NGA ILMI MUSLIU/
Deart Ramadani, 21-vjeçari me origjinë nga Kosova, aktualisht ndjek studimet në Universitetin Shtetëror të Guvernatorëve në Chicago, drejtimi Digjital Media dhe Film dhe është në listën e studentëve më të mirë të universitetit.
Ndonëse ka lindur në Amerikë dhe është rritur dhe shkolluar atje, dëshira e Deartit është që të kthehet në vendlindjen e prindërve të tij, në Kosovë dhe të kontribuojë në avancimin e filmit. Për këtë, ai ka një vizion të qartë.
…..Emri im është Deart Ramadani dhe kam lindur në Amerikë në vitin 1999. Kam jetuar si çdo fëmijë amerikan në moshën time. Kam kaluar kohë jashtë, duke luajtur video-game dhe një kohë të mirë duke shikuar TV. Gjate fëmijërisë time, gjithnjë u ndjeva që isha shqiptar, sepse për çdo fjalë angleze që mësoja, mësoja edhe fjalën shqipe. Kam konsumuar gjithçka që ka bërë një fëmijë amerikan, kam parë shumë filma vizatimorë dhe kam dashur ikonat e njohur si Batman dhe Spiderman. Prisja që Kosova të kishte homologë për këto, ashtu si për të gjitha fjalët dhe konceptet që po mësoja. Në ditëlindjen time të gjashtë, në kulmin e asimilimit tim amerikan, hipa në aeroplan për të lëvizur në Kosovë për një kohë të pacaktuar, për të jetuar me familjen dhe për të qenë afër gjyshit tim i cili ishte diagnostikuar me kancer. Pritjet e mia për homologët kosovarë të argëtimit jo vetëm që ishin të paplotësuara, por është qesharake sa shumë kisha pritur.
Kosova ishte arsyeja pse hoqa dorë nga mjekësia dhe vendosa të merrem me filmin
Lufta në Kosovë kishte përfunduar dy muaj para se të lindja unë, Kosova ishte ende duke u rikuperuar nga të gjitha dëmet, përfshirë edhe kinemanë. Ajo që pashë në ekran-filmat në vitet e mia në Kosovë, ishte rrallë shqiptare. Ne kishim varg telenovelash nga vendet tjera, si Spanja dhe Turqia, shumë ndeshje sportive te ekipeve te huaja dhe filma vizatimorë që nuk ishin kurrë në një gjuhë që unë i kuptova. Unë mund të flisja anglisht dhe shqip, por isha shumë i ri për të lexuar ose shkruar, duke bërë që të mos isha në gjendje të lexoja titrat. Gjithçka që pashë nuk kishte kontekst ekspozues dhe besoj se këtu duhet të mësoj t’i kushtoj vëmendje të madhe ekranit për informacion. Kam mësuar të shfrytëzoj burime të ndryshme të mediave që kam ndjekur gjatë qëndrimit tim në Kosovë dhe kjo më kishte hapur idenë e perspektivës kulturore në media deri në kohën kur unë u ktheva në Amerikë, pas një viti dhe kam jetuar këtu në SHBA që nga atëherë, përjashtimisht vizitave të rastit në Kosovë, për të parë familjen.
Kam kaluar një pjesë të madhe të jetës time duke dashur të bëhem mjek, deri rreth 5 vjet më parë kur kërkova në internet filma kosovarë. Rezultatet ishin: një ose dy filma të bërë nga shqiptarët e Kosovës dhe pjesa tjetër e filmave të lidhur me tema të Kosovës që financohen dhe bëhen nga krijuesit serb. Pjesa tjetër e rezultateve ishin filma që mund të kenë një aktor apo aktore shqiptare.
Duhet të ketë një dritë mbi popullin shqiptar, artin e krijuar nga populli shqiptar, për popullin shqiptar. Unë nuk kam vendosur që të jem ajo drita për Kosovën, aq shumë sa po përpiqem ta ndezi atë dritë. Prezantimi im i fundit në festivalet e filmit më ka bërë që të gjej filma vërtetë të bërë nga shqiptarët. Kjo më ka frymëzuar dhe më ka ngjallë një shpresë për popullin shqiptar në Kosovë. Jo vetëm që dëshiroj ta shtyj praninë shqiptare në ekran, por dëshiroj ta bëj këtë. Ajo që kam mësuar në Amerikë është se media mund dhe do të humbasë identitetin e saj kur orientohet drejt fitimit në vend se te orientohet drejt punës.
