Ismail Kadare – Page 3 – Dielli

Ismail Kadare, fituesi i çmimit prestigjioz “Nonino”

January 10, 2018 by dgreca

Shkrimtari Ismail Kadare merr një tjetër çmim, kësaj radhe në Itali. Në Udine, Kadare u vlerësua me motivacionin si rapsod i dashuruar, por dhe kritik i popullit të tij.

Shkrimtari shqiptar Ismail Kadare është fituesi i çmimit prestigjioz Nonino për vitin 2018, edicioni i 43 i këtij evenimenti që promovohet nga distileritë e Perkotos në Udine dhe që i shkon personazheve të mëdhenj të kulturës me gjykimin e një jurie të drejtuar nga nobelisti V.S. Naipaul.

«Një rapsod i dashuruar, por edhe kritik me popullin e tij.

Mes realitetit historik dhe legjendave që rikujtojnë madhështitë dhe tragjeditë e të shkuarës ballkanike dhe osmane, Kadare krijoi tregime të mëdha – shkruhet në vlerësimin e jurisë. Shkrimtari shqiptar merr kështu vlerësimin e radhës që i shtohet vargut të gjatë të vlerësimeve ndërkombëtare për të.

Juria në Udine gjithashtu vlerësoi me çmimin ‘një mjeshtër i kohës sonë’ filozofin italian Giorgio Agamben, krijuesi i konceptit Homo Sacer, qenia njerëzore për të cilin jeta është e shenjtë. Ceremonia e dhënies së çmimeve do të zhvillohet në distileritë Nonino Di Ronchi në Perkoto, në Udine, më 27 janar.

Kadare: E vërteta e letrës që shkruajta me dorën time për Enverin

September 15, 2017 by dgreca

Shkrimtari i njohur Ismail Kadare në një intervistë ekskluzive për gazetaren Eni Vasili rrëfen momente të veçanta nga jeta e tij. Në emisionin “Studio e Hapur”, Kadare flet për herë të parë përpara kamerave për letrën e tij drejtuar Enver Hoxhës dhe kërkesën e tij për hapjen e dosjeve.Ai ka treguar arsyet se përse letrën duhet ta shkruante me dorën e tij, dhe të mos linte asnjë kopje apo gjurmë të saj.Sakaq, ai ka komentuar edhe polemikat me Fatos Lubonjën.

Pjese nga intervista
Botimi i librit të Dashnor Kaloçit “Kadare në dokumentet e Pallatit të Ëndrrave”, nga botuesi Çili, ju ka përfshirë në një polemikë me analistin Fatos Lubonja. Po kështu do të doja të flisja edhe për një botim të ri ditët e fundit nga gazeta Mapo që ka të bëjë me një dokument të dëshmisë së Lubonjës në lidhje me polemikën ku jeni përfshirë ju. Përpara kësaj a mund të na tregoni diçka më tepër për letrën që ju i drejtuar Çilit pasi ai ju bëri një thirrje për hapjen e dokumenteve që kanë emrin tuaj në dosjet e sigurimit të shtetit. Së pari çfarë e konsideroni këtë letrën tuaj dhe gjithë debatin rreth saj?
-Kadare:- Kjo është diçka e njohur. Unë prej shumë vitesh kam kërkuar kur ka qenë rasti hapjen e arkivave të fshehta, dokumenteve të fshehta, organizmave të fshehta, të shërbimit shqiptar të sigurimit. Kjo nuk është një gjë e pazakonshme. Në çdo vend që pretendon të kalojë nga tirania në liri, një nga veprimet e para që mund të kërkojë është ai i hapjes së gjërave të fshehta që janë mbuluar me kujdes gjatë viteve të diktaturës. Në diktaturë sundon me mijëra mënyra, por me mënyra të fshehura thelbi vihet tek përgjimi i fshehtë. Dhe kështu që është një gjë e njohur. Gjermania e filloi, po kështu edhe vendet ish-komuniste. Gjermanët u treguan më të ndjeshëm pasi ishin djegur dy herë, nga dy diktatura të ndryshme, por edhe të ngjashme shumë, nazizmi dhe komunizmi. Shumë njerëz nuk iu pëlqen po të krahason këto dy lloj tiranish që kanë luftuar me njëra-tjetrën, por tiranitë shpesh ngjajnë, dhe do tentojnë prapë të ngjajnë nëse njerëzimi nuk do marrë masat për t’i shkulur. Dhe një nga masat për t’i shkulur, është zbulimi i arkivave të fshehta të tyre që të mos ketë me enigma mistere, të dimë ato ç’kanë ndodhur, sepse kanë ndodhur shumë gjëra dhe ne nuk dimë të vërtetën. Dimë një lloj të vërtete të stisur, dhe të paraqitur në formë gjysmë-teatrale dhe më keq akoma.

Le ta fillojmë me një letër që është botuar së fundmi në shtyp dhe që ka të bëjë me motrën tuaj, një letër që i drejtohej udhëheqësit. A mund të na thoni diçka më shumë rreth kësaj?
Kadare-Po unë kam kërkuar vite më parë që të hapen arkivat e fshehta dhe më kujtohet një kritik, studiues i njohur francez, i cili njihet si eksperti numër një i komunizmit në botë, autori i librit që mund të gjendet edhe në shqip “Libri i zi i komunizmit”, ka një enciklopedi të diktaturave komuniste; më intervistoi dhe më pyeti: Z.Kadare a e keni menduar mirë që kërkoni këtë hapjen e arkivave, se ndodh që njeriu lë kudo ndonjë gjurmë, dhe mbase edhe ju keni lënë ndonjë dokument që s’do donit të hapej. Ndërsa unë në përgjigje i thashë se këtë gjë e kam menduar shumë mirë, dhe nuk jam aq thjesht nga mendja sa të harroj gjëra të tilla të mëdha. Ai më tha është qëndrim i adhurueshëm për mua, dhe e botoi këtë. Kur e botova këtu në Shqipëri 5-6 vite përpara shumë njerëz kanë rendur nëpër arkiva se kanë menduar të shikojë ky se ç’kemi për t’i nxjerrë ne. Dhe kjo është e vetmja letër që gjatë 40 viteve unë i kam bërë Enver Hoxhës. S’ka tjetër, dhe po e përsëris sot te juve këtë: Nuk ka letër tjetër që unë t’i jem drejtuar liderit absolut, tiranit absolut shqiptar gjatë 40 viteve, është vetëm kjo. Kjo letër është shkruar me dorën time, sepse kur kërkova t’i bëj një letër Enver Hoxhës, sekretari i tij më tha: Shoku Kadare ka disa kushte që ai ka dhe juve duhet t’i pranoni. Letrën duhet ta shkruani me dorën tuaj, të mos mbani kopje, të mos lini kopje askund, dhe të mos lini gjurmë askund të kësaj letre. Dhe unë e shkrova letrën me dorën time, e besova këtë, se kujtova se diktaturat nuk kanë ndonjë forcë mbinjerëzore për të verifikuar gjërat, por kujtoja se verifikonin ndoshta çdo gjë. Dhe letrën e pashë tani kur u botua në shtypin shqiptar….

Polemikat me Lubonjën, Kadare: Çfarë deklarova unë për të atin…

Shkrimtari i madh Ismail Kadare në një intervistë ekskluzive për emisionin “Studio e Hapur” të gazetares Eni Vasili në News 24, kometon gjerësisht polemikat ku është përfshirë me analistin Fatos Lubonja pas botimit të librit të Dashnor Kaloçit “Kadare në dokumentet e Pallatit të Ëndrrave”, nga botuesi Henri Çili.

Fatos Lubonja njihet si një ndër kritikët më të fortë të Kadaresë në këto 25 vitet e fundit dhe në gjyqin e tij ka implikuar të atin dhe Kadarenë si frymëzues të leximeve të fshehta dhe mendimeve të gabuara. Por një dokument i fundit i botuar, një dëshmi e babait të Lubonjës i hedh poshtë këto ide. Todi shprehet se nuk i ka thënë apo biseduar këto me të birin. Për këto dhe shumë të tjera rrëfehet Kadare.

“Nga ana ime është absurde, këtë njeri e kam njohur shumë pak, pothuajse nuk e kam njohur fare, kam njohur vetëm babain e tij, është e parëndësishme, absurde, dhe pa kuptim. Ai është historian, unë jam shkrimtar. Besoj një farë shkrimtari është, i rëndomtë, nuk dua ta fyej, s’po përdor fjalën mediokër, por është krejtësisht i rëndomtë si shkrimtar. Dhe me sa duket krijon legjenda të tilla për ta bërë tepër interesant emrin e vet.

Nuk jam përzier në punët e tij asnjëherë, me Todi Lubonjën unë kam patur shoqëri, miqësi, dhe po ju them, kur ai u fut në burg si komplotist, të gjithë njerëzit që njiheshin me të, që rrinin me të, janë pyetur për të thënë atë çka dinin për këtë “armik”. Se kështu ishte stili atëherë, kur arrestohej një njeri, një turmë e madhe njerëzish, të afërm shokë, miq, të gjithë pyeteshin. Unë jam pyetur në Kryesinë e Lidhjes së Shkrimtarëve, zyrtarisht.

Deklarata ime për Todi Lubonjën është e dokumentuar, me datë, me vulë, me të gjitha. Dhe kam thënë: unë nuk kam kuptuar ndonjë gjë armiqësore te Todi Lubonja, veç shakave që bënte shpesh të tepruara, por që ishin në formë humori. Gjëja kryesore që kam thënë, është se ai më lavdëronte mua në mënyrë të tepruar. Ndoshta më ka bërë dëm si çdo njeri, kur lavdërohet shumë, dëmtohet. Kanë qeshur ca, ca s’kanë qeshur. Kjo ka qenë e vetmja dëshmi.

