Gjuhesi – Dielli

NYJAT NË GJUHËN SHQIPE: DIAKRONIA DHE SINKRONIA E NJË EVOLUCIONI TIPOLOGJIK

August 16, 2021 by s p

Profesor Aristotel Spiro sjell për publikun librin e tij më të ri: “Nyjat në gjuhën shqipe: diakronia dhe sinkronia e një evolucioni tipologjik: prokliza binare dhe enkliza shquese”. Në një rrëfim ekskluziv për gazetën Dielli, Organ i Federatës Panshqiptare të Amerikës Vatra, dhënë Editorit Sokol Paja, gjuhëtari Aristotel Spiro shprehet se ky studim synon t’u japë përgjigje shumë problemeve të deritanishme të pazgjidhura të dijes gjuhësore në lidhje me nyjat. Ky studim hedh dritë mbi marrëdhëniet reale që zhvillohen midis kategorive të ndryshme leksikogramatikore dhe rivlerësimin e tyre kategorial në dinamikën e sotme të zhvillimit të gjuhës shqipe.

RËNDËSIA E NYJAVE NË GJUHËN SHQIPE

Nyjat përbëjnë një nga kategoritë kryesore e më të rëndësishme të gramatikës së gjuhës shqipe. Si në planin diakronik ashtu edhe në atë sinkronik, ato paraqiten si kategoria më e diskutueshme e gramatikës së saj. Shfaqja e tyre pati pasoja të thella për gjithë strukturën e saj gramatikore. Është një gjë e njohur tashmë se gjuha shqipe nuk ka nyja shquese të paravendosura, por e shpreh shquarsinë gramatikisht me anë treguesish që i prapangjiten temës së emrit. Një dukuri e tillë ndeshet edhe në disa gjuhë të tjera ballkanike dhe joballkanike. Tregues të prapangjitur shquarsie marrin emrat, por edhe kategori të tjera leksikogramatikore kur sillen si emra. Ato që emërtohen «nyja të përparme» vetëm formalisht u ngjajnë nyjave, meqenëse funksionalisht kryejnë më së shumti rolin e rregullatorit të lidhjes gramatikore me një fjalë paraprijëse. Nyjat e shqipes kanë qenë disa herë objekt qendror studimi i studiuesve shqiptarë dhe të huaj (H. Pedersen, M. La Piana, N. Mjeda, E. Çabej, S. Riza, Sh. Demiraj, M. Çeliku, B. Bokshi, K. Topalli, M. Samara, C. Tagliavini, V. Pisani, A. Androutsopoulou, A. Spiro, J. Trommer, H. Campos, I. Giurgea etj. etj.). Roli i tyre në ligjërim dhe kompleksiteti i problemeve që paraqesin e justifikojnë këtë interesim. Ato janë studiuar si në planin diakronik ashtu edhe në atë sinkronik. Diskutimi i zgjatur në kohë ka lënë gjurmë edhe në metodat dhe modelet e ndryshme të studimit që janë përdorur (historiko-krahasuese, strukturore funksionale, transformative gjenerative). Duke studiuar problemin e nyjave të shqipes ne duam ta zhvendosim qendrën e njohur të rëndesës së tij studimore në planin diakronik, ndërsa në planin sinkronik të vëzhgojmë statusin e tyre brenda sistemit gramatikor të gjuhës dhe sjelljen e tyre gramatikore.