Disa nga filmat më të mirë në Amerikë janë krijuar nga artistë që kërkuan të shtyjnë mediumin për shprehjen artistike. Hollywood-i nuk është qëllimi për të cilin Kosova duhet të përpiqet, ne nuk duhet të krijojmë një recetë për filmat dhe t’i shkulim ato pa mend. Në vend të kësaj, ne duhet t’i kushtojmë përpjekjet tona në krijimin e një pune të mbushur me substancë, punë që sfidon mendjen dhe perspektivat e një shikuesi. Me qëllimin e vetëm fitimin, vepra shqiptare nuk ka shanse të ngrihet kurrë si shtet për argëtimin dhe kulturën.
Do të mundohem të hap rrugën për filmin në Kosovë për individë me mendje të njëjtë që kërkojnë të shprehin artistikisht diçka, jo vetëm duke qenë shqiptarë, por njerëz si njerëz të artit. Pas të gjithë filmave që ne krijojmë duhet të argëtojmë dhe informojmë së pari njerëzit e Kosovës. Ne tashmë e dimë se çfarë do të thotë të jesh shqiptar, ne duhet t’i sigurojmë vetes dritare të vërteta për botën që na rrethon dhe atë qe nuk na rrethon. Pjesa më e madhe e përvojës sime me filmat e bërë nga shqiptarët, ka qenë në lidhje me luftën në një formë apo në një tjetër. Unë respektoj objektivin e këtyre filmave dhe rëndësinë e tyre në kujtimin e historisë sonë. Sidoqoftë, unë duhet të theksoj rreziqet në identifikimin e vazhdueshëm të një populli nga ajo që të tjerët u bënë atyre. Populli i Kosovës duhet ta shoh veten në ekran në prezantime të ndryshme për të kuptuar më mirë identitetin shqiptar dhe sa larg ka arritur që nga përpjekja e armikut për ta shtypur atë.
Sa isha në Kosovë takova njerëzit më të aktivë që do të kem takuar në jetën time. Pas shkollës së mesme, u ktheva në Kosovë për herë të parë pas dhjetë vjetësh dhe isha i kënaqur kur zbulova se njerëzit ishin aq të ndritshëm dhe dinamikë si kurrë më parë. Tani është koha, kjo klimë gjithnjë në ndryshim e ndryshimeve moderne që përplasen me historinë tonë të rrënjosur thellë ka sjellë një shprehje interesante në mënyrën e modës dhe muzikës sonë. Në të njëjtën mënyrë siç kemi arritur të shprehim një identitet të ri shqiptar përmes këtyre mediumeve, ne duhet ta transformojmë edhe kinemanë tonë. Tani është koha që ne të shohim veten në kinema, ashtu siç e shohim ne veten tonë.
Kam mësuar shumë për artin në vitet e fundit, ndryshimi në shprehje midis kohës dhe kulturës është i madh. Unë kam vlerësim të thellë ndaj artit nga të gjitha kulturat dhe jam shumë mirënjohës që kam qenë në gjendje të përjetoj identitetin shprehës të krijuesve gjatë gjithë historisë. Unë nuk kam hasur në shembuj shqiptarë në studimet e mia, unë e kuptoj estetikën dhe artin e shumë kulturave, por gjatë studimeve të mia po kërkoj të gjej diçka për kulturën time në këto studime. Më duhet të mendoj për gjendjen e artit të lënë pas nesh sot.