Ndërsa del tashti, dhe me një kuriozitet unë kam parë dokumentet, që i biri i tij ka mbajtur tjetër qëndrim. Sipas këtyre dokumenteve, po e përsëris sipas këtyre dokumenteve, ai e ka akuzuar babanë, e ka zhytur thellë e më thellë. Këtu është ndoshta edhe armiqësia, ndaj e quaj absurde. Unë isha miku i tij, ai vendosi të godasë babanë. Por s’kishte punë me mua, s’kishte pse ta theksonte këtë. Le të më zbulonin të tjerët nëse isha armik si i ati i tij”,- thotë Kadare.

Shkrimtari thotë gjithashtu se Fatos Lubonja e urrente të atin, ndërsa shton se e gjithë se i është shmangur gjithë kësaj historie për librat e ndaluar, se i duket vulgare dhe e ulët.

“Këtu s’ka ndonjë kontradiktë të madhe, por të thjeshtë, njerëzore, të trishtueshme, dhe të ketë. Ka patur vërtet atë që njihet si urrejtje ndaj të atit, por kjo teori përkrahet kudo në botë. Ky ka patur një nervozizëm, se me këto dokumente që kanë dalë ai vihet me shpatulla për muri. Ai duhet t’i hedhë poshtë ato, se ai thotë unë s’kam folur me ty, ai thotë ke folur kundër Enverit. Ka diçka që nuk shkon, mund të mos thotë asnjëri të vërtetën, apo të dy të thonë të vërtetën, të ketë keqinterpretime.

Me sa duket si letrat i ri papeshë, mendon se kjo do t’ia ngrejë peshën. Fatos Lubonja nuk është shkrimtar i ri i arrestuar, por është djali i Todi Lubonjës që u arrestua. Fatos Lubonja mund të kërkojë aureolën e vet, por nuk ka të drejtë të shpifë për të tjerët. Nuk ka të drejtë të thotë se unë paskam qenë furnizues i Todi Lubonjës me libra të ndaluar. Unë mund të kem dhënë ndonjë libër të ndaluar. Por i biri thotë që i ka dhënë, kur Todi vetë thotë nuk më ka dhënë. Ky është një llum kaq i madh, sa të vjen turp ta bisedosh. Kanë kaluar kaq vite, dhe unë i jam shmangur shpjegimeve sepse më duket kaq vulgare, e ulët”,- thotë ai.

Ministri Murati takohet me shkrimtarin Ismail Kadare

April 4, 2017 by dgreca

Ministri i Diasporës, Valon Murati, gjatë vizitës në Francë, u takua edhe me shkrimtarin e njohur shqiptar, Ismail Kadare.

Në këtë takim miqësor, ministri Murati e njoftoi Kadarenë për punën e MeD-së, për aktivitetet kulturore që i organizon dhe për mësimin plotësues në diasporë, me qëllim të ruajtjes së gjuhës shqipe dhe të identitetit shqiptar.

Me këtë rast, ministri Murati e ftoi shkrimtarin shqiptar që të jetë i pranishëm në Kosovë më 1 dhe 2 gusht, gjatë “Ditëve të Diasporës”.

Përveç të tjerash, gjatë këtij takimi u bisedua edhe për çështje politike, për domosdoshmërinë e konsensusit mes politikës shqiptare për ta fuqizuar faktorin shqiptar në Ballkan dhe për ta forcuar orientimin evropian të popullit tonë.

CHRONICLES AND FRAGMENTS

January 31, 2017 by dgreca

The novels of Ismail Kadare./

By James Wood/*

Kadare writes lucidly about the opaque and impenetrable./

Illustration by RICCARDO VECCHIO/

Like Trieste or Lvov, the medieval city of Gjirokastër, in southern Albania, has passed its history beneath a sign perpetually rewritten, in different hands, but always with the same words: “Under New Management.” It enters the historical record in 1336, as a Byzantine possession, but in 1418 was incorporated into the Ottoman Empire. The Greeks occupied it in 1912, yet a year later it became part of the newly independent Albania. During the Second World War, it was taken by the Italians, taken back by the Greeks, and, finally, seized by the Germans: “At dusk the city, which through the centuries had appeared on maps as a possession of the Romans, the Normans, the Byzantines, the Turks, the Greeks and the Italians, now watched darkness fall as a part of the German empire. Utterly exhausted, dazed by the battle, it showed no sign of life.”

The novelist Ismail Kadare was born in Gjirokastër in 1936, and those words are from the great novel that he drew out of his boyhood experiences of the war, “Chronicle in Stone,” which was published in Albanian in 1971 and in English in 1987. (This kind of lag between Kadare’s Albanian and English-language publications is not uncommon, partly because most of his work has been translated first into French and then turned into English, often by the distinguished scholar David Bellos, who is well known as a translator of Georges Perec.) Despite the many horrors it describes, “Chronicle in Stone” is a joyful, often comic piece of work, in which the concentrated irony for which Kadare became famous—most notably in his later political parables and allegories of Communism, like “The Concert” and “The Successor”—is already visible. In this early novel, the irony has a more generous warmth. A young boy narrates the events, at once wide-eyed and sophisticated. War arrives, in the form of Italian bombing, British bombing, and, finally, the dark rondo whereby Greek and Italian occupiers arrive and depart from the stage like vicars in an English farce: “At ten in the morning on Thursday the Italians came back, marching in under freezing rain. They stayed only thirty hours. Six hours later the Greeks were back. The same thing happened all over again in the second week of November.” But Kadare is more interested in the kinds of stories that the town might have thrown up at any time in the past thousand years. Townspeople talk of spells, witches, ghosts, and legends. The young narrator discovers “Macbeth,” and reads it obsessively, seeing parallels between medieval Scotland and modern Gjirokastër. A group of old women discuss a neighbor’s son, who has started wearing spectacles, an occurrence that is treated superstitiously, as an omen of disaster. One of the women, Xhexho, says, “How I kept from bursting into tears, I’m sure I don’t know. He walked over to the cabinet, flipped through a few books, then went over to the window, stopped, and took off his glasses. . . . I reached out, picked up the glasses, and put them on. What can I tell you, my friends? My head was spinning. These glasses must be cursed. The world whirled like the circles of hell. Everything shook, rolled, and swayed as if possessed by the devil.” Her interlocutors all agree that a terrible fate has befallen the family of the bespectacled boy.

Throughout the novel, these and other neighbors and relatives comment on ordinary events, and this forms a stubborn resistance to the novelty of the occupation. As a mark of how beautifully Kadare blends this atmosphere of the city’s traditional antiquity with the rapidity of wartime development, consider something this same woman, Xhexho, says, when she hears an air-raid siren for the first time: “Now we have a mourner who will wail for us all.” And yet, in an emphasis characteristic of Kadare’s wit, the memory of the past is regularly burlesqued, too:

I had heard that the First Crusade had passed this way a thousand years before. Old Xixo Gavo, they said, had related this in his chronicle. The crusaders had marched down the road in an endless stream, brandishing their arms and crosses and ceaselessly asking, “Where is the Holy Sepulchre?” They had pressed on south in search of that tomb without stopping in the city, fading away in the same direction the military convoys were now taking.

There is something Monty Python-ish about the Crusaders, miles off course, demanding to see the Holy Sepulchre; and the link to the hopelessness of the modern soldiers is deftly made. The city stands stonily against the new invaders, as it always has: that is Kadare’s own “chronicle in stone.”

As the novel’s co-translator, David Bellos, points out in his introduction, this early book contains many of the elements and motifs that Kadare would work and rework in later fiction. Kadare uses the conventions of realistic storytelling, while feeling free to depart from conventionality whenever necessary; he likes to make use of the premodern liberties of Balkan legend, and deals straightforwardly and practically with such incursions into the texts as ghosts, fables, the living presence of the dead, magical occurrences, and the like. (In this, he sometimes resembles the late José Saramago, another postmodern traditionalist.) The books are formally playful, and often try out different styles of narration so as to find multiple paths to the same material. For instance, “Chronicle in Stone” is frequently interrupted by brief, abbreviated sections, entitled “Fragment of a Chronicle,” which read like newspaper reports, or diaries. In one of these, the author’s family name is fleetingly encountered: “Those killed in the latest bombing include: L.Tashi, L. Kadare. . . .”

Another name found in the novel has even greater resonance than Kadare’s. One day, a notice is posted on a ruined house: “Wanted: the dangerous Communist Enver Hoxha. Aged about 30.” Enver Hoxha, the Communist leader who kept a ruthless and paranoid grip on Albania for forty years, until his death, in 1985, was also born in Gjirokastër, in 1908. The novel does not mention Hoxha again, but his shadow, and the shadow of the regime that he built after the war, darkens the last eighty pages of the book. In one scene, some of the townspeople are deported by the Italians. As a crowd watches, a passerby asks what they have done. Someone else replies, “They spoke against.” “What does that mean? Against what?” the passerby asks. “I’m telling you, they spoke against.” The suppressed referent—“Against what?”—is garish in its silence, and Kadare became a master analyst of this sinister logic of lunacy, in its Communist totalitarian form. Later, Communist partisans start rounding people up. One of them shoots a girl by mistake, and is sentenced to death by fellow-partisans for “the misuse of revolutionary violence.” Just before he is executed, he raises his arm and cries, “Long live Communism!” Though “Chronicle in Stone” ends with the German occupation of the city, it gapes, forebodingly, at the postwar Albanian world.

At the end of the war, though, the nine-year-old Ismail Kadare and the thirty-six-year-old Hoxha were approaching each other like two dark dots on a snowy landscape, still miles apart but steadily converging on the same frozen lake. “Chronicle in Stone” represents an act of political resistance, of the cunning, subtle kind that allowed Kadare to survive Hoxha’s regime, even as some of his books were banned. “The Palace of Dreams,” published in 1981, and more obviously antagonistic, is one of those censored novels. (Although, in an absurdist twist, the book was banned two weeks after its publication, by which time it had sold out.) Like many of Kadare’s books, it is set in an imprecise past shaded by myth, but lit by the glare of totalitarian thought control. The Palace of Dreams is the most important government ministry in the Ottoman Empire, where bureaucrats sift and decode the dreams of the empire’s citizens, all of them working to find the Master Dreams that will help the Sultan in his rule. The novel’s hero, who comes from a prominent political family, rises through the ranks of the ministry; yet he cannot save his own family from political persecution—indeed, he unwittingly precipitates it. Enver Hoxha’s censors must have known at once that this surreal dystopia vividly conjured up, in carefully deflected form, the secret-police apparatus of modern Albania.