HISTORIA E LINDJES SË NYJAVE

Historia e prapavendosjes së nyjave shquese në shqipe është njëkohësisht edhe historia e lindjes së tyre. Nyjat e prapme e të përparme kanë lindur njëkohësisht duke qenë pjesë e të njëjtit proces gramatikalizues. Procesi i formimit të nyjave shquese nuk është thjesht procesi i shndërrimit të dëftorit anaforik në morfemë të varur shquese. Është diçka më shumë se aq. Është kalimi nga një sistem pa nyja shquese, pa kategorinë gramatikore të shquarsisë e pashquarsisë në një sistem gjuhësor të ri me nyja shquese, madje të prapavendosura e të përngjitura. Për këtë u shfrytëzuan disa mjete gramatikore. Dëftori anaforik luajti në këtë proces sigurisht rolin themelor. Nëpërmjet përdorimit të një radhe të dyfishtë formash të plota e të patheksuara u kalua në sistemin e dyfishtë të nyjave të përparme. Format e plota të dëftorit anaforik u përdorën për krijimin e nyjave shquese enklitike, të cilat vijimisht u përngjitën, ndërsa format e patheksuara u përdorën për krijimin e nyjave të përparme. Por nuk ishte vetëm dëftori anaforik që u shfrytëzua në këtë proces. Përveç tij, u shfrytëzuan edhe morfemat e sistemit gjuhësor ekzistues në fund të fjalës, të cilat nuk u hodhën poshtë, ashtu si mbaresat e tjera, për arsye të përdorimit të tyre të vazhdueshëm (mbaresa e rasës kallëzore njëjës të emrave mashkullorë e femërorë) e të qartësisë së tyre fonetike (mbaresa e rasës emërore njëjës e emrave femërorë), si dhe rianalizimet analogjike (mbaresat nyjore të shumësit). Prania diakronike e këtyre formantëve tregon se kalimi në një gjendje pa nyja shquese në një gjendje me dy palë nyjash shquese të prapangjitura dhe nyjash të përparme nuk paraqitet si një proces i thjeshtëzuar: rënie mbaresash të vjetra indoevropiane dhe zëvendësim i tyre prej mjetesh të tjera gramatikore, të cilat çuan në krijimin e nyjave shquese. Nuk ka pasur ndonjë fazë vakuumi morfematik në fund të emrave të (proto)shqipes. Morfemat e vjetra të varura kanë bashkëjetuar dhe janë bashkëpërdorur me morfemat e reja të lira duke ndikuar njëra-tjetrën: morfemat e vjetra duke nxitur varësinë e formave të plota të dëftorëve anaforikë, ndërsa këta duke ndihmuar në riinterpretimin e tyre si formantë shquarsie. Proceset gramatikalizuese që filluan me krijimin e një sistemi lakimi të dyfishtë për shkak të përdorimit të nyjës shquese të prapangjitur, vijuan me përdorimin e nyjës së përparme si fjalë klitike në mjedise të ndryshme sintaksore, të cilat e ndërruan krejt pamjen morfologjike, në atë masë sa mund të flitet për një gjuhë cilësisht të re, vijim i një gjuhe tjetër, e cila quhet konvencionalisht protoshqipe, por që mund të identifikohej në kuadrin e një diskutimi shkencor me ilirishten e jugut. Përdorimi i mëtejshëm i nyjave të përparme ndoqi fatin e morfemave të lira: sa më afër nyjave shquese janë ndodhur, aq më shumë kanë ndjekur rregullsinë fillestare të përkatësisë së formave të plota me ato të patheksuara.

HISTORIA E NYJËS SË PRAPME TË SHQIPES

Historia e nyjës së prapme të shqipes nuk është vetëm historia e prapavendosjes së klitikëve dëftorë. Përemrat dëftorë përbëjnë sidoqoftë pjesën kryesore të kësaj historie.

Origjina e nyjave të përparme çon përjashtimisht tek përemrat dëftorë të dikurshëm. Përkundrazi, nyjat e prapme shquese e kanë origjinën jo vetëm tek përemrat e dikurshëm dëftorë të pasvendosur, por edhe në mjete të tjera gramatikore (mbaresa të dikurshme rasore të riinterpretuara si formantë shquarsie). Nyjat e përparme paraqesin një simetri të plotë përdorimi e përndarjeje. Përkundrazi, nyjat e prapme janë më heterogjene përsa i përket origjinës së tyre në krejt sistemin rasor (khs. nyjat e prapme shquese në rasën kallëzore njëjës dhe në rasën emërore njëjës të emrave femërorë). Nuk ka një përkatësi të plotë univoke midis nyjave të përparme dhe atyre të prapme. Edhe nga kjo pikëpamje dëshmohet se historia e enklizës se shquar të shqipes zë fill tek nyjat e përparme të saj. Edhe pse origjinarisht dëftorë klitikë, ato nuk arritën kurrë të zhvilloheshin në tregues gramatikorë shquarsie. Pavarësisht se mjedisi sintaksor i përdorimit të tyre zanafillës ka qenë sintagma emërore, statusi i lidhjes së tyre ka qenë gjithmonë i varur. Mandej, lidhja e ngushtë që krijuan me mbiemrat nuk përbënte një truall truall të favorshëm për gramatikalizimin e një proklize shquese. Në këto kushte, e gjithë loja gramatikalizuese e shquarsisë në shqipe u zhvillua në pozicion enklitik.

