kuptim tjetër përposë se është cilësia e do pak njerëzve gjení , që dhuntinë e dhanë prej Zotit jua dhurojnë njerëzve me dashni e përshpirtni të pafundme . Një shërbesë e mençme dhe e devotëshme , të cilën po e bën mirë edhe Tefë Çapaliku , për qytetin e vet të çmuar e të dashur , për qytetarinë , për kohën që jetojmë, si një dëshmitar besnik e fisnik i saj e sidomos për mbamendjen qytetëse që mos me e lanë me u bjerrë. Kërkesë kjo, në nevojë më shumë se kurrë sot, kur përposë se keqdashjes absurde të udhëheqësive tona ndaj kujtesës sonë që është vetë idenditeti ynë kombëtar , ajo kërcënohet edhe prej ” mortajës ” globaliste , e pamëshirëshme për fashitjen e shbërjen e tij. 

Frano Kulli/

“Tesha arsimore”- do t’i quante  Fishta ata që drejtonin punët e arsimit në vitet njëzet të shekullit të kaluar-do të vetthanun pedagogë tânë, kopjatorë programesh shkollore, me moral t’themeluem m’i rrypa letrash, thupra shportash, llastra teneqesh, thua se pënjimend t’gjithë shqiptarët do t’bahen kafexhi e bozaxhi…“ Jemi, saktësisht në vitin 1923, gati njëqind vjet më parë. Edhe pse  debati aso kohe ka qenë mbi tjetër çeshtje, konteksi, besoj se është i pandryshuar, i njëjtë. Nëse atëhere, kjo urdi e drejtuesve të arsimit në Shqipëri e shihte , më e pakta si të papërshtatshme  atë çka vinte si kulturë e edukim prej katolikëve shqiptarë për ta qasë në shkollat e Shqipërisë, ende sot kjo prurje vjen si e papërshtatëshme. Sigurisht në një tjetër mënyrë.

Askush nga “tesha arsimore” e sotme nuk guxon të sillet e veprojë njëlloj si atëhere. Së paku në formë, jo. Askush nuk del haptasi e të thotë se trashëgimia kulturore e letrare, ardhur si produkt i tillë prej përfaqësuesve më në zë të klerit katolik e i shkollave të tyre është e pavlerë, askush nga ata nuk thotë se letërsia e Fishtës a veprimi shkrimor i Harapit, Zadejës, Prendushit, Dodajt, Gjeçovit, e albanologëve Valentini, Ernesto Cozzi, Fulvio Cordigniano…e të tjerë e të tjerë, nuk është i vlertë. Madje, ka pasë veprimtari përkujtimore edhe nga entet shtetnore për Fishtën, veçanërisht këto vitet e fundit, që, tashma e kanë nxjerrë prej errësirës së harresës. Për Fishten flitet e shkruhet. Përmendet ai  e shkruhet për té që kur u lejua të flitej për té. Qyshsekur, intelektualë dashamirë, shkrimtarë e artistë: Ndrekë Luca, Aurel Plasari, Rudolf Marku e të tjerë, tuboheshin e flitshin për të në Kishën e Gjuhadolit në Shkodër, a Danjel Gazulli, Tonin Çobani e të tjerë, përreth tyre bënin të njëjtën gjë në Lezhë. Por, jo vetëm flitet për Fishtën. Referuar mbamendjeve tona, janë bërë edhe të tjera akte të çmueshme e vepra përreth tij. Prej më se një dekade është ngritur  një kompleks skulpturor në Lezhë, nga Ministria e Kulturës e kohës drejtuar nga z.Bujar Leskaj, me shtysën e Agron Gjekmarkajt, dashamir i Fishtës, asokohe zyrtar aty; më heret në Shkodër një tjetër. Vjet u përurua e rikonstruktuar shtëpia ku ka banuar në fëmijërinë e herëshme Fishta, nën përkujdesjen e kryeministrit aktual, z. Edi Rama. Biblioteka, rrugë e të tjera vepra publike janë shënuar me emrin e tij. Edhe ente jopublike kulturore e librore, gjithashtu, e mbajnë prej dekadash emrin e tij. Sivjet, për së pari është krijuar çmimi letra “Gjergj Fishta” dhe një çmim në publicistikë, gjithashtu. Ka filluar realizimi i projektit “Itinerari fishtjan”, një nismë e projekt i mirë, përposë se për Fishtën edhe për ruajtjen dhe vitalizimin e trashëgimisë sonë kulturore. Ky itinerar do të ndërlidhë pikat historike ku ka jetuar e vepruar Fishta, i cili nëse do të realizohet, siç ka nisur, do ta shërbejë rrugëtimin e vonuar të Fishtës në Panteonin e vlerave madhore të kombit. Por do të jetë, njëherësh  edhe një atraksion me interes kombëtar i turizmit kulturor në Shqipëri. 