The suppression of “The Palace of Dreams” seems to have pushed Kadare beyond the boundaries of suggestion, allegory, implication, and indirection. Certainly, the novella “Agamemnon’s Daughter,” which Kadare wrote in the mid-nineteen-eighties, around the time of Hoxha’s death, is laceratingly direct. It is perhaps his greatest book, and, along with its sequel, “The Successor” (2003), surely one of the most devastating accounts ever written of the mental and spiritual contamination wreaked on the individual by the totalitarian state. Kadare’s French publisher, Claude Durand, has told of how Kadare smuggled some of his writings out of Albania, in 1986, and handed them to Durand, camouflaging them by changing Albanian names and places to German and Austrian ones, and attributing the writing to the West German novelist Siegfried Lenz. Durand collected the rest of this work, on two trips to Tirana, and the manuscripts were deposited in a safe at a Paris bank. As unaware as anyone else that Albanian Communism had only five years left to run, Kadare envisaged this deposit as a sort of insurance policy. In the event of his death, by natural or unnatural causes, the publication of these works would make it “harder,” in Durand’s words, “for the Communist propaganda machine to bend Kadare’s work and posthumous image to its own ends.”

That is a considerable understatement. I’m not sure that any regime could bend “Agamemnon’s Daughter” to its own ends. This is a terrifying work, relentless in its critique. It is set in Tirana in the early nineteen-eighties, during the May Day Parade. The narrator is a young man who works in television, and has unexpectedly been invited to attend the festivities from inside the Party grandstand. The formal invitation is unexpected because the narrator is a passionate liberal, strongly (though privately) opposed to the regime, and because he has recently survived a purge at his television station, resulting in the relegation of two colleagues. On the day of the parade, he cannot stop thinking about his lover, Suzana, who has broken off their relationship because her father is about to be chosen as the supreme leader’s designated successor and has asked his daughter not to jeopardize his career by consorting with an unsuitable man. Chillingly, she tells her lover that when her father explained the situation to her she “saw his point of view.”

The novella confines itself to the day of the parade, and is essentially a portfolio of sketches of human ruination—a brief Inferno, in which victims of the regime are serially encountered by our narrator as he walks to the stands and takes his seat. There is the neighbor who watches him from his balcony, “looking as sickly as ever. . . . He was reputed to have laughed out loud on the day Stalin died, which brought his career as a brilliant young scientist to a shuddering halt.” There is Leka B., a theatre director who displeased the authorities and was transferred to the provinces, to run amateur productions. He tells the narrator that he had put on a play that turned out to have “no less than thirty-two ideological errors!” The narrator’s comment is withering: “It was as if he were delighted with the whole business and held it in secret admiration.” There is G.Z., a former colleague, who has survived a purge, though no one knows quite how: “His whole personality and history corresponded in sum to what in relatively polite language is called a pile of shit.” He is likened to the Bald Man in an Albanian folktale, who is rescued from Hell by an eagle—“but on one condition. Throughout the flight, the raptor would need to consume raw meat.” Eventually, since the journey takes several days, the Bald Man has to offer his own flesh to feed the bird, and by the time he makes it to the upper world he is little more than a bag of bones.

At the center of “Agamemnon’s Daughter” is an icy reinterpretation of the Iphigenia story. The narrator reflects on Euripides’ play, and on Iphigenia’s apparently willing self-sacrifice, in order to help her father’s military ambitions. He turns the Greek tale around in his mind, and blends it with the remembered pain of Suzana’s departure. Hadn’t Stalin, he thinks, sacrificed his son Yakov, so that he could claim that he was sharing in the common lot of the Russian soldier? But what if the story of Agamemnon is really the story of Comrade Agamemnon—the first great account of absolute political tyranny? What if Agamemnon, in “a tyrant’s cynical ploy,” had merely used his daughter to legitimate warfare? Surely Yakov, “may he rest in peace, had not been sacrificed so as to suffer the same fate as any other Russian soldier, as the dictator had claimed, but to give Stalin the right to demand the life of anyone else.” The narrator realizes, as he watches Suzana’s father standing next to the Supreme Guide on the grandstand, that the Supreme Guide must have asked his deputy to initiate his daughter’s sacrifice. “Agamemnon’s Daughter” ends with this dark, spare, aphoristically alert declamation: “Nothing now stands in the way of the final shrivelling of our lives.”

Kadare is inevitably likened to Orwell and Kundera, but he is a far deeper ironist than the first, and a better storyteller than the second. He is a compellingly ironic storyteller because he so brilliantly summons details that explode with symbolic reality. No one who has read “The Successor” (2003) can forget the moment when the Hoxha figure, called simply the Guide, visits the newly renovated home of his designated successor. The Successor’s wife offers to show the Guide around, despite the anxiety felt by others that the lavishness of the renovation may have been a huge political blunder. The Guide stops to examine a new living-room light switch, a dimmer that is the first of its kind in the country:

Silence had fallen all around, but when he managed to turn on the light and make it brighter, he laughed out loud. He turned the switch further, until the light was at maximum strength, then laughed again, ha-ha-ha, as if he’d just found a toy that pleased him. Everyone laughed with him, and the game went on until he began to turn the dimmer down. As the brightness dwindled, little by little everything began to freeze, to go lifeless, until all the many lamps in the room went dark.

In its concentrated ferocity, this has the feel of something very ancient: we might be reading Tacitus on Tiberius.

Alas, there is nothing of quite that high order in Kadare’s most recent novel, “The Accident,” translated from the Albanian by John Hodgson (Grove; $24). The new book is spare and often powerful, but it is a bit too spare, so that the ribs of allegory show through, in painful obviousness. Many of Kadare’s familiar procedures and themes are in evidence, beginning with the positing of an enigma that needs decoding. One morning in Vienna, sometime not long after the end of the war in Kosovo, a young Albanian couple are killed in a car accident. The taxi that had been taking them from their hotel to the airport suddenly veers off the Autobahn and crashes. The taxi-driver survives, but he can give no reasonable account of why he left the road, except to say that he had been looking in his rearview mirror at the couple, who had been “trying to kiss,” when a bright light distracted him. The accident is suspicious enough to attract various investigators, not least the intelligence services of Serbia, Montenegro, and Albania. The dead man, known as Besfort Y., appears to have been an Albanian diplomat, working at the Council of Europe, and may have been involved in nato’s decision to bomb Serbia. Perhaps the woman who died in the car, who was Besfort’s girlfriend, and is known in the reports as Rovena St., knew too much, and Besfort tried to kill her, in a botched plan. But why did Besfort refer to Rovena as “a call girl”? A few months before the accident, he had taken her to an Albanian motel and she had been “frightened for her life.” So a friend of hers tells investigators. Rovena, says the friend, “knew the most appalling things. . . . She knew the precise hour when Yugoslavia would be bombed, days in advance.”

The security services give up, in the face of the usual Balkan incomprehensibility, and a mysterious, nameless “researcher” takes over. This authorial stand-in, who works “without funds or resources or powers of constraint,” decides to reconstruct the last forty weeks of the couple’s lives, using diaries, letters, phone calls, and the testimonies of friends:

Everywhere in the world events flow noisily on the surface, while their deep currents pull silently, but nowhere is this contrast so striking as in the Balkans.

Gales sweep the mountains, lashing the tall firs and mighty oaks, and the whole peninsula appears demented.

Kadare feeds off this Balkan incomprehensibility: he likes to tease it and tease at it, while simultaneously making fun of people who talk about “Balkan incomprehensibility.” He is deeply interested in misreading, yet his prose has a classical clarity, so that much of his power as a storyteller has to do with his ability to provide an extraordinarily lucid analysis of incomprehensibility. This analysis moves between the comic and the tragic, and never finally settles in one mode. (His amiable and funny novel “The File on H.” reads like an Albanian Evelyn Waugh.) In both the new novel and “The Successor,” we begin with an apparent accident—in the earlier novel, the country’s designated successor has been found in his bedroom, shot dead—that allows Kadare to work through rival explanations. (“The Successor” is based on the “mysterious” death, reported as suicide, of the Albanian Prime Minister, Mehmet Shehu, in 1981. He had been Hoxha’s closest political ally for decades, but after his death he was denounced as a traitor and an enemy of the people, and his family arrested and imprisoned.) The question that haunts both novels is: When did it begin? When, in other words, did “the accident” become inevitable? When did the tide first turn against the Successor? Was it when the Guide failed to come to the Successor’s birthday party, for instance? The blackly surreal answer is, of course, that it has always begun; the tide was turning against the Successor even as he rose through the Party ranks.

Likewise, in “The Accident,” one can see that Besfort and Rovena were always doomed, and that the reason, as in “The Successor,” is murkily ideological. The nameless “researcher” discovers that Besfort and Rovena have been together for twelve years. Rovena was a student when she met Besfort, who was older than she, and had come to the university at Tirana to teach international law. From the start, the relationship appears to have been electrically erotic, with Besfort as the seducer and the dominant partner. The novel hints at very rough sex. They agree to part, but soon reunite. The couple meet in various European cities and expensive hotels, exercising a freedom that was unthinkable before the collapse of Communism, their itinerary largely determined by Besfort’s diplomatic travel (where “diplomat” probably also means “spy”). But in Graz, for the first time, Rovena feels that Besfort is suffocating her, a feeling that will mount as the relationship progresses. “You’re preventing me from living,” she tells him, and elsewhere she complains that “he has me in chains . . . he is the prince and I am only a slave,” that “he wanted her entirely for himself, like every tyrant.” To these charges, he replies, “You took this yoke up yourself, and now you blame me?” He had been her liberator, Kadare writes, “but this is not the first time in history that a liberator had been taken for a tyrant, just as many a tyrant had been taken for a liberator.” Partly as a game, and partly as an admission of the terminality of their relationship, the couple begin speaking of themselves as client and call girl. Besfort considers killing her.