DISA PËRFUNDIME TË RËNDËSISHME TË NYJËS NË GJUHËN SHQIPE

Mund të thuhet si përfundim se 1) Shqipja nuk ka pasur kurrë nyjë shquese të paravendosur, ashtu si gjuhët balte dhe sllave. 2) Nevoja për shquarje është origjinarisht nevojë për plotësimin strukturor – kuptimor të sintaksës, një tregues i prirjes për “morfologjizim” të sintaksës. Nyjat e prapme e të përparme kanë lindur njëkohësisht duke qenë pjesë e të njëjtit proces gramatikalizues. ndërsa tek nyjat e prapme kanë vepruar më shumë ndryshime fonetike, tek nyjat e përparme vërehet më shumë veprimi i rrafshimeve analogjike. Megjithatë nuk mbetën pa u prekur nga ndryshimet fonetike edhe nyjat e përparme, sikundër rianalizime analogjike kanë ndodhur edhe tek nyjat e prapme. Nyjat e përparme janë fjalë klitike. Për nga sjellja gramatikore, ato ngjajnë me fjalë të tilla si parafjalët (me, në, nga, prej etj.), trajtat e shkurtra të përemrave vetorë (i, e, ia, ua), me «pjesëzat» që shërbejnë si tregues gramatikorë të kohëve apo diatezave foljore (do, u). Si fjalë klitike nyjat shfaqin disa veçori fonetike dhe gramatikore karakteristike për këtë kategori fjalësh. Janë të patheksuara dhe së bashku me fjalën e bashkëpërdorur tentojnë të shqiptohen si një tërësi e vetme fonetike, krijohet si të thuash një «fjalë fonetike» e përbërë nga një fjalë me kuptim konceptual dhe një fjalë me kuptim gramatikor. Lidhja që krijon me fjalën e përcaktuar bujtëse është kaq e fortë, saqë funksionalisht paraqitet shpesh si një njësi e vetme. Megjithatë, jo vetëm analiza gramatikore, por edhe intuita gjuhësore e shqipfolësve mund t’i identifikojë fjalët klitike si njësi të mëvetësishme të dallueshme qartë. Nyjat e përparme në shqip janë fjalë proklitike, ndërsanyjat e prapme tashmë janë pjesë e strukturës së emrave, janë morfema gramatikore të varura. Por dikur ato kanë qenë fjalë klitike dhe madje në pozicion enklize. Është pikërisht ky pozicion që ka favorizuar gramatikalizimin e tyre të shkallëshkallshëm, nga dëftor anaforik në nyjë shquese të prapavendosur dhe më së fundi në morfemë të varur shquese, duke iu trupëzuar përfundimisht fjalës së përcaktuar bujtëse.

NYJAT E PËRPARME TË SHQIPES

Nyjat e përparme të shqipes klasifikohen si kategori e mbyllur fjalësh. Edhe pse elemente analitike, ato përdoren para formave eptuese, duke qenë edhe vetë të eptueshme. Së bashku me nyjat e prapme, ato përbëjnë si argumentin më të kumbueshëm të një tipologjie të përzier sintetike analitike të shqipes. Historia e nyjave të përparme i ndjek këto deri në ditët e sotme: prirja e tyre gramatikalizuese vijon, veçse kësaj here nga e djathta. Si rrjedhojë e përdorimit të vazhdueshëm ato zhvillojnë një lidhje kohezive me bujtësit e tyre emra, mbiemra, përemra e folje, saqë këta ndihen të pamjaftueshëm në kryerjen e funksioneve sintaksore pa ndihmën e nyjave ose / dhe fjalëve të tjera gramatikore. Kjo lidhje gramatikore evidenton një tipologji gjuhësore të veçantë, e cila karakterizohet nga pamjaftueshmëria funksionale e fjalëve me autonomi leksikore e morfologjike. Kjo pamjaftueshmëri plotësohet nga bashkëpërdorimi i tyre me fjalët proklitike që u paraprijnë. Shpesh fjalët e shqipes krijojnë një lidhje të tillë brenda fjalisë, saqë shprehja e njërës nënkupton shfaqjen e tjetrës, pa përdorimin e së cilës sintagma nuk mund të quhet e plotë. Kjo mënyrë lidhjeje i afron kaq shumë fjalët në kuadrin e sintagmave, saqë i jep sintaksës shqipe një karakter morfologjizues.