Është përmendë, gjithashtu edhe vendosja e një shtatoreje tjetër në Tiranë…e, në sinkron, këto të arritura e kanë rikthyer Poetin Kombëtar, nga humnera e harresës ku qe hedhur. Një Institut jo qeveritar e ka shpallur vitin e sivjetëm, viti i Fishtës dhe ka realizuar disa veprimtari, përkujtimore, në bashkëpunim me Akademinë e Shkencave në Tiranë e në qytete të tjera, në Shqipëri e Kosovë.

Poor, por…rrallë e hiç vjen në përmendjen e enteve shtetnore, fakti thelbësor se vepra e Fishtës, prej kohësh është botuar e plotë dhe ndërkomunikon me lexuesin e dëshiruar. Përpjekja e parë e “Rilindjes” së Kosovës, në fillimvitet ’90 është pasuar nga një botim i plotë në vitin 2012, i “Botimeve Fishta”. Përgatitur nga një redaksi me shkrimtarë, gjuhëtarë e  studiues të autorit, ku secili prej tyre është autor i më shumë se një botimi studimor për Fishtën. Çertifikuar heret e bindshëm prej opinionit studimor si të tillë. Botimi është i paisur me një aparat filologjik e gjuhësor. Ndoshta ndihma më e vyer në ngushtimin e shkurtimin e exkomunikimit të gjatë të veprës me lexuesin e vet. Dhe së fundi, sivjet, përpjekjet e parreshtura të “Botimeve françeskane” janë kurorëzuar me një botim tjetër të plotë, të transliteruar. Madje, bashkëlidhur me veprën është sjellë i përmbledhur edhe “Letërshkëmbimi” i Fishtës, i munguar deri tani. E gjitha kjo, natyrisht për tu përgëzuar, se është arritë kështu që Poeti Kombëtar, me veprën e vet të gjallojë tek lexuesi i dëshiruar. I rikthyer plotësisht në vëmendjen e Kombit, gjithashtu. Me apo pa pëlqimin e të gjithëve. 

Të vetmit që nuk janë ndjerë deri tani janë entet e arsimit kombëtar të Shqipërisë… Fishta memzi ka hyrë me pikatore në kurrikulat mësimore të shkollave të mesme. Pak, gjithashtu në shkollat e larta. Produkti që del prej andej, pra të mësuarit e Fishtës është edhe më i mangët se “lënda e parë” që hyn në to…

Edhe pse ka dhjetë vjet që nuk ka pasë një listë me libra të rekomanduar për letërsinë në shkollat e mesme, me të cilat pasurohet fondi i bibliotekave të shkollave, sivjet, më së fundi, me gjasë kjo do të ndodhë. Po si ?? 

Është ngritur një bord  i administrimit nga Ministria e Arsimit, të cilit i është besuar hartimi i kësaj liste. Dhe ai, thonë se e ka hartuar një listë. Se si, gjithmonë, bordet tek ne veprojnë në terr.A e di kush se u bë ndonjë diskutim publik me grupet e interesuara ? Sa publike është bërë vendimi që shtëpitë botuese të propozonin nga 5 tituj të tyre, gjykuar si më të zgjedhurit për atje ?

Për Fishtën, bie fjala, dikush atje i ka dhënë vetes tagrin edhe të përçmojë ndonjërin prej versioneve të botuara të veprës. Krejt apriori, ex cathedra. Pa pasë dhënë deri tani, ndonjë provë publike për studimin e veprës së Fishtës. Pjesëmarrës të përhershëm bord-esh (me kohë të plotë)…,druaj se as provë leximi, gjithashtu.

Di, se nga ai bord, vetëm Prof. Lili Sula ka botime për Fishtën dhe do të qe jo vetëm mirëkuptueshëm por edhe më i besueshmi vlerësimi i saj. Të tjerë,vlerësime pa iu referuar aspak veprës, po thjesht një opinioni paraprak janë të refuzueshme e të neveritshme.