“The Accident” is a difficult novel. It has a very interrupted form, continually looping back on itself, so that dates and place names seem almost scrambled and the reader must work a kind of hermeneutic espionage on the text. Unlike “Agamemnon’s Daughter” and “The Successor,” the analysis of incomprehensibility here seems quite opaque. Yet, at the same time, the symbolic pressure is a little too transparent. One gathers that Kadare is presenting a kind of allegory about the lures and imprisonments of the new post-Communist tyranny, liberty, and he has Besfort bang home this decoding: “Until yesterday,” he tells Rovena, “you were complaining that it was my fault that you aren’t free. And now you say you have too much freedom. But somehow it’s always my fault.” Besfort is the new liberty that Rovena cannot do without, and to which she is willing to be enslaved, and this freedom is dangerous and frequently squalid.

“The Accident” thus offers an interesting reply to the question with which Kadare closes “Agamemnon’s Daughter.” At the end of that novella, the young narrator thinks of the Communist slogan “Let us revolutionize everything,” and asks, rhetorically, “How the hell can you revolutionize a woman’s sex? That’s where you’d have to start if you were going to tackle the basics—you had to start with the source of life. You would have to correct its appearance, the black triangle above it, and the glistening line of the labia.” He means that totalitarianism will always be thwarted by some non-ideological privacy, or surplus, beyond its reach. Kundera has repeatedly explored the same question, with regard to a libidinous erotics of resistance. Yet “The Accident” grimly suggests that it is indeed possible to “revolutionize” a woman’s sex, and that capitalism may be able to do this more easily than Communism. After all, the point about Besfort and Rovena is that their relationship is thoroughly contaminated by ideology and politics; their very postures of submission and domination are overdetermined.

In a long speech that is surely at the emotional and ideological heart of the book, Besfort tells Rovena, who was only thirteen at the end of the dictatorship, about the kind of madness that prevailed under Hoxha. He describes a world of crazy inversion, reminiscent of Dostoyevsky’s universe, in which citizens willingly pretended to be conspirators, in order to confess their love for the leader while being simultaneously punished for crimes they had not committed. Each plotter, says Besfort, turned out to be more abject than the last:

The conspirators’ letters from prison became more and more ingratiating. Some requested Albanian dictionaries, because they were stuck for words to express their adoration of the leader. Others complained of not being tortured properly. The protocols sent back from firing squads on the barren sandbank by the river told the same story: their victims shouted, “Long live our leader!,” and as they conveyed their last wishes some felt such a burden of guilt that they asked to be killed not by the usual weapons but by anti-tank guns or flamethrowers. Others asked to be bombarded from the air, so that no trace of them would remain. . . . Nobody could distinguish truth from fiction in these reports, just as it was impossible to discern what the purpose of the conspirators, or even the leader himself, might be. Sometimes the leader’s mind was easier to read. He had enslaved the entire nation, and now the adoration of the conspirators would crown his triumph. Some people guessed that he was sated with the love of his loyal followers, and that he now wanted something new and apparently impossible—the love of traitors.

We are back in the world of Leka B., who was oddly proud of his thirty-two ideological errors, and of the partisan in “A Chronicle of Stone” who dies shouting, “Long live Communism!” Kadare also subtly suggests that this dense, overwrought speech might itself be evidence that Besfort is a victim of the totalitarianism that he so despises—that he cannot escape its deformations, its legacies, the memory of its hysteria. But a melancholy thought also casts its shadow. Might this be true of Kadare, too? It is poignant that the most powerful section in the novel returns to old ground and old obsessions, and it is poignant, too, that this allegory of the tyranny of liberty is less effective, as a novel, than Kadare’s earlier allegories of the tyranny of tyranny. Back when he worked within and against totalitarianism, he had the advantage of being sustained by the great subject of the Hoxha regime, like a man sitting on a huge statue. Perhaps it is in the nature of freedom—still, after all, a transitional event in the history of postwar Albania—that a novelist even of Kadare’s great powers will seem, when trying to allegorize it, to stab at clouds. Kadare would not be the only novelist who has found, with the collapse of Communism, that his world has disappeared, however much he longed for the destruction of that world. These are early days yet.(Cortex:The New Yorker)

* James Wood has been a staff writer and book critic at The New Yorker since 2007.

Miti i Katastrofës

December 1, 2016 by dgreca

NGA ISMAIL KADARE*/

Popujt, ashtu si qeniet njerëzore, kanë dëshirë të kujtojnë fatkeqësitë e kaluara. Me kalimin e viteve, shpesh qëllon që këto fatkeqësi të skajuara në ndërgjegjen e tyre, ndryshojnë trajtë, rrallë herë zbehen ose harrohen, së shumti zmadhohen ose nxihen më fort. Në ndryshim me qenien njerëzore, që e ka jetën të shkurtër, jetëgjatësia e kombeve krijon kushte për tjetërsimin e fatkeqësive, të cilat disa herë shndërrohen në mite të vërteta. Në këto mite mbështetet shpesh kujtesa historike, prej tyre ushqehen letërsia dhe artet ose krijohen psikoza fataliste që ngjyrojnë për një kohë të gjatë atë që quhet shpirtësi e një populli. Ndërkaq, kaq raste që prej këtyre miteve ushqehen propagandat shoviniste e doktrinat hakmarrëse kundër popujve të tjerë.Një nga mitet tipike që gjendet në historinë e shumë popujve është ai i katastrofës së dikurshme. Është një thyerje ose një humbje e dhembshme ose disa gjëma të njëpasnjëshme, kujtimi i të cilave nuk ka asgjë të keqe, përkundrazi, shërben për fisnikërimin e një populli, kur selitet në një kah të mbarë. Për fat të keq, koha ka treguar se mund të shërbejë edhe për të kundërtën: për ta egërsuar një popull kundër të tjerëve.

Fatkeqësitë e kaluara të popullit shqiptar, pushtimi osman në shekullin XV, copëtimi i Shqipërisë në fillim të shekullit XX dhe izolimi e saj nga bota, për faj të diktaturës komuniste në gjysmën e dytë të këtij shekulli, nuk krijuan të shqiptarët as doktrina shfarosëse, as urrejtje kundër të tjerëve dhe kjo është një cilësi e admirueshme e tij. Nderimi dhe mbrojtja e tjetrit, e atij që është i ardhur, i huaj, mik ose bujtës, një mendësi që vjen qysh nga kohërat antike, ka qenë një nga gurët themelore të qytetërimit shqiptar.

Që ky nderim nuk është një shpikje poetësh e as një cilësi e elitës shqiptare, u rivërtetua gjatë Luftës së Dytë Botërorë. Dhjetëra – mijëra ushtarë italianë të mbetur në Shqipëri nën mëshirën e popullsisë së armatosur shqiptare, pas kapitullimit të Italisë, nuk u prekën aspak prej kësaj popullsie, përkundrazi u morën në mbrojtje prej saj. Nga ana tjetër, është një fakt i njohur tashmë se Shqipëria ishte një nga vendet e rralla në botë, në mos i vetmi, ku asnjë hebre nuk iu dorëzua nazistëve.

Diktatura komuniste me politikën e saj veçuese u përpoq ta armiqësonte popullin shqiptar me të gjithë botën, kryesisht me Evropën Perëndimore, por nuk ia doli dot. Pas rënies së komunizmit, populli shqiptar dëshmoi ndaj të huajve evropianë dhe amerikanë po atë ndjenjë miqësore të dikurshme.

Kjo tolerancë e gjerë e këtij populli, e shoqëruar me tolerancën fetare, gjithashtu të vërtetuar gjatë shekujve, nuk u vu në dukje e nuk u çmua asnjëherë sa duhet. E ishte e nevojshme, për të mos thënë e detyrueshme, të çmohej, sepse kishim të bënim me një shembull të shkëlqyer ballkanik, në kohën që gadishulli i madh u përfshi tej e mbanë nga furtunat shoviniste, nga intoleranca e urrejtja etnike e nga krimet e rënda të ushqyera prej saj.

Për t’u kthyer të miti i katastrofës, ky mit te shqiptarët, ndërsa nuk shkaktoi acarimin kundër të tjerëve, mori, për fat të keq, një zhvillim të papritur: revoltim kundër vetvetes. (f9-11)

Psikoza mohuese

Rilindësit duhen lexuar e rilexuar gjithmonë, sidomos në kohëra të vështira. Duke i shfletuar tani, shikojmë se, përveç shqetësimit të tyre themelor: çlirimit të Shqipërisë e pavarësisë së saj, ishte një ankth tjetër, i vazhdueshëm, i lidhur ngushtë me të parin: Rizgjimi i atdhedashurisë.

Këmbëngulja e tyre për këtë rizgjim, kambanat e tyre, thirrjet e zjarrta, shpeshherë të dëshpëruara «Ti Shqipëri më jep nder, më jep emrin shqiptar ! » dëshmojnë një të vërtetë tepër dëshpëruese: një pjesë e shqiptarëve ishte ftohur prej atdheut të tyre . Turqizimi i qindra-mijëra shqiptarëve, greqizimi i një pjese tjetër, ngatërimi i përkatësisë shqiptare me atë fetare, dëshmonin se ndjenja patriotike te një pjesë e shqiptarëve ka qenë jo aq e fortë siç paraqitej. Një pjesë e tyre me lehtësi ishin gati ta këmbenin atdheun e tyre me një tjetër atdhe.