ROLI I EMFAZËS NË NXITJEN E PROCESIT PËRFTUES TË NYJAVE TË PRAPME E TË PËRPARME

Parë në kontekstin ballkanik, konstatohet roli i emfazës në nxitjen e procesit përftues të nyjave të prapme e të përparme prej dëftorëve klitikë, të cilët përdoreshin para përcaktorëveme funksion caktues emfatik (në shqip e rumanisht). Dëftori klitik i (proto)shqipes dhe i (proto)rumanishtes nuk arritën kurrë të evoluonin në morfema shquarsie. Dëftorët klitikë të gjuhëve ballkanike shënojnë fillimin e një gramatikalizimi, i cili çoi në lindjen e nyjave shquese. Nyja shquese në shqipe ka lindur nga dëftori klitik, i cili iu pasvendosemrit të përdorur në një sintaksë emfatike. Ajo ka lindur duke u përdorur në sintagmën emër + dëftor klitik anaforik + emër në gjinore, e cila vijimisht u transformua në skemën emër + dëftor klitik anaforik + përcaktor. Fillimisht dëftori klitik është përdorur para përcaktorëveme funksion caktues emfatik, ndërsa pas prapangjitjes së nyjës enklitike tek emrat ajo u ripërdor para përcaktorëve si pasojë e krijimit të një «vakuumi» ndërtimor në trajtën e vet të patheksuar joemfatike. Emërtimi i saj si nyjë justifikohet vetëm në plan formal, por nuk planin kuptimor funksional ajo nuk ka asgjë të përbashkët me nyjën. Rumanishtja ose nëna e saj dakishtja, sikundër latinishtja vulgare ballkanike, nuk ka pasur nyja shquese të paravendosura. Nyja e prapme në rumanishte ka lindur nën ndikimin e latinishtes vulgare(të folur nga ilirët e romanizuar, por ndoshta edhe nga popuj të tjerë të romanizuar), sintaksa e së cilës ishte e ndikuar nga sintaksa e (proto)shqipes. Fakti që në disa dialekte të sotme rumune apo në thjeshtligjërim gjenden gjurmë të përdorimit të nyjave shquese të paravendosura, apo të strukturave me vlerë nyjore shquese (Niculescu 1996/7: 258) tregon se modelet e romanizimit në Daki dhe proceset gramatikalizuese jo gjithmonë kanë ndjekur të njëjtën rrugë. Është fakt se bullgarishtja nuk arriti të zhvillonte një sistem nyjash të përparme tek përcaktorët emërorë apo mbiemërorë, që do të na ndihmontepër të arritur tek ai mjedis gramatikalizues i natyrshëm i një enklize shquese. Kjo rrethanë na detyron që t’i shohim nyjate prapme shquese të bullgarishtes të kenë lindur e të jenë zhvilluar nën ndikimin e (proto)rumanishtes. Duke shfrytëzuar një skemë të gatshme morfologjizimi, atë të rumanishtes, e cila mund të përdorte në atë fazë dëftorin klitik pa qenë nevoja e shfaqjes së një përcaktori të pasvendosur, bullgarishtja zhvilloi vetëm nyjën e prapme shquese. Kjo shënoi edhe fillimin e Lidhjes Gjuhësore Ballkanike.

ETNI, KOMBËSI, PAKICË E GJUHË

August 14, 2021 by s p

Nga Agim Xh. Dëshnica

Një ditë vjeshte, i mbetur vetëm në shtëpi, vazhdova leximin e librave të disa profesorëve të zbardhur, botuar lirshëm larg syve të kritikës shkencore. Aty shtroheshin çështje të larmishme për politikën, për figura historike, për identitetin, etninë, toponimet, kombësinë, pakicat kombëtare, gjuhësinë, besimet fetare, ndërrimin e tyre, etj. Po aty shiheshin të rreshtuara letra miqësore të ngarkuara me lëvdata, edhe për mendime të gabuara! Disa nga autorët thirreshin filozofë, psikoanalistë të hollë, a të talentuar për poezi, tregime e mjeshtër si romancierë, paçka se veprat e idetë i kishin të grabitura nga arkivat e gjyshërve me origjinë shqiptare të dyshimtë. Mandej, ata vlerësonin edhe libra publicistikë, me një shqipe që duhet përkthyer me ndihmën e fjalorëve shumëgjuhësh. Në mes tyre shquheshin edhe bijë ish-ministrash, të cilët gjatë diktaturës komuniste jetuan të lumtur dhe pa e vrarë mendjen për fatin e të tjerëve. Të veshur sipas modës, e kalonin kohën atëherë me lexime romanesh të zgjedhur, duke i treguar njëri – tjetrit barsoleta gjithë humor, e duke gogësirë me meze e gota birre në restorant Vollga. Por, më pas, disa syresh ranë papritur pré e diktaturës, për shkak të baballarëve të dënuar sipas stilit enverist dhe vuajtën bashkë me shumë të tjerë. Nga ato kujtime, këta bijë të shkolluar shohin shpesh edhe sot ëndrra me diktatorë, ndaj zgjohen si në kllapi dhe nisin të mendojnë ndryshe, duke u shitur trima, mendjehollë e duke mbajtur qëndrim kundërshtues ndaj përparimit të sotëm në Shqipëri, se janë të sigurt që s’u hyn gjemb në këmbë. Po edhe se kritikët e kanë thyer majën e penës. Nëse iksi a ypsiloni, është mik i tyre, nuk ka se si gabon!