Unë kam pritur për një kohë kaq të gjatë dhe nuk mund të rri e të pres më
Duke ndjekur lirshëm rregullat e redaktimit klasik të Hollivudit, këta filma priren të jenë drama ose komedi e rastit. Ky është ose rezultat i krijimit të filmit komercial ose thjesht një mungesë e inovacionit artistik. Paratë motivojnë gjithçka dhe pa dyshim që shumica e filmave të bërë në Kosovë, kishin për qëllim fitimin. A është kjo arsyeja pse filmat gjithnjë përfundojnë se janë të lehtë për t’u bërë? Projektet i japin vetes një mbledhje të lehtë, një përmbledhje skenash të bashkuara për të treguar një histori. Unë ende nuk kam parë një film kosovar që mori rreziqe në mënyrën e ekzekutimit. Ka pak kontribut në krijimin e kinematografisë artistike, nuk duket se ka një kuptim për audion e mirë kinematografike dhe kurrë nuk ka nxitje për një zhanër tjetër. Unë ende nuk kam parë një film aksion kosovar, ose një tjetër që përshkruan një aventurë, dhe vepra e fundit vizuale e bazuar në Skënderbeun ishte shume vjet më parë.
Si krijues filmash, kam disa ide për filmat e mi dhe kërkoj të frymëzoj kineastë të tjerë që të shtyjnë gjithashtu mediumin. Kam frikë nga shkrepjet statike dhe aderimi në krijimin themelor të filmit është i mjaftueshëm për të kënaqur kuriozitetin shqiptar. Mbi të gjitha, arriti t’i mbajë ata disi të mahnitur deri më tani. Një nga gjërat e para që Kosova duhet të vendosë të bëjë është zgjerimi i mëtejshëm i infrastrukturës së saj kinematografike. Prishtina ka një nga studiot më të mëdha të filmit në Evropë. Kinemaja në Kosovë bën që të fitojë shumë me prezantimin e ekipeve ‘stunt’. Kjo do t’i lirojë kineastët shqiptarë nga detyrimi për të ndërtuar një film që i mungon eksitimi fizik. Futja e ‘stunt’ në kinema ka krijuar shumë emocione brenda Amerikës për shkak të njerëzve si Buster Keaton dhe Tom Cruise. Shumë filma kung fu janë filma që nxjerrin shumë nga kinemaja fizike dhe vizuale. ‘Stunts’ nuk janë të nevojshme për të gjitha projektet, por ne e humbasim shansin për të parë ata filma kosovarë që kërkojnë ‘stunt’ njëqind për qind të kohës derisa të krijojmë ekipet ‘stunt’ brenda vendit. Ashtu si futja e ‘stunt’ në kinemanë e Kosovës, ekziston një mundësi e madhe e shanseve të humbura në lidhje me efektet vizuale. Kosova ka nevojë për artistë të efekteve vizuale, shumëllojshmëria në filma në të gjithë botën për shkak të grafikës së krijuar nga kompjuteri është eksponenciale. Artistët e efekteve vizuale do të jenë në gjendje të rrisin shumë nga kinematografia, si dhe më tej aftësinë e tregimit të filmave, në mënyrën e kapjes së të papartishmes. Këta artistë janë gjithashtu të aftë të vijnë me material të animuar për të rinjtë në Kosovë, shumica e filmave te vizatuar dhe shfaqjeve për fëmijë janë krijuar për të trajtuar gjithashtu çështje në komunitetet e tyre përkatëse.
Kosova mund të përdorë disa filma te vizatuar që mund të adresojnë shumë çështje lokale dhe kulturore që ndoshta shoqëria është duke i përjetuar. Krahas filmave te vizatuar, ekziston një treg i pashfrytëzuar për filma animacion dhe shfaqje brenda Kosovës. E di se shumë njerëz që transmetojnë material të animuar, si për shembull Dragon Ball Z në filmin e ri Pixar edhe në Kosovë. Këta janë njerëzit që meritojnë përmbajtje shqiptare që u përshtaten shijeve të tyre krijuese. Krahas animacionit, artistët e efekteve vizuale do të jenë në gjendje të minimizojnë shumë nga procesi i buxhetimit pasi teknikat dhe inovacionet e ndryshme në efektet vizuale kanë shtyrë dhe arritur foto-realizëm. Kështu, duke lejuar aftësinë për të futur rekuizita ose pajisje të shtrenjta përndryshe me një kosto shumë më të ulët nëse është e nevojshme. Përmirësimi i njohurive në manipulimin e pamjeve vetëm mund të ofrojë përfitime për kinemanë e Kosovës.