Injoranca e thellë ku u zhyt për shumë shekuj populli shqiptar, mungesa e shkollave, e universiteteve, e akademive, e institucioneve kulturore e, natyrisht, mungesa e strukturave shtetërore, e zbehu fort shqiptarizmin ose, në rastin më të mirë, e la atë në një nivel parak (primitiv), që me vështirësi e kapërcente folklorizmin. Në kushte të tilla, takimi me një kulturë të huaj ishte tronditëse për shqiptarët.

Ajo krijonte dy rrjedhime: ose i shtynte ata, që në shembullin e kësaj kulture të ringjallnin kulturën e vendit të vet, ose e kundërta, i largonte përfundimisht prej atdheut. Kështu, në agimin e çlirimit të Shqipërisë, i kemi pasur të dyja prirjet: atdhedashurinë e disave dhe anti shqiptarizmin e, disa herë, kundër shqiptarizmin e të tjerëve. Rilindësit u përpoqën si titanët t’i bindin shqiptarët se nuk duhej të turpëroheshin nga vendi i tyre, se ata kishin një atdhe të bukur, se kishin një gjuhë madhështore, një nga 5-6 gjuhët themelore të botës, së ishin një racë e bukur trupërisht dhe tepër e aftë mendërisht, së kishin një histori të shkëlqyer, se gjëmat kombëtare nuk ishin arsye për t’u ftohur me atdheun, por përkundrazi, për t’u afruar më fort me të.

Aksioni i rilindësve për zgjimin e Shqipërisë ishte më i madhi e më i gjëri aksion kulturor e patriotik në krejt historinë shqiptare. Rrallëherë emërtimi i një lëvizjeje përkonte me qëllimin e saj, ashtu si në rastin e Rilindjes shqiptare. Në të vërtetë, ishte ajo që e rilindi Shqipërinë, ose për të qenë më të saktë, ishte ajo që e lindi Shqipërinë moderne.

Që kjo lëvizje e ky vrull të ishin të suksesshëm, rilindësit e himnizuan dhe e sublimuan historinë e shqiptarëve. Ata qëmtuan në të kryesisht kulmet e ndritura, duke mos u ndalur në njollat e saj. Po me këmbëngulje ata vunë në pah vlerat morale e fizike të shqiptarëve, kryesisht virtytet, pa dashur të ndalen në cenet e tyre, që nuk ishin më të pakta se virtytet. Kjo ishte rrjedhojë logjike e qëllimit të lëvizjes: rifitimin e besimit të humbur.

Një arsye tjetër që e përligjte plotësisht optikën e tyre pozitive ishte propaganda kundër shqiptare, që kishte nisur ndërkaq të kultivohej nga fqinjët e Shqipërisë: kryesisht nga rrethet shoviniste serbe e greke. Ishte një propagandë e egër dhe shtazarake që rrallëherë ishte parë në faqe të dheut. Përballë kësaj furtune të sëmurë, rilindësit shqiptarë mbajtën një qëndrim fisnik e të admirueshëm .

Në vend që të binin në nivelin e saj, duke u përdhosur edhe vetë nga balta e kundërshtarëve, ata zgjodhën përgjigjen e tërthortë: lartësimin e vlerave shqiptare.

Ky vizion optimist i rilindësve, i përfaqësuar në radhë të parë prej Naim Frashërit e më vonë prej Gjergj Fishtës, u bë objekt vërejtjesh e kritikash më pas e vazhdon ende sot, në mënyrë të drejtpërdrejtë ose të tërthortë. Në ngjarjet e fundit tragjike të Shqipërisë ishte pikërisht ky vizion rilindës që u sulmua në mënyrën më barbare. Një grusht intelektualësh renegatë e një grusht politikanësh të papërgjegjshëm, të bashkuar me turmat e vulgut (llumit) shqiptar, u përpoqën dhe arritën t’ia vinin zjarrin Shqipërisë. Qëllimi i tyre ishte zhbërja e Shqipërisë, çka ata e treguan me shkatërrimet e vlerave kombëtare, të atyre që nuk ishin prekur as nga pushtuesi otoman e as nga ai nazist.

Nga këto ngjarje Shqipëria, e ndoshta jo vetëm Shqipëria, por Evropa e tërë, nxori një mësim që asnjëherë nuk ka qenë kaq i qartë: në kushtet e demokracisë, turmat vulgare të fshehura prapa fjalës « popull » mund të kthehen në varrmihës të demokracisë, po aq sa tiranët, në mos më keq. Kjo është edhe arsyeja që grekët e vjetër, kur diskutonin për demokracinë, për të mirat e të këqijat e saj, ishin tepër gjakftohtë, pa paragjykime, rrjedhimisht pa entuziazëm. Nën trysninë e populizmit të majtë, bota e sotme, ashtu siç ka harruar mjaft mësime të historisë, e ka harruar, me sa duket, edhe këtë mençuri antike. Shqipëria, që e provoi në mish të saj ç’do të thotë kjo karikaturë e demokracisë shpresojmë të mos e harrojë.

Mësimi, pra, është i qartë: demokracia e pashoqëruar nga një strukturë ligjesh e një strukturë e fortë shtetërore që të sigurojë funksionimin e saj, mund të kthehet lehtë në të kundërtën e vet.

Për sa i përket kritikës ndaj vizionit të rilindësve shqiptarë, ajo, gjithashtu, duhet parë në rrethanat kur është bërë e në zhvillimin e dramës shqiptare. Ai këndvështrim inkurajues lindi në kushte të caktuara, për një qëllim të caktuar. Në kushte të mëvonshme, kur kombi shqiptar, ose së paku një pjesë ë tij që e kishte shtetin e vet të pavarur, ndeshej me probleme të tjera, me probleme të së drejtës, të demokracisë, të emancipimit shoqëror etj. ai këndvështrim optimist nuk ishte i mjaftueshëm . Ndaj edhe bota shqiptare kërkoi dhe gjeti shtigje të reja të mendimit e të veprimit.

Ndërkaq duhet thënë se, sipas një tradite të keqe ballkanase e sidomos shqiptare, tradita e të hedhurit nga një skaj në tjetrin, shumë shqiptarë u treguan të paaftë të pranonin zhvillimin e mendimit e të kulturës politike.

Duke mos e kuptuar pasurimin e traditës ata nuk njihnin veç shkëputje të dhembshme, shkëputje të pasuara me rrënim, paroksizmi i të cilave arriti kulmin në mars të vitit 1997.

Në botën e egër ku jetojmë, në kushtet kur Shqipëria është ende e brishtë, kur ajo është realisht e jo mitikisht e kërcënuar, në kushtet sidomos kur kombi shqiptar vazhdon të jetë i prerë më dysh, vizioni rilindës mbetet vizioni bazë për botën shqiptare. Kritika kundër veseve e ceneve tona, ashtu siç bën gjithë bota për vetveten, nuk është veçse një plotësim i këtij vizioni e jo një përmbysje e tij.

Për të parë më qartësisht si funksionon një bashkëjetesë këndvështrimesh, që në shikimin e parë, duket e pamundur, le të kujtojmë Faik Konicën dhe qëndrimin e tij ndaj Naim Frashërit. Konica, personalitet brilant i botës dhe kulturës shqiptare, ishte i pari që u përpoq të hidhte një dush të ftohtë mbi zjarrminë rilindëse. Me të drejtë, ai u përpoq t’u kujtonte shqiptarëve jo vetëm cenet e tyre, por edhe mbrapshtitë dhe marrëzitë e tyre të herë pas hershme.

Ndërkaq, e parë nga largësia e kohës, këndvështrimi i tij është kundërthënës. Ai është vetë rilindës e po vetë kthehet kundër rilindësve. Punon e digjet për Shqipërinë e, aty për aty, i pëlqen të tallet me të tjerët që bëjnë të njëjtën gjë. E adhuron dhe e lavdëron Naim Frashërin e më pas kthehet e s’i lë gjë pa thënë. Përgjërohet për atdheun që e ka larg, e mbron ku mundet, i del për zot kundër shpifësve e racistëve, pastaj kthehet e shan, e quan Zululand ai vetë, më keq se racist. Mund të thuhet kështu se është ai, vetë Konica, që ngrihet kundër Konicës.

Nuk do të ishte me vend t’i kujtoheshin këto këtij kolosi të kulturës shqiptare ( në fund të fundit kolosëve u çmohen kryesisht lartësitë), sikur kjo anë e tij kundërthënëse të mos shfrytëzohej me qëllime të mbrapshta ende sot. Vitet e fundit, kur në prag të hyrjes së Shqipërisë në familjen evropiane, kundër saj e kundër kombit shqiptar shpërtheu një fushatë e tërbuar raciste, me emrin e Konicës dhe me veprën e tij u bënë spekulime nga më monstruozet.

Një zhgan intelektualësh antishqiptar, së bashku me një pjesë të medias botërore, që iu sulën me një urrejtje shtazarake popullit të vogël shqiptar, për të përbaltur, për ta mallkuar, për ta ndarë përjetë nga familja e popujve evropianë, u rrekën ta bënin Konicën flamur të tyre. Ky do të ishte gabimi më i lemerishëm për Konicën e madh. Ndaj, për ta mbrojtur jo vetëm kombin shqiptar, por atë vetë, birin e tij të madh, jemi të detyruar të kujtojmë kundërthëniet ë tij. Në fund të fundit, përçmimi dhe balta që do t’i hidhej këtij kombi do të përbalte, në radhë të parë, fytyrën e kolosit (f 13-21)

Antishqiptarizmi si profesion fitimprurës

Rasti i Konicës, më mirë ndoshta së çdo tjetër, na kujton cilësitë e shqiptarit: edhe kur ngjitet në lartësitë sublime, herë pas here, që nga thellësitë e racës, i vijnë vrullet zemërake. Por më shumë se kjo, rasti i Konicës shtron një pyetje madhore në këtë fund mijëvjeçari: ç’imazh kanë për vetveten shqiptarët ?