Profesorët dhe librat e tyre shkencorë

Teksa lexoja ato libra profesorësh, madje edhe politikanësh të dështuar, që mëtojnë të jenë edhe shkrimtarë, më erdhi ndër mend i madhi Vaso Pashë Shkodrani, me vargjet e pavdekshme:

“Ca thon’ kam fé, ca thon’ kam din;

njeni asht turk, tjetri latin.

Do quhen grek’, e shqeh disa tjerë,

por jeni t’gjith’ vllazën, more t’mjerë…”

Mesa shihet, këta libra më së shumti botohen me ndihmën bujare të miqve të autorëve brenda e larg Shqipërisë, apo, siç quhen sot, me mbështetjen financiare të sponsorëve të ndryshëm, emërtim ky i marrë nga anglishtja, siç janë edhe fjalët: bekgraund, lidership, performancë, staf, impact, shou, etj.

Pasi mbarova së lexuari ato pjesë të çuditshme të sajuara me kujtesë të mjegulltë, u ngrita i hutuar dhe mbështeta ballin në xhamat e ftohtë të dritares. Jashtë nga retë gri qielli qe zhytur në muzg. Dëgjohej shushurima çlodhëse e shiut mbi degë e fletë dhe krisma e pikave të tij në qelq e mbi mendimim tim të lodhur. Mbërrinte edhe zhaurima e mbytur e dallgëve të oqeanit në breg, si një ankim që vinte nga larg. Ndërkaq, si për mrekulli, ndihej një melodi paksa e trishtë e një muzikanti të panjohur për natyrën në kohë shiu, me jehonën, që mandej shuhej në qiell.

Po cilat janë çështjet, që shtrojnë në librat e tyre profesorët tanë të shqetësuar?

Së pari, çështje politike të lidhura me interesa të caktuara e qëndrime të rrepta ndaj qeveritarëve demokratë, apo siç quhen prej tyre “sundimtarë”, edhe pse hapin shtigjet drejt Europës me anën e përparimit të vendit. Pra, Pashai nga Shkodra s’e dinte se do të vinin kohë më të vështira, kur këta të ditur, të cilët në Shqipëri, pasi hëngrën bukën, përmbysën kupën dhe ngecën në udhëkryqe, ose morën arratinë me bagazhe të rënda dhe fluturuan me avion përtej horizontit. Nga leximi i librave publicistikë pa të dhëna burimore, kuptohet menjëherë se ata nuk janë shkruar pas shqyrtimit të dokumenteve të botuara nga institucionet e sotme kombëtare dhe ndërkombëtare, por nga kujtime çastesh, ose muhabetesh të zjarrta kafenesh, mbështetur nëpër hamendje dhe gazeta të njëanshme. Kësisoj, të gjithë kanë të drejtë! Të gjithë thonë të vërtetën! Por, kur e vërteta përballet me faktet, ata, sipas një filozofi, bien ndesh me fjalën e shenjtë: “Mos e përziheni të vërtetën me të pavërtetën! Mos e fshihni të vërtetën në vetëdije!”

