Grate shqiptare ne letrat e Bajronit derguar Nenes dhe Miqeve te tij/

nga Pertefe Leka/

Grate shqiptare ne letrat e Bajronit dërguar nënës  dhe miqeve të tij, hodhën dritë në pikturën e famshme “Gratë e Sulit ”
Si mësuese  letërsie prej më shumë se tri dekada,kam pasur fatin qe ta studioj dhe ta komentoj veprën e Bajronit me nxënësit e shkollës së mesme.E shoh me vend për situatën e tanishme të bëjmë një udhëtim imagjinar  me Bajronin nepër trojet shqiptare,  në ato vende,ku  i ka lënë të shkruara  në kujtimet e tij .Atje ku thotë:”Unë i dua Shqiptarë….” dhe Shqipërisë i drejtohet “Nënë e rreptë”
Nuk di deri më sot të jetë bërë një promovim  kaqë  i detajuar i Bukurive natyrore dhe njerëzore  të Shqipërisë siç  e ka bërë Bajroni  për ne.Nuk ka dokument më autentik se letrat e Bajronit drejtuar nënës dhe miqëve  të tij ,200 vjet më parë,që vertetojnë  vendbanimet  shqiptare deri në Prevezë,ku ai  i përshkoi me këmbë.
Brezi i ri duhet ta njohi këte poet, si njeri me temperament të lirë,me aftësi dhe mprehtësi konceptimi,me pjekuri dhe prirje drejt virtytit.Edhe pse mbarte titullin Lord, dëshironte të ishte  pranë  njerëzive të thjeshtë dhe  të eksploronte  në vende të pashkelura, të cilat  i gjeti, kur erdhi  në Shqipëri.
Eshtë krenari për ne shqiptarët, që  një i huaj,si Lordi Bajron t’i drejtohet Shqipërisë me këto vargje:

“Shqipëri,lejomë të kthej  sytë e mi //

Mbi ty,o nënë e rreptë burrash t’egër.
Shqipëria për Bajronin qe një botë sa e fshehur  aq dhe interesante ku shkruan :”Me të vërtetë  që unë e kam parë Shqipërinë më shumë se kushdo anglez tjetër, sepse është vend i vizituar  rrallë,ndonëse  i bollshëm në stoli natyrore .
“Në vendet e Ilirisë dhe të Epirit  ka vende pa emër  dhe lumenj të pahedhur në hartë,mundet që një ditë, kur të njihen më shumë, të jenë temat më të çmuara  e të dorës së parë për penën”….
>>>> Ai nga leximet  e veta dinte, se Shekspiri i kishte vendosur disa ngjarje në Iliri.Kjo e la me kuptue se këto vise nuk ishin të zbrazta,por kishin vlera historike, kulturore dhe pasuri shpirtërore. Qëndrimi i tij  në Patra ,në Prevezë,në gjirin e Artës  drejtë Tepelenës,….në majat e Papingjit ……. mrekullohesh duke thënë “Kudo që shohim : rrotull,sipër,poshtë,na lë pa mend  magjia ngjyrë ylberi..të gjithë njerëzit  që takuam  me fustanellat e bardha  përshëndetnin  shqiptarçe,ushtarët nuk dallohen nga fshatarët nga veshja, të gjithë mbajnë armë  të stolisura…..Kur arritëm në Epirin e qëmotshëm,afër malit të Tomorrit,u mirëpritëm nga i pari i vendit Ali Pasha.”
Duke qëndruar në ato vende,kishte mësuar  se deri ku shtriheshin krahinat shqipfolëse,si provincë e Turqisë Evropiane  ………”Në perëndim ka gjirin e Venecias,në lindje Maqedoninë,Thesalinë dhe Greqinë.Ndërsa në jug mbërrinë deri në gjiun e Lepantos ose , gjiri  i Artës”
Tablonë e Shqipërisë së jugut,sidomos pjesën e Çamërisë,poeti anglez e paraqiti me admirim.Ashtu siç bëri më vonë  anglezja Meri Edith Durham për Shqipërinë e veriut.