Është një çështje themelore që kapërcen dukshëm anën kulturore e etikë. Ky çmim i vetvetes lidhet me vlerësimin që ata i bëjnë kombit të tyre në përgjithësi, ai lidhet me vlerësimin e atdheut, së fundi ai lidhet me çështjen themelore se sa janë ata të vendosur të mbrojnë ekzistencën e tyre si komb në rruzullin e shqetësuar botëror.

Nuk është as shpikje poetesh, as propaganda nacionaliste, e aq më pak komuniste, të thuhet se vendi ynë, Shqipëria, ka qenë disa herë në buzë të humnerës. Traktatet për ta ndarë atë midis fqinjëve, programet e doktrinat për ta shpërbërë kombin shqiptar janë aty, në arkivat e shumë shteteve, me data, me vula, me emra. Dhe shumë prej tyre nuk janë aspak të vjetra. Ato kanë në fund vitet 1913, 1918, 1938, e disa janë fare të reja.

Në këto kushte, në kushtet kur tërbimi nacionalist antishqiptar merr përmasa të tilla, saqë në mars të vitit 1997, në demonstratat e Shkupit njerëzit kanë guxim të ulërijnë « shqiptarët në krematorium !» kuptohet që të jesh antishqiptar është fare e lehtë, madje është shpesh fitimprurëse. Kështu, dhe kurrsesi ndryshe, mund të kuptohet vala antishqiptare që shpërtheu rrotull Shqipërisë dhe brenda në Shqipëri kohët e fundit. Kështu shpjegohet përse një grusht intelektualësh renegatë shqiptarë u bënë befas të përkëdhelurit e disa forumeve ndërkombëtare dhe, ç’është më e keqja, zëdhënësit për problemet shqiptare.

Shkurt, antishqiptarizmi u kthye në profesion. Është kjo frymë e sëmurë që ndihmoi për rrëzimin e strukturave të shtetit shqiptar brenda dy-tri javësh, e cila bëri që gjeneralë dhe oficerë shqiptarë, në mënyrë të turpshme, të braktisin postet e tyre, për të përfituar një azil politik në Itali, që vulgu shqiptar t’u vërë zjarrin tempujve të kulturës shqiptare.

Në kushte të tilla, të ulërish ende se në Shqipëri ka patriotizëm të tepruar, se letërsia shqipe është nacionaliste etj. është me të vërtetë thirrje e hapur për tradhti të hapur tashmë ndaj atdheut.

E gjithë kjo lidhet me një sërë pyetjesh themelore: a janë shqiptarët patriotë më shumë se ç’duhet, apo përkundrazi, janë ftohur me vendin e vet ? A mos po e mbiçmojmë pa të drejtë veten dhe vendin e tyre, a mos përkundrazi e përçmojnë pa të drejtë veten dhe atdheun, me fjalë të tjera: a e duan këtë vend që u ka dhënë emrin qysh prej dy mijë vjetësh, apo ëndërrojnë ta këmbejnë me një tjetër vend, ëndërr e mbrapsht kjo që ka ngritur krye aty-këtu në kohën tonë ? Në prag të mijëvjeçarit të tretë, shqiptarët janë të detyruar të nxjerrin ende mësime nga drama e tyre, që ndodhet ende në zhvillim.

Në kushtet e një klime të ashpër ndërkombëtare, kur ata, i vetmi komb i ndarë tragjikisht në Evropë janë të detyruar të durojnë mospërfilljen botërore për gjëmën që u ka rënë në kokë, në kushtet e vetmisë së tyre, të trysnisë së një propagande dashakeqe që e ka përbaltur imazhin e tyre në botë, duke e paraqitur herë si popull të dhunshëm, herë fondamentalist, herë barbar e herë të lajthitur, shqiptarët janë të detyruar, midis të tjerash, të bëjnë një zgjidhje e sqarim themelor në ndërgjegjen e tyre lidhur me patriotizmin.

Mendimit të mbrapshtë që e ngatërron patriotizmin me nacionalizmin, që e paraqet antipatriotizmin si balsam kundër nacionalizmit, ata duhet t’i përgjigjen me një JO të prerë. Patriotizmi nuk është nacionalizëm dhe antipatriotizmi është po aq i rrezikshëm sa shovinizmi.

Ata që i japin shpesh këshillat kundër patriotizmit, e kanë siguruar ndërkaq patriotizmin në vendet e tyre, dhe si gjithë të velurit i lejojnë vetes luksin të nazetohen më të. Ndërkaq, sovranitetin për vendin e tyre e kanë siguruar gjatë shekujve, pa kursyer asgjë, madje as forcën e armëve. Askush nuk shqetësohet në Francë kur presidenti e mbaron çdo fjalim me fjalët « Rroftë Franca !», dhe askush nuk acarohet në ShBA kur në të gjitha meshat bekohen shteti amerikan, presidenti i vendit dhe ushtria amerikane.

Le të pranojmë me trishtim se në krejt Gadishullin Ballkanik, në kohën kur shumica e vendeve u përfshinë nga valët e egra nacionaliste, te shqiptarët ndodhi e kundërta. Kjo ishte një rënie në kurth nga më të turpshmet për një komb. Ishte thënë që, pasi u përpoqën t’i japin botës shembullin grotesk të popullit të parë pa fe në botë, majmunët e vendit tonë u joshën nga mbrapshtia tjetër: të japin shembullin e popullit PA ATDHE.

Thyerja morale e popullsisë shqiptarë në këtë fund shekulli ishte një nga humbjet më të rënda të tij. Ajo ishte, me sa duket, rrjedhoja më tragjike e diktaturës cfilitëse komuniste në Shqipëri dhe e terrorit shtazarak serb në Kosovë e vise të tjera të Jugosllavisë.

Thyerjet morale janë të njohura në jetën e popujve. Ashtu siç janë të njohura ringritjet. Për t’u ringritur, kombit shqiptar i duhet të tendoset e të nxjerrë nga thellësitë gjithë rezervat që ka skajuar aty, ato rezerva, që popujt, sipas një teknologjie të lashtë, i ruajnë për ditë të zeza e i nxjerrin në stinë fatkeqësish.

Raportet me atdheun zënë në këtë rast vendin kryesor. Shqipëria s’ka nevojë për ekzaltimë vulgare, por aq më pak ka nevojë për përçmim. Mendimi se Shqipëria dhe shqiptarët kanë qenë tepër të himnizuar nga kultura shqiptare, ndaj tani duhet t’i rrëzojmë në baltë për t’i sjellë në vete, është doktrinë e antishqiptarizmit.

Kultura dhe mendimi i një populli qëndron gjithmonë në një lashtësi të shquar për ku përpiqet të tërheqë e ta ngrejë gjithë kombin. Dy shekuj më parë, Gjermania e Gëtes dhe e Shilerit ishte shumë larg Gjermanisë së prapambetur e fshatarake e, megjithatë, askush nuk e cilëson mendimin gjerman si elitist ose ekzaltues.

Nisur nga kjo, mund të thuhet pa droje se mendimi rilindës shqiptar, ndonëse tepër i lartë në krahasim me gjendjen reale të popullsisë shqiptare, ishte plotësisht i përligjur. Nga ana tjetër, duke e pranuar nevojën e plotësimit të këtij mendimi me një vizion kritik e qortues (korrigjues), duke e pranuar, pra, si të drejtë në thelb prirjen kritike të Konicës, megjithatë në emër të një të vërtete madhore, duhet thënë se kritika e tij kundërthënëse ishte në përgjithësi e tepruar dhe e parakohshme.

Vetë ai e dëshmon këtë, jo vetëm me atë pjesë të veprës së tij që është mbrujtur plot dashuri e përgjërim për Shqipërinë, por edhe me veprimtarinë si ambasador i vendit të vet në ShBA, detyrë që ai e kreu shkëlqyeshëm për një kohë të gjatë. Ambasadori me i kulturuar e më brilant i kohës në Uashington, ai bëri çmos të paraqiste Shqipërinë e qytetërimin shqiptar në dritën më të mirë të tij, duke e mbrojtur nga keqkuptimet e nga përçmimi, që ajmé, ishte ngritur disa herë vetë t’ia shprehte vendit e popullit që e kishte lindur. (f23-28)

Mbi drejtpeshimin

Kombi shqiptar në këtë fund shekulli vazhdon të përjetojë orën e ligë të tij. Ai është i goditur rëndë në trupin e vet, ngaqë është i ndarë e i shpërndarë në tri shtete. Por ai ka marrë goditje psikike po aq të rënda, në mos më tepër: ai është i thyer moralisht .

Ri ngritia morale e popullit shqiptar është aksioni më i ngutshëm në këtë kohë të rëndë. Ai është çelësi, pa të cilin nuk mund të ndërmerret asnjë veprim tjetër shpëtues. Në qoftë se populli shqiptar do të vazhdojë ta përçmojë e ta përbaltë vetveten, në qoftë se ai, në mënyrë iracionale, do të synojë drejt shpërnguljes, qoftë nga trojet e tij në Kosovë, qoftë nga trojet e shtetit shqiptar, në qoftë së ai do të vazhdojë të ngrejë dorën kundër strukturave shtetërore të tij, të çfarëdolloj ngjyre politike të jenë ato, ai do të ecë drejt greminës.

Kahu i mbarë i një kombi nis nga ai vetë, ashtu siç nis zezona e tij. Mendimi që kombi shqiptar do të ketë për vetveten, në një mënyrë ose një tjetër do të rrezatojë e do të kthehet në një realitet. Imazhin e mirë ose të keq për një popull nuk mund ta krijojnë për një kohë të gjatë as zyrtarët e tij, por as renegatët e tij; atë s’mund ta krijojnë as nacionalistët e ekzaltuar, por as vulgu i egër e i verbër. Aq më pak mund ta krijojnë atë diplomatët mëndje lehtë, gazetarët e pabesë, denoncuesit, psikopatët dhe paranojakët e dehur për lavdi.