Së dyti, ka edhe kritikë letrarë apo letrarë, që shkruajnë shqip dhe humbasin kohën e të tjerëve me lavde e stërhollime për poetë a shkrimtarë të tillë dhe për librat e tyre të një shkence të harruar, që s’i lexon askush. Nga mënyra se si shprehen, vetëkuptohet se ata gjuajnë përfitime të ndërsjellta. Disa nga kritikët e artit lëvdojnë vepra piktorësh, të cilët në kohët e frikshme të diktaturës bojatisnin me yje të kuq jetën tonë të zymtë, kurse sot në ditët e lirisë, me stil impresionist, krijojnë në studio nudo e fytyra të ngërdheshura të ngjarjeve, që priteshin të vinin, siç qe eksodi apo rrëzimi i shtatores së diktatorit. Pra, e paraqisin shpërthimin rinor për liri e demokraci si tragjedi mbarëkombëtare. Ky lloj arti, si vazhdim i realizmit socialist në kushte të tjera, s’është veçse shprehje e qartë e mjerimit dhe shëmti e shpirtit dhe e mendjes së tyre të kalbur.

Së treti, profesorët, nga njëra anë botojnë në gazeta shqiptare, “studime” për figurat historike, duke mohuar gjithçka të tyren; nga ana tjetër, disa merren me trajtime çmitizuese më të skajshme se vetë autorët e librave, si Shmidi, Pukëvili etj., edhe këta të pabesueshëm, rreth heronjve të kombit shqiptar, si Gjergj Kastrioti – Skënderbeu, apo Ali Pashë Tepelena. Për lavdinë e të parit, siç dihet, janë botuar qindra libra e vepra arti nga autorë vendas e të huaj. Për të dytin, një prej kryengritësve udhëheqës e më trima kundër sundimit otoman, janë ngritur shumë e shumë këngë. Ai është heroi kryesor në vepra shkrimtarësh shqiptarë dhe përmendet në sa e sa enciklopedi. Kurse Bajroni për të shkruan: “Shumë trim dhe aq gjeneral i mirë është, sa e quajnë Bonaparti muhamedan!” Megjithatë, dalin disa profesorë të plakur, librat e të cilëve shtrohen për shitje edhe në mot me shi nëpër trotuare, që kënaqin qarqe të caktuara. Sipas tyre, Lufta Italo-Greke më 1940, nuk paska qenë vepër agresive e Musolinit, por e shqiptarëve, edhe pse atdheu i tyre asokohe qe i pushtuar nga trupat ushtarake fashiste. Pra, këta akademikë, dikur të mirëpritur në oborrin e diktatorit, miratojnë “shkencërisht” edhe në mbarim të vitit 2011 se Shjqipëria e jo Italia qenka në gjendje lufte me Greqinë! I shohim po këto pena, tek shkojnë edhe më larg, me përkufizime që hedhin mjegull e tym mbi poetët tanë kombëtarë, si Gjergj Fishta, Fan S. Noli, Faik Konica, që e shkriu jetën për një Shqipëri të përparuar, dhe mjeshtri i rrallë i tregimit shqiptar Ernest Koliqi.

Së katërti, këta profesorë, dikur materialistë apo ateistë, tani e kanë ndryshuar kahun e hulumtimeve të tyre. Në kohë të reja kujtohen befas se nga emri i përkasin fesë krishtere – ortodokse. E, për çudi, megjithëse nuk janë priftërinj, ndryshe nga Atë Gjergj Fishta, kërkojnë me ngulm, me anë romanesh të shpifura, ndryshimin e fesë së shqiptarëve nga myslimane në katolike! Sipas tyre, kjo na qenka e vetmja rrugë drejt Europës së Bashkuar! Po Europa, që, krahas kishave katolike, ka ngritur vetë xhami në shumë qytete, si e gjykon këtë punë të mbrapsht të këtyre njerëzve të mençur, që synojnë të na kthejnë pas, në vitin e mallkuar kulturor 1967, kur u shembën në Shqipëri kultet fetare? Nga ana tjetër, profesorët, pa lexuar Kuranin, shkruajnë për Biblën, e cila nuk e kundërshton atë. Shumëkush e di se që të dy këta libra të shenjtë janë fjala e Zotit.

Dikush, me të drejtë kërkon rikthimin e toponimeve të fshatrave tona nga sllavishtja në shqip, ndërsa profesorët e gjuhësisë nga kohë që s’mbahen mend, luajnë sylla-mbyllas me toponime a gjysmëtoponime sllave me anën e prapashtesave, si pole, poj, poje, uç, kuç, nica, ica, iç, ov, etj. Një askush në faqe të tëra shkruan për fillimet e një fshati me kisha bizantine, që s’arriti të bëhej qytet, dhe harron përshkrimin e qyteteve tona të lashta me aq e aq monumente kulture! Si përfundim, ata shprehen se toponomia shërbeka për të kaluarën e vendit tonë! Është ky një arsyetim pa bukë, i vlefshëm vetëm për sllavët dhe grekët. Një tjetër, duke u orvatur të mbajë të gjallë mbi piedestal diktatorin stalinist, peshkon nëpër ujëra të turbullta, shkruan si dikur për Luftën Nacional – Çlirimtare dhe jo për Luftën Civile, që shpërtheu pas pabesisë së Mukjes.

