Jozef Radi – Dielli

Humanizmi dhe vlerat e tij nuk vdesin kurrë…!

June 5, 2023 by s p

nga Jozef Radi/

Fjala e mbajtur te Vatra mbi librat “Pertej Harrimit” dhe “William Shakespeare”

Të nderuar miq,

Së pari ju falenderoj të gjithëve për kët pjesmarrje të përzgjedhur dhe cilësore me të cilën ju na keni nderuar në përkujtimin e figurës së Abdulla Ramit.

Shpesh, Shqipëria jonë e vogël ka prodhuar figura dhe ngjarje më të mëdha se fuqia e saj, e një prej këtyre njerëzve që më ka habitur e mahnitur, në kushtet e heshtjes së plotë, ka qenë edhe figura e Abdulla Ramit. Para shtatë vitesh, unë po edhe pjesa dërrmuese e shqiptarëve, nuk kishim asnjë koncept sado të vakët se kush ishte Abdullah Rami! Dmth e gjithë vepra dhe kontributet e këtij njeriu ishin shuar, ishin harruar, ishin shkelur, ishin dhunuar dhe si ata çelësat e fatit ishte hedhur në mes të detit, për mos t’u gjetur kurrë më. Pra, e gjithë vepra dhe kontributi intelektual i Abdulla Ramit ishin ai çelësi i hedhur në detë. dhe ky çelës do të vazhdonte të ishte në fund të detit, sikur një mbesë e tij, ajo që ai e kishte pagëzuar me emrin në ditën e lindjes, me një kurajo të jashtzakonshme dhe me një përkushtim të rrallë në historinë e kërkimeve mbi jetën e paraardhësve, ka vendosur që t’i shkojë deri në fund kërkimit të gjurmëve të gjyshit të vet… dhe kështu ajo fillon të grumbullojë materiale dhe histori të rrëfyera përgjat një periudhe katër vjeçare për të parë se cili është vërtet gjyshi i saj, cili është formati i këtij njeriu që ajo e njihte kryesisht prej të thënave të nënës së saj… Pra, një vajzë hyn thellë detit të harrimit për të gjetur të vërtetën e gjyshit të saj, për të cilin nuk i flet askush, veç nënës së saj…

Ajo që të trondit dhe më pas kapërcen përmasat e çdo përfytyrimi është se hap pas hapi ajo zbulon mjaft gjëra që e trondisin së thelli, dhe jo vetëm e shtyjnë të jetë kokforte për t’i shkuar deri në fund qëllimit të saj, ku ajo jo vetëm do të gjejë se kush ishte vërtet gjyshi i saj, por edhe të heqë e të pastrojë me kujdes gjithë baltën dhe pluhurin që është hedhur mbi gjyshin e saj… edhe të nisë të ngrejë edhe monumentin e një njeriu që bota kishte vendosur ta harronte.

Pikërisht në këtë çast do të takohesha me figurën e Abdulla Ramit dhe ky ishte kulmi magjik ku zonja Xhomaqi Godo do të më ofronte dashamirësisht edhe çelësat për t’u futur në të vërtetën e gjyshit të saj tashmë të humbur, por jo të shlyer si mendonin kundërshtarët e tij…

Për t’i hedhur një sy punës së saj disavjeçare më duhej tashmë të shfletoja krejt një vepër… Prej asaj dite, me zonjën Xhomaqi-Godo kemi një lidhje, e cila vazhdon edhe sot e me siguri do të vazhdojë edhe më tej e më gjatë.

Jam mahnitur me punën e zonjës Godo, e cila ka kryer atë cikël që quhet Ringjallja e Njeriut. Ermira Xhomaqi Godo, e ringjalli gjyshin e saj: Abdulla Ramin. Një akt që të prek në shpirt, sepse siç e theksoi edhe zoti Rexha, që bëri një itinerar relativisht të plotë të rrugëtimit të jetës dhe veprës së këtij Njeriu, është rrugtimi i një intelektuali të kompletuar, që e do thellësisht vendin e vet dhe pranon gjithçka që mund t’i jepet si ndëshkim nga pushteti, vetëm në emër të dashurisë për vendin e vet.