Njeriu shqiptar, i lodhur nga kalimet e befta prej vetëmbrojtjes drejt vetë përbaltjes, dhe e kundërta, ka nevojë më tepër se kurrë për rifitimin e drejtpeshimit shpirtëror. Drejtpeshimi nuk ri gjendet duke përdorur përndezjen nacionaliste si kundërhelm ndaj vet përçmimin, e aq më pak duke e përdorur këtë të fundit si balsam kundër kapardisjes. Për të shmangur kalimin nga një dush i nxehtë në një dush të ftohtë, njeriu shqiptar ka nevojë sot për orientim të saktë. Disa pyetje të thjeshta, por themelore e bazë, çohen sot përpara tij: ç’popull jemi ? Domethënë, a jemi si të tjerët ?

A kemi mëkate për të larë, a kemi borxhe për të paguar ?
A jemi vërtetë fatkeq apo ashtu na duket, apo ashtu na pëlqen të shfaqemi përpara vetes dhe botës ?
Të gjitha këto pyetje mund të formulohen në një motërzim edhe më të thjeshtë: ne shqiptarët, pas dymijë vjetësh ekzistencë, tani në prag të mijëvjeçarit të tretë a i kemi ende aftësitë trupore e shpirtërore për të vazhduar të jetojmë si komb, apo koha jonë ka kaluar ?

Pa rënë në kurrfarë optimizmi të kotë, mund të thuhet pa droje se, pikërisht sot, shqiptarët, pavarësisht nga lëngata që u ka rënë e përpiqet t’i vërë poshtë, kanë shanset më të mëdha për të zënë përfundimisht vendin që prej kohësh e kanë merituar në familjen e popujve. Madje, kjo lëngatë e kjo krusmë e tmerrshme është ndoshta shenja më e sigurt për një të ardhme plot shpresë. Në jetën e shumë popujve janë të njohura këto gremina, pas të cilave kanë ardhur ngritjet, disa herë marra mëndëse.

Le të kthehemi te pyetjet e thjeshta themelore. Fati, ndonëse na është bërë zakon ta mallkojmë, na ka caktuar ne shqiptarëve të jetojmë në një nga zonat më të bukura të Evropës. Evropa vetë, ndërkaq së bashku me ShBA-në, është tani për tani lagja më luksoze e botës. Ne harrojmë shpesh këtë, harrojmë që ky vend, sharjet ndaj të cilit i kemi në maj të gjuhës, ky vend pra, i vendosur midis Venedikut, Romës e Athinës ka një përbërje gjeografike të mrekullueshme, se ai ka një klimë të admirueshme, se ka pasuri natyrore të shumta, se ka ndoshta plazhet më të bukura të kontinentit. Ne harrojmë ç’do të thotë ankthi shekullor i vendeve që nuk kanë dalje në det, pa përmëndur vendet e izoluara në thellësi të kontinenteve, pa përmëndur trojet e gjëra të kësaj bote të mbushura me shkurre, shkretëtirat e trishtim, e që mbulojnë tri të katërtat e rruzullit tokësor. Në i harrojmë këto dhe, me qënëse jemi midis një kopshti plot me shtete pasanike, na pëlqen të qahemi që nuk jemi si ata.

Ne vuajmë nga kompleksi i vogëlsisë dhe harrojmë se shtati i popullit shqiptar, pavarësisht nga prerja e trojeve të tij, nuk është aspak i vogël në këtë gadishull, se ai është përafërsisht i barabartë me shtatin e grekëve, të serbëve e të bullgarëve. Përsëritja gjer në lodhje e shprehjes « Shqipëri e vockël », « popull i vogël », s’është veçse shprehje e një dëshire për të fshehur për tkurrjen e më tejshme të këtij populli.

Ndërkaq, porsa diku del në pah ndonjë mendim, ndonjë program ose ndonjë pyetje: përse shqiptarët, ndryshe nga popujt e tjerë, duhet të jetojnë të ndarë, aty për aty harrohet përçmimi për vogëlsinë dhe kumbon shprehja « Shqipëria e madhe » . Kjo shprehje përsëritet më një farë tmerri, si diçka e rrezikshme, thua se në këtë botë vetëm 8 osë 9 milionë shqiptarët po të jetojnë bashkë bëhen të rrezikshëm për botën !

E ndërkaq, askush nuk thotë, sipas kësaj logjike, se 90 milion gjermanët e bashkuar janë të rrezikshëm, e aq më pak askush nuk thotë se 250 milion rusët, bashkë me bombat e tyre bërthamore janë kërcënim për të tjerët.

Në qoftë se s’duhet të vuajnë as nga kompleks i «vendit të mallkuar », as nga ai i vogëlsisë numerike, shqiptarët aq më pak kanë njohur kompleksin e racës. Jo vetëm që në botën e sotme të çliruar nga paragjykimet raciste ata paraqiten një popull i shëndetshëm, si gjithë të tjerët, por edhe në kushtet e dallimeve e doktrinave raciste, duke qenë ndër të rrallët popuj të Evropës që nuk u prekën, përkundrazi u lajkatuan prej këtyre doktrinave, shqiptarët, vetvetiu mbetën jashtë këtij trazimi.

Merita e tyre është se ndërkaq ata nuk u dehen nga lajkat raciste dhe përveç theksimit ndoshta të kapardisjes, teoria e racave s’pati pasoje në Shqipëri. Në sferën shpirtërore, në zotërimin apo krijimin e vlerave, shqiptarët s’kanë pasur kurrë arsye t’i kenë lakmi apo smirë të tjerët, aq më pak kanë arsye sot për një gjë të tillë.

Shqiptarët janë krijuesit e bartësit e një prej gjuhëve themelore të njerëzimit, një gjuhë që ka vendin e saj të paluajtshëm midis dhjetë-dymbëdhjetë gjuhëve kryesore të botës. Një nga vendet e para të krishtera të Evropës, Shqipëria ka qenë rrjedhimisht truall fillestar i qytetërimit perëndimor evropian. Nga himni i madh i krishtërimit « Te Deum », i shkruar nga një peshkop shqiptar mbi një mijë e pesëqind vjet më parë, të mbrojtësit te qytetërimit perëndimor, Gjergj Kastrioti, personazhi më sublim e më i njohur në botë, jo vetëm i shqiptarëve, por i krejt popujve të Ballkanit, i cilësuar si « atlet i Krishtit », e gjer te murgesha shqiptare Nënë Tereza, gruaja shqiptare më e famshme e botës së sotme, kalon si një fill i ndritur dëshmia e këtij qytetërimi, kaq shumë e kaq me këmbëngulje të mohuar nga dashakeqët e kombit shqiptar.

Dhe kjo është e kuptueshme: duhej fshirë kjo dëshmi për t’iu hapur rruga shpifjeve e shtrembërimeve të përbindshme, për të ardhur gjer të teza e mbrapshtë se shqiptarët, jo vetëm s’kanë të bëjnë me qytetërimin evropian, por janë varrmihës të tij. Gjithashtu në këtë logjikë të mbrapshtë shpjegohen sulmet që iu bëhen vitet e fundit, prej vetë renegatëve shqiptarë tashmë, pikërisht gjuhës shqipe, figurës sublime të Gjergj Kastriotit, i cili u quajt « hajdut kuajsh dhe agjent i italianëve », si dhe krejt traditës kulturore shqiptare të djeshme e të sotme.

Paroksizmi i këtyre sulmeve ishte pranvera e vitit 1997, kur turmat e vulgut shqipetar, të nxitura, veç të tjerash edhe nga këta intelektualë renegatë, u vunë kazmën dëshmive të çmuara të qytetërimit shqiptar, arkivave, teatrove antike, muzeut Gjergj Kastriotit !

Për të vazhduar me vlerat shpirtërore të krijuara nga ky popull, le të kujtojmë poezinë orale shumëshekullore, kodet zakonore, ritet antike, muzikën, koreografinë, kostumet e mahnitshme, për të ardhur gjer të letërsia shqipe. Kjo e fundit, duke u futur në klubin e zgjedhur të letrave të mëdha të botës, u bë veçanërisht e bezdisshme për ithtarët e tezës së shqiptarët janë të paaftë për kulturë. Ndaj, ashtu si krejt qytetërimi shqiptar, ajo do të pësonte sulmet e dëshpëruara e vulgare të anti shqiptarizmit. Në këtë rast do të ndodhin veprime të turpshme, që asnjë vend, sadopak dinjitoz, nuk do t’i lejonte kurë sesi. Endacakë të huaj, ata që s’i njeh kush e nuk i pyet kush në vend të vet, mësues fshati nga Kalabria apo nga Gjermania e jugut ftohen në Shqipëri për të hedhur baltë mbi letërsinë shqipe e kulturën shqiptare.

Ky racizëm kulturor antishqipetar, i pa shembullt në botën e sotme, u bë i mundur për shkak të kundër patriotizmit shqiptar. Të dy ishin ndër faktorët themelor që mundësuan rrënimin në mënyrë të turpshme të shtetit shqiptar, të ushtrisë, të policisë e të krejt ngrehinës shtetërore.

Racizmi kulturor antishqipetar merr pamje edhe më të shëmtuar e të papranueshme, kur kujtojmë se vetë shqiptarët s’kanë kurrfarë përçmimi ndaj kulturës së të tjerëve. Mungesa e racizmit dhe e shovinizmit të shqiptarët, pjellë e natyrshme e mendësisë së tyre të hapur e miqësore ndaj të huajve, ndaj mikut, bashkë me tolerancën fetare, tolerancë e thellë, e vërtetë, e pa pudrosur nga kurrfarë konformizmi, janë, ashtu siç u tha më lart, cilësi të tjera themelore, që dëshmojnë për një nivel qytetërimi të këtij populli kaq të sulmuar për të kundërtën.

Për fat të keq, ashtu si të gjithë popujt, shqiptarët kanë cenet dhe veset e tyre, po aq të forta, ndoshta sa virtytet, po ajmé, me spektakolare se ato.