Profesorë në mërgimin e largët

Meqenëse disa prej këtyre profesorëve tanë jetojnë, ta zëmë në Boston, i përafërt nga numri i popullatës me Shqipërinë, shihen nëpër kafenera me kalimtarë, të cilët në SHBA quhen amerikanë, edhe pse janë me prejardhje nga Gjermania, Irlanda dhe Anglia, nga Italia, Greqia, nga Egjypti, Maroku, Gana, nga India, Kina, Japonia etj. Dhe, pasi e kanë lënë vendlindjen përtej oqeanit, kujtohen dhe e vrasin mendjen më nge për të. Zënë vend në kafene rreth tryezës së rrumbullakët dhe rrahin mendime të thella prej dijetarësh. Më pas, kur kthehen në shtëpi, si hanë drekën e shijshme, ulen para kompjuterit dhe hartojnë shkrime për botim në gazetat shqip të Nju Jorkut, ose të Tiranës! Frymëzimin, apo shtysën, siç duket, e marrin nga Bostoni multietnik dhe nga përfundimet e bisedave me turlilloj njerëzish, që s’kanë haber nga Shqipëria. Ndaj e kanë të lehtë të rreshtojnë gjithëfarë gjërash për Shqipërinë, për fiset, kombësitë, pakicat kombëtare, etnitë etj. Dhe japin këshilla me vlerë për trajtimin e problemeve të gjuhës, kulturës, dhe se si të jepen për këto emisione të posaçme në TVSH, etj. Sipas tyre, popullata e Shqipërisë përbëhet nga shqiptarë, grekë, egjiptianë, romë, apo ciganë, arumunë, ose vllehë, boshnjakë, malazesë, maqedonas, pse jo edhe nga armenë, turq, kinezë, italianë, gjermanë, hebrej, etj., etj.! Pra, në një të ardhme atyre lipset t’u caktohet edhe trualli përkatës, me një qendër të veçantë, tek të perfshihen të gjitha institucionet zyrtare, politike, ekonomike, kulturore dhe fetare, deri sa shteti shqiptar të thuret si kosh, nga disa shtete me qendër Tiranën dhe, së fundi, me votim në Kuvend të vendoset ndryshimi i emrit nga Republika e Shqipërisë në “Shtetet e Bashkuara të Pellasgjisë së re”! “Më vonë, shohim e bëjmë!”

Gjuha dhe çështja e Himarës

Profesorëve të lodhur me këto studime e këshilla, ua prish gjumin çështja e gjuhës dhe e shkrimit, sepse gjuhëtarët nuk po merren vesh për shqipen e shkruar, palé pastaj për gjuhët e tjera! Kundërshtimet midis tyre janë të rrepta. Për të folmet, si zakonisht, krahinat e ndryshme vendosin vetë, si në Jug e Veri. Pra, si duhet folur, apo shkruar, shqipja? A duhet përmirësuar standardi i vjetëruar i Kongresit të Drejtshkrimit-1972, me bazë toskërishten, të cilën një hulumtues shqiptar e quan “gjuhë në bunker”? Ndoshta duhen miratuar propozimet e reja në disa konferenca për ndreqjen e pasurimin e saj nga burimet prej njerëzve të thjeshtë, sidomos nga trevat e veriut, sepse gjuha shqipe në gazeta, në televizione e radio, është krejtësisht e pakuptueshme, për shkak jo vetëm të fjalëve, por edhe të ndërtimeve gjuhësore të huaja. Kur mblidhen në mitingje ithtarët e të majtëve, brohorasin e s’u kuptohet asnjë fjalë! Pak a shumë, kjo ndodh edhe me të djathtët. Nuk po e zgjasim me të folmet në nëndialekte, që ndryshojnë në çdo 15 kilometër, sepse çështja do të ndërlikohej.