Abdulla Rami është pjesë e një bashkësie të madhe intelektualësh që u shkolluan jashtë Shqipërisë, në universitetet më të mira të Europës, në vitet ’30. Ata erdhën në Shqipëri si idealistë, për t’i dhënë dorën vendit të tyre që të ishte pjesë e Europës. Pikërisht kjo shtresë, kjo klasë intelektuale, që do ta kishte lakmi çdo vend i botës, pëson njëherit dramën edhe tragjedinë më të madhe në histori dhe e vërteta e saj ende s’është as e thënë as e shkruar si duhet, e në këtë botë ka pak njerëz si Ermira Xhomaqi, që u shkojnë deri në fund çeshtjeve të mëdha si kjo e së vërtetës së intelektualit Abdulla Rami…

Këtu përballë jush, janë sot dy libra, ku është puna këmbëngulëse një mbese për të mbrritur tek e vërteta e gjyshit të saj, e shtrirë në gjashtë vite. Kjo është një përpjekje titanike, për të mos lënë që gjyshi i saj të harrohet!

Ajo çka është më interesantja e këtij rrugëtimi të saj ëshët se Diktatori dhe Intelektuali si kurban i tij, janë për çudi edhe prej një zone, edhe shokë të dikurshëm të Liceut të Korçës, edhe të një Universiteti si ai i Monpeljesë në Francë, pra me të njëjtën mundësi për t’i shërbyer vendit të tyre. Diktatori zgjedh një jetë aventureske, i regjistruar në Universitetin e Monpeljesë, ku nuk figuron asnjë provim i dhënë prej tij, edhe pse regjistrimi vazhdon të jetë i përvitshëm, edhe pagesa e bursës që bën shteti shqiptar në adresë të tij është e plotë, derisa një ditë, ministri i Arsimit, Mirash Ivanaj, në vitin 1934, ia ndërpret bursën, shpërblimin e padenjë ndaj një studenti që nuk e donte shkollën, e çka vite më vonë atij do t’i kushtonte jo vetëm burgun po edhe vdekjen.

E ndërsa Abdulla Rami vazhdon studimet edhe me energjitë e veta mbaron universitetin. Kemi kështu një përballje disi të çuditshme, mes njeriut që i shërben atdheut, e që shkollohet ashtu si duhet dhe shkon të kryejë me devotshmëri shërbimin ndaj atdheut… dhe Diktatorit që nuk jep asnjë provim dhe dikush e përzgjedh që ai të ngjitet në majën më të lartë të piramidës së shtetit shqiptar… i cili ndëshkimin më të parë ua bën pikërisht atyre shokëve të vet të dikurshëm, njerëzve skrupolozë në studime, dy figurave që do të shfaqen dinjitetshëm në jurisprudencën shqiptare: Abdulla Ramit dhe Abaz Omarit, (të cilin diktatori e kishte edhe të afërm), që i gropos edhe vendos t’i zhdukë përfundimisht edhe pse s’i kanë bërë asnjë të keqe kujt, thjesht pse përballë tij ata kanë dëshmuar vlerat e tyre… Këto dy figura dhe ajo e diktatorit krijojnë edhe imazhin e një kohe që po vinte: Shqipëria ka vendosur të nderojë injorantët dhe injorancën, njerëz që s’kanë energji për të përfunduar një shkollë apo studimet e t’i shërbejnë atdheut të tyre dhe të mos vlerësojnë e nderojnë njeriun që i përkushtohet studimeve edhe atdheut, një taksë që populli shqiptar vazhdon t’ua paguajë prej 80 vitesh udhëheqësve të tij… dhe taksë relativisht e rëndë.

Dëshiroj të them edhe pak fjalë edhe për veprën e Hugoit mbi “William Shakespeare” që e theksuan edhe zotërinjtë Paja dhe Rexha, por unë desha të nënvizoj edhe një fakt: Hygonë e përzënë nga Parisi dhe ai detyrohet të jetojë në ezil, i izoluar në një ishull të Anglisë, së bashku me familjen, ku çdo mëngjes ai do të shihte Lindjen e Diellit, si një nga kënaqësitë e rralla të tij.