Si një kineast aspirant, kam menduar thellë në disa projekte që do të doja të sillja në ekranin e madh për kosovaret. Sidoqoftë, me gjendjen e kinemasë në Kosovë siç është tani, këto projekte janë gati të pamundura për t’u realizuar, pasi mungojnë disa nga gjërat që përmenda më lart. Mund të formoj ekipe nga e gjithë bota, por kërkoj një premtim se puna do të kryhet me dashamirësi ndaj këtij projekti. Kjo mund të vijë vetëm nga dikush që është i lidhur kulturalisht me këtë punë, po aq sa unë. Unë tashmë kam ndërmarrë iniciativa të shumta dhe po përpiqem të mësoj sa më shumë që të mundem në mënyrën e kinematografisë dhe redaktimit përmes përvojës personale dhe shkollimit.
Projektet e mia dëshiroj t`i realizoj në Kosovë
Unë jam një person fizik dhe do të kërkoj trajnimin e duhur të ‘stunt’ pas mbarimit të shkollës, para se të kthehem në Kosovë për të bërë koreografi më të mirë dhe për të drejtuar projektet e mia të synuara. Sa i përket efekteve vizuale, unë shpresoj të avancoj aftësitë e mia dhe mund të shpresoj vetëm të filloj një nga këto ekipe VFX vetë brenda Kosovës. Derisa jam duke ndërmarrë gjithë këtë njohuri, dua të jem i qartë se nuk dua të jem vetëm figura e filmit. Nuk më intereson as të jem i famshëm, thjesht kam një pasion të zjarrtë të shprehem përmes disa filmave dhe shpresoj të hap rrugën për të tjerët si unë. Jam thjesht i përqendruar në punën që kam parashtruar dhe synoj plotësisht të bëj maksimumin për të krijuar diçka për të cilën mund të krenohem. Unë jam vetëm një perspektivë brenda popullit kosovar, dëshiroj të eksploroj të gjitha perspektivat e tjera të fshehura në Kosovë.
Populli ynë i afrohet artit me një mendje kaq të ndritur. Kam friken se një shumicë e madhe e popullit tonë nuk tregon asnjë vlerësim ndaj artit, jo për mungesën e artit, por për mungesën e perspektivës së re. Shqiptarët në Kosovë mund të jenë mospërfillës nëse nuk janë kritikë ndaj artit dhe atyre që e ndjekin atë, aq shumë potencial artistik shpërdorohet tek të rinjtë shqiptarë për shkak se u është thënë të ndjekin hobi dhe karriera më të prekshme. Unë e di se ka mendje të ndritshme dhe krijuese brenda Kosovës që me të vërtetë mund të lulëzojnë nëse u jepet mundësia. Ka tashmë disa institucione që po kërkojnë të shtyjnë praninë e Kosovës brenda komunitetit, përkatësisht Qendra e Kinematografisë së Kosovës. Ky është në thelb një fond publik i filmit që kërkon të arrijë qëllimet e publikut dhe interesin për kinematografinë. Ata janë të njohur për të financuar dhe krijuar filma të ndryshëm të shkurtër si dhe disa filma artistikë. Unë e respektoj shumë punën dhe iniciativën e tyre drejt ofrimit të kinemasë të krijuar dhe zhvilluar brenda Kosovës. Është e vështirë për parë gjithë punën që ata kanë bërë atje. Faqja ka bërë një përzgjedhje të filmave në dispozicion për shikuesit për të parë, por ka vetëm dhjetë opsione të listuar. Ky është lloji i mendësisë që dëshiroj të shoh që shqiptarët në Kosovë adoptojnë. Të merren këto çështje kinematografike në duart tona dhe të sigurojmë përfaqësimin aq të nevojshëm për njerëzit tanë në ekran. Këta janë individë me të njëjtin mendim, me të cilët shpresoj të punoj një ditë, dhe unë besoj fort se ka më shumë shqiptarë atje me ide krijuese. Shqiptarët janë një grup i fuqishëm individësh. Dikur kishte një pabarazi në ikonat shqiptare për t’u parë në ekranin ndërkombëtar. Tani në vitin 2020, ka shumë ikona shqiptare që kanë krijuar një prani dhe kanë shprehur perspektivën e tyre mbi identitetin shqiptar në një formë ose në një tjetër. Ka shumë shqiptarë të famshëm që unë i vlerësoj, si Rita Ora dhe Dua Lipa. Këta janë artistë që njihen në shkallë globale dhe e kanë pranuar dhe promovuar haptas kulturën e tyre shqiptare.