Një dukuri të veçantë në botën shqiptare e përbëjnë edhe gjuhët e himariotëve. Njëri thotë se ata janë shqiptarë, që flasin edhe greqisht e italisht! Tjetri thotë – jo! Janë grekë, edhe pse gjuhën shqipe e flasin bukur, kurse greqishten: “partu to gomari, lidhur stu huri!” Megjithëse disa himariotë të ditur, të cilët marrin shpërblime nga vendi fqinj jugor, në libra voluminoze na thonë se janë vërtet shqiptarë të kulluar, paskan qenë të njohur në histori për autonomi qysh prej kohëve otomane! Madje, edhe për zënka të zhurmshme me qeveritë shqiptare!

Pas gjithë këtyre që thuhen, si do të vihen në jetë këshillat e studiuesve në dobi të etnive të shumta për gjuhën, kulturën, flamurin, shkollat, radiot dhe institucionet e tyre studimore!? Në këtë rast hulumtuesit ndoshta mendojnë se për të folurën e egjiptianëve u dashka të ringjallet gjuha e Keopsit! Kurse për arumunët me gjuhën pothuaj të zhdukur rumëneshti, më parë duhet të gjendet atdheu i tyre i vërtetë, sepse profesorët nëpër studime, na thonë se janë katër të tillë: Greqia, Italia, Shqipëria dhe Maqedonia. Rumaninë e përjashtojnë si dako-romake. Ndërsa Moldavinë, të përzierë pak si shumë me ukrainasit rusë e bullgarë, e lënë mënjanë! Për gjuhën e romëve, apo ciganëve, duhet të merret gjuha e indianëve! Për kombësitë, apo etnitë e tjera, u dashkan ftuar profesorë nga lindja e përëndimi! Për çështjen e himariotëve duhen hapur kanunet osmane, qysh nga motet e lashta të Perandorisë, pastaj të pyetet edhe Brukseli! Apo, edhe për më saktë, duhet shtruar kjo çështje në gjyqin e Hagës! Pra, sërish na del përpara, jo një lëmsh i zakonshëm, por një nyjë e ndërlikuar gordiane, që as shpata e Aleksandrit nuk e pret dot. Historia tregon se shkaku i kësaj gjendje lirie të skajshme janë mikpritja e bujaria e shqiptarëve ndaj ardhacakëve në trojet e tyre. Në këto çaste jehon thënia e urtë e Faik Konicës: “Ati yn’ që je n’qiell, epna fuqinë ta mbajmë gojën mbyllur, kur s’kemi gjë për të thënë! Falna durimin ta thellojmë një punë përpara se të shkruajmë mbi të! Frymzona me një ndienj’ të mpreht’ të drejtsis’, që të flasim jo vetëm me pa’ansi, por dhe të sillemi ashtu!”

Dritë nga dokumenti amerikan

Për këtë çështje shqiptare na vjen në ndihmë edhe një libër shkencor amerikan me titull “The Volume Library”, botuar më 1984 në Nashvile Tennesse, ku shkruhet: “Shqipëria, sipas vitit 1980, është me 2.734.000 banorë. Kryeqytet – Tirana; më 1978 me 169.300 banorë. Gjuha: shqipe. Pothuaj e gjithë popullsia e Shqipërisë është shqiptare, me përjashtim të një pakice greke në jug të vendit, gjatë kufirit shqitaro-grek. Rreth 1 milion shqiptarë jetojnë brenda kufirit jugosllav dhe rreth 200.000 të tjerë brenda kufirit grek. Shtimi i popullatës në Shqipëri është më i madh se në çdo vend tjetër të Europës. Ndërmjet vitit 1975 dhe vitit 1980 ajo është shtuar 2.4 përqind. Shumica e shqiptarëve i takon fesë myslimane. Rreth 20 përqind e popullsisë është krishtere – orthodokse dhe 10 përqind katolike.” Pra, bëhet fjalë për të dhëna statistikore para 37 viteve. Shtrohet pyetja: Çfarë ka ndodhur pas një kohe kaq të gjatë, kur i shohim doktorë-profesorët të shqetësuar për fatin e etnive të paqena? Mos vallë ato janë zhdukur, ose kanë marrë malet dhe janë hedhur përtej kufirit tok me profesorët? Apo me gomone, tragete e avionë kanë kapërcyer dete e oqeane, deri në Onolulu, Alaskë e Australi dhe i kanë ringjallur andej gjuhët e tyre?

Ja, çfarë mendimesh të lodhshme, më trazuan atë ditë me shi profesorët tanë me librat e tyre, kur veç melodia e madhërishme e muzikantit të panjohur për natyrën e bukur stolisur me ngjyra vjeshte gjithfarësh, më jepte si dhuratë kënaqësi.