Kjo vepër vjen si rezultat e një kërkese që i biri i Hugoit, Fransua, i kërkon të atit që t’i shkruajë parathënin e përkthimit të disa veprave të Shekspirit prej tij… kështu Hugoi merr përsipër ta shkruajë atë parathënie, e cila zgjati disa kohë dhe u shfaq si libër më vete dhe jo thjesht si parathënie, kështu erdhi edhe kjo kryevepër e Hygoit e lidhur me Shekspirin, pra një Gjeni që shkruan n’emër të një tjetër Gjeniu… Por ajo që i jep aureolën ardhjes në shqip së kësaj vepre, është diçka tjetër… Në shqip kanë kontribuar shumë përkthyes të njohur për veprën e Hugoit, por veprën e tij “William Shakespeare” askush s’ka pasur guxim ta prekë me dorë… sepse në shqip ajo do të kishte një histori tejet të veçantë.

Kët vepër mbi Shekspirin e merr përsipër një i burgosur politik, i cili mbas 20 vitesh në burgun e Burrelit, do ta sjellë në shqip Shekspirin e Hugoit!

Abdulla Rami, tashmë i interrnuar në Gosë të Kavajës, n’atë të përditshëm e tij të rëndomtë prej bujku, për të mos e lëshuar vlerën e tij intelektuale, të zhytesh në humnerën ku kishte hedhur regjimi do të merrte krahas copës se bukës, nji kokrre qepë, kavanozit të kosit, një cope lapsi, edhe Shekspirin e Hygoit si pjesë e pandashme e së përditshmes së tij… një e përditshme këmbëngulëse ku ai përkthen duke na lënë një sasi të madhe dorëshkrimesh të kësaj vepre, ku krahas asaj çka shkruhet në vepër, ai lë edhe gjurma të jetës e të shqetësimeve të veta, gjurma të gjendjeve të tij emocionale dhe kjo në prag të vdekjes së tij…

Rami vdiq herët! Ai nuk jetoj dot më shumë se dhjetë vite mbas daljes së tij nga burgu, por më e rëndësishmja e tij mbetet vepra e Hugoit, të cilën zonja Xhomaqi Godo, mbasi kreu së pari veprën “Përtej Harrimit” mori përsipër ta kthejë edhe këtë vepër në lartësitë e Hugoit dhe Shekspirit po edhe në lartësitë e figurës së Ramit, ku ajo zgjedh të bëhet ndërmjetëse e një brezi të ikur në padrejtësi të pësuara dhe një brez të mëvonë, duke na dëshmuar se humanizmi dhe vlerat e tij nuk vdesin kurrë sepse, si Hygoi, si Shekspiri, si Rami po edhe vetë zonja Godo, janë përfaqësues të humanizmit, dhe se humanizmi është boshti në të cilin vërtitet bota dhe ditën që bota të mos vërtitet rreth humanizmit ne jemi të marrë fund! Ideja që Shekspiri dhe Hugoi kanë pasë edhe ata problemet e tyre me shtetet përkatëse, dhe se Rami ka pasur probleme edhe më të thella brenda shtetit shqiptar të diktaturës, bëhen një trinom që i lidh sëbashku këto tri figura, dhe se të tre vijnë nga kushtet e ashpra të ndëshkimeve të vlerave të intelektualëve dhe dy të parët i përkasin gjenive të njerëzimit, kurse Rami një ndjekës e përhapës i rrugës së tyre.

E quaj paksa të tepërt që unë të vazhdoj e të them gjera mjaft interesante që kam marrë prej këtyre veprave, por ndjehem falenderues për këtë ftesë edhe këtë prezantim të këtij trinomi në një tempull të hershëm të intelektualizmit siç është Vatra, në themele të së cilës janë Konica e Noli dhe aty të nderohet një figurë si ajo e Abdulla Ramit, e cila lidhet me figura si ajo e Hugoit dhe Shekspirtit.