Identiteti i Kosovës është i rëndësishëm për t`u shfaqur para botës
Sigurimi i një dritareje mbi një kulturë që shpesh keqinterpretohet, ndërsa shton gjithashtu një flakë të perspektivës personale është ajo që më frymëzoi të ndjek përpjekjet e mia artistike. Një reper popullor i quajtur Action Bronson arrin të fusë kulturën shqiptare në muzikën e tij rap angleze. Tekstet e tij përbëhen nga njohuri kulturore të disponueshme vetëm për ata që bëjnë një jetë të zhytur në kulturën tradicionale shqiptare. Të dëgjosh një njeri të famshëm, të pasur, duke lavdëruar “bakllavanë e nënës” të jep një krenari ndaj identitetit tim shqiptar që më ndihmoi të vlerësoja më mirë detajet më të vogla të kulturës sonë. Shqiptarët kanë arritur të krijojnë një prani jo vetëm në muzikë por edhe në sporte të ndryshme. Ekipet e ndryshme profesionale evropiane përbëhen nga shqiptarë të ndryshëm. Ekipi ndërkombëtar i futbollit te Zvicrës përbëhet nga disa shqiptarë të Kosovës, të cilët nuk dështuan të shprehin kulturën dhe identitetin e tyre kur luanin me serbët në vitin 2018.
Identiteti shqiptar brenda Kosovës është i rëndësishëm për t`u shfaqur. Shumica e shembujve nga ne në botën e jashtme priren drejt stereotipave negativë, ose thjesht rishkruan se kush jemi ne që bota të miratojë vizionin e tyre për shqiptarët. Shumica e kulturave që kanë zhvilluar versionet e tyre të Hollywood-it e kanë bërë këtë me qëllimin për të përfaqësuar me saktësi kulturat e tyre dhe për të shmangur efektin e etnocentrizmit dhe përshkrimet e tij të pasakta të kulturës së tyre. Të gjithë kanë pjellë si rezultat i përshkrimeve të hershme që keqinterpretojnë identitetin e kulturave të tyre. Shqiptarët keq përfaqësohen vazhdimisht në mediat, filmat që kanë arritur përtej Kosovës. Unë shoh shqiptarët neper filma që përdoren si banditë, trafikantë, gangsterë dhe kriminelë. Unë shoh historinë tonë që zhvendoset nga paragjykimet dhe politika në ekranin e madh, disa filma te Amerikës për Kosovën priren të jenë filma të financuar dhe të krijuar nga Serbia. Unë shpresoj që ne te ardhmen, rezultatet e kërkimit ne internet për filmat kosovarë, do të ofrojnë më shumë filma kosovarë sesa veprat e lidhura ngushtë me të cilat tentojnë të nxjerrin tani.
Si përfundim: Unë nuk jam i zgjedhuri për këtë, perspektiva ime mbi identitetin shqiptar është vetëm imja. Unë nuk dua ta shoh atë të adoptuar si perspektivë. Shpresoj të hap rrugën për të gjitha perspektivat e tjera në udhëtimin tim, me shpresë që të shoh perspektivat eklektike nga shqiptarë të ndryshëm të formojnë një kolazh identiteti që merr frymë sinkroniteti. Nëse Kinemaja e Kosovës tashmë do të kishte të njëjtën gamë të larmisë që shfaq në muzikën e saj, unë me kënaqësi do të merrja pjesë si shikues. Sidoqoftë, unë kam qenë duke pritur për një kohë kaq të gjatë dhe nuk mund të qëndroj e të pres më gjatë. Unë pres me padurim veprat që Kosova do të prodhojë pa mua, ndërsa komplotoj idetë dhe punët e mia me shpresën për të argëtuar dhe kapur imagjinatën shqiptare që më edukoi dhe më ushqeu në jetën time.