Të dy bashkë e plotësojnë tablonë e Shqipërisë dhe shqiptarët  i përshkruajnë trima, të ndershëm dhe bujarë,edhe në varfërinë e tyre.
Kur Bajroni mbërriti në Qefaloni,suliotët të përqëndruar në lartësitë në lindje te Paramithisë, dëgjoheshin së tepërmi  me kapedanin e tyre, Marko Boçari.Ata ishin thjeshtë shqiptarë. Ja disa vargje  nga “Çajld Harold” ,-Kush ia shkon në trimëri suliotit brun//Me të bardhë fustanellë e me gunë”
Ishin suliotët ata që kërkonin ta kishin si prijës Bajronin në periudhën e  Revolucionit Grek.Ishin ata që Bajroni i vlerësonte si luftëtarët më të mirë dhe më besnikë.Edhe pse  për Bajronin ishte një detyrë përtej mundësive të poetit, Ai e mori përsipër  sepse  i printe Ideali i Lirisë,para të cilit nuk tërhiqej kurrë.
Historianët kanë faktuar se Gjon Boçari (paraardhësi i Marko Boçarit) ka qenë një nga luftëtarët më besnikë të Skenderbeut,prandaj Bajroni i drejtohet Shqipërisë:
“O Shqipëri,ku lindi Iskanderi,këngë e trimërisë,fanar i të urtëve.//Dhe Iskanderi tjetër që i tmerroi armiqtë me kordhen e tij kreshnike.(Thuhet se Aleksandri i Maqedonisë e kishte nënen epirote P.L.) Në letrat dërguar miqëve shkruante :
“I dua shumë shqiptarët….nuk janë të gjithë myslimanë,disa nga fiset janë të krishterë, porse feja  nuk i bën të ndryshojnë zakonet dhe sjelljet e tyre dhe se janë kaq tolerantë  dhe kaq të lirë në paragjykimet fetare..Me sa kam parë vetë….Ata  shëmbëllejnë me malësorët e Skocisë,në veshje,në fytyrë dhe në mënyrën e jetesës,trupi  i tyre i hollë dhe i gjatë,dialekti keltik dhe zakonet e tyre te rrepta më shpien në Morven .”
Duke u nisur nga këto vlerësime që Bajroni  u bënte shqiptarëve,Marko Boçari i përgjigjet letrës  së Bajronit “Ju falenderoj për mendimin e mirë që keni  për bashkatdhetarët e mi.
Ju falenderoj  akoma më shumë për kujdesin,që me kaq zemërgjerësi keni treguar për ta,    Me besnikëri,  Marko Boçari”
Bajroni duke qenë  për një kohë në mes të shqiptarëve,kishte mësuar edhe  shumë fjalë  shqip ,që i duheshin për të komunikuar.
Interes kishte për këngët popullore siç janë vargjet e këngës,Tamburxhi, në veprën e tij “Çajd Harold”
“Tamburxhi,Tamburxhi,//Kushtrimi yt u jep shpresë trimave në luftë i cyt //
Ngrihen bijt e maleve si ndonjë sqotë//Himariotë,Ilirë,ezmerët suliotë”
Polifoninë  e kishte për zemër, Ai mundi të regjistronte fjalët e disa kengeve  popullore:
Në sevda tënde u lavosa//Vetëm u përvëlofsha,//Ah,vajzë më përvëlofshe,//Zemërën më lavose,//Unë të thashë rroba s’dua//Po sytë e vetullat e tua.
Këte këngë Byron edhe e përktheu:”I am wounded thy love,and have loved,//but to scorch muself .// Thou hast consumed me! //Ah maid !Thou has struck me to the heart//
I have said I wish no downy,//But thine eyes and eyelashes//”
Keto këngë Byron i këndonte në shtëpi dhe në rrethe të ngushta.