Ndryshe nga hebrejtë e disa popuj të tjerë, që janë solidarë e të lidhur me njeri-tjetrin, shqiptarët mezi ç’presin rastin për t’u përçarë. Natyra e tyre tejet individualiste është xehë e pafundme për të pjellë egoizmin, ambicien, smirën dhe etjen për karrierë. Këndej rrjedh vaniteti, kapardisja e neveritshme e sedra e sëmurë.

Këto cilësi të natyrës njerëzore që ndeshen kudo, bëhen veçanërisht të rrezikshme të shqiptarët, për shkak të traditës së shkurtër të jetës nën një shtet shqiptar. Prej tyre rrjedh një keqkuptim tragjik për lirinë dhe për shtetin . Pa u pajtuar dot me atë ligj themelor që lirinë e njeriut të veçuar e vë detyrimisht në raport me lirinë e të tjerëve, shqiptari shpesh e ka të vështirë të kuptojë se liria njerëzore, ndryshe nga liria absolute e kafshëve, është madhështore pikërisht ngaqë është e vështirë, domethënë e kufizuar nga ligji. Këtej vijnë keq kuptimet për demokracinë, për vetë shtetin dhe ngrehinat e tij.

Koncepti i gjymtë për shtetin, zbehja e tij përpara tërheqjes fisnore apo klanore e çon disa herë në konceptin po aq të gjymtë për kombin, kur krahinorizmi kthehet në rival të kombit. Kjo është kushtëzuar, me sa duket, nga jetesa shumëshekullore nën Perandorinë Osmane, pra, nën një shtet që nuk ishte i tyre, rrjedhimisht ndaj të cilit s’mund të kishin as nderim e as dhembshuri, Periudha e Pavarësisë, ajo e Republikës në fillim e pastaj ajo e Mbretërisë, ishte relativisht e shkurtër, kurse gjatë sundimit të egër komunist, koncepti i shtetit u zbeh përsëri nën peshën e diçkaje të parrokshme, të huaj e, në fund të fundit, të shpëlarë prej çdo ngjyrimi kombëtar, që ishte Partia Komuniste. (f38)

Shqipëria drejt ri ngritjes

Poetika shqiptare, qoftë ajo e lashta, popullorja, qoftë ajo e poetëve të mëvonshëm, ka krijuar dy klishe bazë për cilësimin e Shqipërisë. Në poezinë gojore, Shqipëria quhet zakonisht « nuse ». Për poetët shqiptare ajo është më tepër « zonjë ».

Është me interes të hetohet se ç’fshihet prapa këtij emërtimi të ndryshëm. Me sa duket, për këndvështrimin popullor Shqipëria është ende e re, pra « nuse » dhe si e tillë ajo e ka jetën kryesisht përpara. Për poetët, duke qenë « zonjë e rëndë », ajo e ka jetuar shkëlqimin e saj. Madje Fan Noli shkon edhe më larg kur e quan « vejushë », « e ve, e gjorë mbretëreshë pa kurorë ».

Kemi të bëjmë me dy trajtime, njeri drejt së ardhmes, tjetri drejt së shkuarës. Naimi në vjershën « Shpreh » u përpoq t’i bashkonte të dyja në vargjet:

« Lum kush të rrojë, ta shohë zonjë ».

Ndërkaq, duhet thënë se të gjithë poetët që e përfytyruan Shqipërinë si zonjë, e bënë këtë me qëllim fare të hapur: t’i nxisin shqiptarët t’i kthejnë dinjitetin e nderin e humbur, pra ta ribëjnë « zonjë », siç ka qenë dikur.

Po a ka qenë ndonjëherë Shqipëria «zonjë ? E bërë ndryshe, pyetja do të tingëllonte kështu: Kush ka të drejtë, populli apo poetët ?

Me fjalë të tjera, ka qenë nuse apo zonjë Shqipëria ? Apo, edhe nuse edhe zonjë ? Me sa duket, është kjo e fundit që do të mbetet. Edhe nëse nuk ka qenë zonjë në realitet, ajo ka qenë e tillë në trurin e poetëve të saj. Pra, në një realitet po aq të fortë, sa edhe ai që shpaloset trupërisht përpara nesh .

Poetët shqiptarë, në të vërtetë, duke e quajtur Shqipërinë zonje, u nisën nga një shestim, nga një projekt i së ardhmes. Ata krijuan imazhin e saj, atë që duhej të vinte dhe, për ta bërë sa më të besueshëm atë imazh, për t’u dhënë shpresë bashkëkombësve të vet, ngulnin këmbë që kjo nuk është një shajni, një fantazmë, por përsëritje e një të kaluare. Me imazhin e « zonjës » ata luftuan një portretizim të tretë të Shqipërisë, një pamje të përbaltur, të pjellë nga vulgu shqiptar: atë të « Shqipërisë së mallkuar », të « Shqipërisë kuçkë », të Shqipërisë së sëmurë. Ishte ky imazh që u shfaq si një ethe e keqe vitet e fundit, sidomos në marsin e zi të vitit 1997.

Poetët shqiptarë, sidomos rilindësit, e njihnin mirë këtë cen të njeriut shqiptar: kalimi nga përndezja e entuziazmi në ligështim shpirtëror. Ndaj ata, me të gjitha kambanat, donin të mbanin lart moralin shqiptar.

Thyerja e këtij morali në vitet 90, ishte kambana e zezë që paralajmëroi rrezikun e thyerjes në mes të krejt kombit shqiptar. Ri ngritja e Shqipërisë nuk mund të fillojë veçse nga ngritja e moralit, pra nga shëndoshja shpirtërore e saj. Populli shqiptar duhet të bëjë që të heshtin qyqet, që tash ca kohë po i para ndjellin veç fatkeqësi dhe vdekje. Ato qyqe duhet të heshtin, në radhë të parë, brenda tij e pastaj, natyrisht, rreth e rrotull. Shëndoshja shpirtërore do ta qetësojë nervozizmin e tij të skajshëm, që nuk është veçse një shenjë lodhjeje. Kjo do të bëjë që mendësia e tij të kthjellohet e të jetë e aftë të shestojë strategjinë e tij themelore: Jetën e përbashkët në atdhe.

Ky qëllim madhor është aspirata më e ligjshme për një popull. Asnjë, asnjë manipulim apo tregti politike, asnjë trysni shtetesh, lobesh, apo organizmash ndërkombëtarë nuk mund ta pengojë kombin shqiptar të kryejë atë që të gjitha kombet e tjera të Evropës, plotësisht apo gati plotësisht, e kanë kryer: bashkimin e tyre.

Me këtë akt, populli shqiptar nuk synon asgjë të pazakontë e nuk kërkon asgjë të veçantë: ai kërkon veç normalitetin e vet. Ky normalitet është dhunuar pa mëshirë e ai duhet të qortohet.

Në familjen e popujve evropian kombi shqiptar është i vetmi sot që është shënjuar për të keq. Ndërsa të gjithë ecin në një mënyrë normale, ai, i prerë mizorisht, është i detyruar të bëjë rrugën si një i gjymtuar. Një njeri i vetëm, që lëçitet (ndahet) kështu nga të tjerët, egërsohet, e jo, madje, një popull i tërë. Populli shqiptar as ka kryer krime e as ka faje për të larë përpara botës. Ndonëse ka dymijë vjet që ekziston në këtë botë, ai as ka sulmuar kënd, as ka pjellë doktrina për zhdukjen e të tjerëve.

Shprehje të tilla si “Shqipëria e madhe” janë një tallje e një cinizëm i pashembullt në botën e sotme. Shqipëria e tkurur në 28 000 kilometrat e saj, është e kërcënuar të fajësohet si « e madhe », në qoftë se do të arrijë 45000 ose 50000 kilometra, e shteteve të tjera, me shtrirje të përbindshme prej miliona kilometrash katrorë, shtete që kanë bërë krime të frikshme ndaj botës, që kanë pjellë teori të zeza si murtaja, që kërcënojnë njerëzimin më armë bërthamore, nuk quhen « të mëdha ».

Si organizmi që kërkon jetën e vet natyrale, kombi shqiptar kërkon normalizimin e vet trupor e shpirtëror. Pengimi i tij është thjesht një krim. Ndihma që mund t’i jepet është detyrë humane dhe historike.

Kombi shqiptar, pavarësisht nga imazhi i shfytyruar që jep, ka shumë rezerva dashurie e sinqeriteti në brendësinë e vet. Evropa e sotme, sado e kompletuar të duket, ka gjithmonë nevojë për dashurinë e popujve të vegjël, shpesh të harruar.

Mijëvjeçari i dytë ka qenë për shqiptarët tepër i rëndë. Në këtë mijëvjeçar dy shekuj kanë qenë vazhdimisht tronditës për të: i pesëmbëdhjeti dhe i njëzeti. Në të pesëmbëdhjetin ata humbën lirinë, e rifituan, për ta humbur përsëri. E megjithatë, ata dolën nga ky shekull me një ngarkesë shpirtërore heroike që do t’i ushqente gjatë pesë shekujve pushtimi të Perandorisë Osmane. Në shekullin e njëzetë, historia e tyre ishte edhe më e trazuar dhe aspak fatlume. Janë të gjitha gjasat që mijëvjeçari i tretë, pavarësisht nga tronditja e sotme e Shqipërisë, të fillojë mbarë. I mbarë për ata që, ndonëse e kanë quajtur vetën « bij të shqipes », gjer më sot nuk janë ngjitur dot kurrë në lartësinë e dëshiruar, veç në ëndrrat e tyre. E megjithatë, ndonëse krahët disa herë u janë thyer, ata ende vazhdojnë ta quajnë veten njëlloj si më parë. Kjo këmbëngulje dëshmon, në fund të fundit, besnikëri ndaj kodit të moçëm dhe dëshirë për t’iu bindur urdhrit të tij. (f 41- 46)

*Kombi Shqiptar në prag të mijëvjeçarit të tretë- Onufri 2013