Kishin kaluar 5 vjet që Bajroni ishte larguar nga Shqipëria,por kënga i zgjoi kujtimin e atij vendi të mrekullueshëm duke u thënë miqëve së bashku me poetin Shellin, me të cilët po bënte një shetitje në Liqenin e Gjenevës:”Tani bëhuni sentimentalë e dëgjomëni me tërë vëmendjen tuaj “Dhe melodia e këngës labe  tingëlloi fuqishëm dhe mori udhë bashkë me valet e liqenit.
Shumë pëlqente meloditë baritore, i kishte mbetur në mendje,një djalë  15 vjeçar që kishte bërë një fyell prej krahut të shqiponjës nga ku nxirrte melodi rrenqethëse.
Bajroni kur ishte në Shqipëri, argëtohej duke parë vallet e bukura,sidomos ato me karakter luftarak,që shoqëroheshin me këngë trimërie dhe kërceheshin  rreth zjarrit para ose pas përpjekjeve e luftimeve.Sidomos vallja Çame,vallja e vjetër e Konispolit me ate çastin kulminant kur valltari përkulet pas në “urë” me kokën mbështetur përdhe,të tjerët kalojnë mbi gjoksin e tij,duke shprehur kështu guximin e sakrificën sepse: armiqtë do ta shkelin këte truall ,vetëm kur të shkelin mbi gjokset e tyre.
Bajroni pëlqente akoma më shumë veshjen shqiptare,të cilën e quante,petkun më të bukur në botë:

“Shih  të egrin shqiptar  me fustanellë /e rrobat të qëndisura me arë,/ Armët të lara me flori,sa bukur!”
I mahnitur nga kjo bukuri,Bajroni kishte  marrë disa  veshje popullore .Me kostumin shqiptar Ai pozoi për piktorin Tomas Filips. Ky portret  ndodhet  në Galerinë Kombëtare të Portreteve  në Londër (National Portrait Gallery) dhe paraqitet në çdo botim të denjë për Bajronin.
Duke qenë Bajroni përhapës i tematikës shqiptare,me  përmbledhjen e këngëve popullore shqiptare u bë objekt studimi nga albanologët si Gustav Myer,apo baronesha Xhuzepina Knorr,albanologe e njohur austriake, cila  për  misionin e Bajronit  u shpreh: “T’i bësh mirë njerëzimit është dëshira më bujare” Ndërsa për letrën e Bajronit dërguar nënës së tij ajo  thekson se Bajroni e ka marre frymëzimin  për Liri nga shqiptarët.
Për burrat shqiptarë ,- shkruan Bajroni – kanë trupa shumë të mirë,nuk shquhen si kalorës,por në këmbë janë të palodhur dhe shumë të duruar.Armën kur e hedhin supit të djathtë e mbajnë pa asnjë sforcim,ndërsa vrapojnë  përpjetë maleve të tyre me lehtësi e zhdërvjelltësi.Ndoshta jane raca më e bukur në botë.
Nga tiparet edhe gratë janë të hijëshme,vajzat arnaute  janë shumë të bukura dhe kostumi i tyre është shumë piktoresk.Ata edhe hijeshine e trupit e ruajnë më gjatë pasi rrojnë përjashta në ajër të lirë.Ata bëjnë jetë patriarkale,por kjo ndrydhje e përkohshme e personalitetit të tyre u duket e natyrshme,madje u jep krahë për të gjetur kuptimin e jetës në dashurinë dhe detyrën amtare.Janë po ata gra që në raste rreziku e nevoje shkojnë  në luftë përkrah burrave dhe kurrë nuk dorëzohen për të mbrojtur nderin e tyre…..Ishin gratë e fshatit Dhoksat që ndërtuan urën e prishur nga përroi i rrëmbyer,kur morën vesh se do të kalonim  ne në udhën  e bllokuar nga gurët”
Edhe një numër piktorësh  u frymëzuan nga vepra e Bajronit si Eugene Delacroix(1798-1863).
Nuk është rastësi që Delakrua,i cili nuk erdhi kurrë në Shqipëri, por u frymëzua nga vepra e Bajronit duke dhënë kryevepra me temën Suliotët si “Burrë me veshje suliote”, “Etyd për Boçarin”.etj.
Apo kështu Arry Scheffer me pikturën “Gratë e Sulit” frymëzohet nga Bajron   për aktin heroik të suliotëve.
Mbi të gjitha, vepra e Bajronit  frymëzoi luftëtarët e Lirisë dhe pati jehonë në të gjithë botën,në Spanjë lufta kundër pushtuesit Francez e përjetësuar me vargjet “Vajza e Saragosës “në veprën “Çajld Harold”.Në Itali në luftën kundër pushtimit austriak, ku Bajroni mori  pjesë në lëvizjen  e Karbunarëve. Më vonë projektuesi i bashkimit të Italisë, Giuzeppe  Mazzini.,i çoi më tutje  idetë për liri,pavarësi dhe unitet për mbarë Evropën.Vlen për t’u përmendur ndikimi  tek arbëreshët,të cilët e treguan veten si luftëtarë të Garibaldit.Pa përmendur,De Raden,Dora D’Istria,Kulluriotin ,Rilindësit tanë, të cilët e kishin në qendër të vëmendjes,Lirinë ,Pavarësinë dhe bashkimin e shqiptarëve .
Jehona e poetit të lirisë arriti deri në Amerikë:Ishte koha e ashpërsimit të kontradiktave  ndërmjet pushtuesve anglezë dhe kolonive në Amerikën e Veriut që arriti  në luftë të armatosur, deri në fitoren e pavarësise.Ai e gjeti veten të përshkruar në gazetat e kohës si poeti më i preferuar i amerikanëve “The favourite poet of the Americans”
Në Shqipëri,Bajroni njohu një popull kryengritës,të lirë e të pavarur në shpirt,trim, besnik,të paepur,krenar,të ndershëm e mikpritës,me të cilët luftoi në “Betejën e Mesolongjit “.
Jehona e tematikës shqiptare në botë në sajë të veprave të Bajronit ishte shumë e gjerë dhe me shtrirje të madhe në kohë.Të gjitha këto shtojnë nderimin dhe mirënjohjen e popullit shqiptar për  Bajronin,të cilin askush s’e detyroi të pohonte kaq hapur në favor të shqiptarëve.Bajroni të gjitha këto i gjeti të mbjellura në tokën e Ilirëve, në Sul,Paramithi, në Çamëri.Edhe sot vepra e e Bajronit  është nxitje  për brezat,për të njohur trojet  e shqiptarëve  dhe trimëritë e tyre ,që luftuan me Bajronin,prijësin e tyre ,së bashku  me luftëtarët grek kundër pushtuesve turq deri në pavarësi,për të cilin vend Bajroni dha edhe jetën.
Vdekja e Bajronit në Greqi  është simboli më i bukur i misionit të artit. Bajroni kishte  bërë një betim,pa kushte, me kauzën e popullit  kur thotë: “Për ty  Greqi dhashë gjithçka …..tani po jap edhe jetën.” I gjithë ky angazhim i  mendimit dhe veprimit  të Bajronit në luftën për liri të popujve kishte të vetmin ideal, emancipimin e shoqërisë njerëzore.Kështu poezia e tij e realizoi misionin e vet, për atëhere edhe për sot, për të zgjidhur kontradiktat mes  popujve,si në rastin e shqiptarëve me fqinjët.Në rastin në fjalë,luftëtarët  e Sulit  me gratë e tyre heroina, dhanë jetën, kundër pushtuesit otoman  për lirinë  dhe pavarësinë  e Greqisë dhe sot shtetet përkatëse duhet t’i venë në ballancë veprimet e tyre në aleanca të ndershme  për t’i bërë ballë sfidave të kohës,me urtësi,paqë e drejtësi.