E konsideroj se është niveli më i lartë, që Vatra duhet ta ketë gjithnjë në konsideratë, me shembuj të këtij niveli për ta pasur at lartësinë e historisë së saj të famëshme… Falenderoj zonjën Xhomaqi-Godo, për gjithë punën e saj po edhe për gjithë sakrificat e saj të jashtëzakonshme në ringjalljen e një intelektuali të rrallë si Abdulla Rami, që fati e desh të ishte edhe gjyshi i saj. Ajo sot nuk ka realizuar vetëm një amanet të pashkruar, po ka realizuar edhe një pjesë të vetes së saj si intelektuale, si Njeri pse jo edhe si shkrimtare….

Ju falenderoj për durimin në ndjekje të fjalës sime…

Fjalë e mbajtur në 27 maj 2023, në Vatër në prani të një auditori tejet të veçantë e të përzgjedhur…

KONTI I SONETEVE

February 1, 2023 by s p

NGA FERRI NË PARAJSË…

– për Uran Kostrecin, në 85 vjetorin

e lindjes, sa pa ikur janari i tij –

Nga Visar Zhiti

Edhe ti dje a pardje, njëlloj është, gjithmonë në të kaluarën, kishe datëlindjen, se në të tashmen s’ndodh asgjë për Ty, vetëm harrim…

Ke qenë në burg gjatë, shumë gjatë se nuk duronin dot kundërshtitë e tua, ëndrrën tënde të lirisë, por sot nuk durojnë dot poezinë tënde të shkruar në burg, janë me kafazin, jo me zogun flatra-dhëmbur, ndoshta kështu do të nisje ti një sonet të ri…

Por unë po shtoj fjalët që kam thënë për ty, bashkëvuajtës shpirti:

NJË TITULL NDERI

Më vjen të vë titullin “Kont” tani që shkruaj Uran Kostreci, jo vetëm pse kemi një Kont Urani në historinë e lavdishme të Gjergj Kastrioti – Skënderbeut, të atij burrit plot besë, që i qëndroi në krah Heroit Kombëtar dhe, edhe kur Sulltan Murati I a II a të dy ishin gati që t’i jepte mushka me florinj, që ta shiste Skënderbeun dhe ai s’u korruptua kurrë, na e dëshmon historia, por kështu dhe Urani im, i qendroi besnik vuajtjes së tij, burgut, idealit, nuk u korruptuar asnjëhere, i pa epur deri në ashpërsi, nga shkaku i drejtësisë, i dhëmbshur deri në lotë, nga shkaku i mirësisë, poet, madje i sonetit, tringëllimës në shqip, që e shkruajti pa ndërprerje, e buronte, me një begati rimash, duke e bërë armën e tij, si një shpatë argjendi marciale, plot gurë të çmuar, me atë godiste të keqen që i dilte përpara dhe nderonte si një kalorës virtytet dhe emrat e lartë, ata të Ballit të Kombit. Secilit më të shquarve u ka kushtuar nga një sonet, që ua ka dhënë si dekorate. Vërtet Uran Kostreci kishte diçka kalorsiake prej konti, një vetmi fisnike dhe me miq plot, bredharak dhe i qendrueshëm, që s’të falte dhe falës, zë lartë dhe i urtë, dinjitoz e i hijshëm, i gjatë, me një kapele republike mbi krye, si një enigmë, me një shkak. Dhe me mendime republikane, konservatore, me cigaren në buzë si një shpotí, duhej ca tym, duhej. Portret dhe poeti dhe ashtu ishte. I përkiste letërsisë tjetër, asaj që erdhi nga burgjet dhe internimet. Dhe në librin tim, në sprovën “Kartela të Realizmit të Dënuar”, është dhe ajo e ustait të soneteve, qendrestarit të burgjeve që tha: “burgu s’më bëri asgjë mua”. E gjithë vuajtja për këtë sfidë…

KARTELA E DHËMBSHME

E URAN KOSTRECIT:

…pasionanti i soneteve të klasicizmit, i atyre tringëllimave që duket se u krijuan qysh në shekullin XIII për t’i kënduar dashurisë dhe gëzimeve, por që në poezinë moderne shqipe, në letërsinë tjetër, u kthyen në klithma apokaliptike. Që i vogël Uran Kostreci u njoh me persekutimin komunist, i arrestojnë babanë si nacionalist, i nxjerrin nga shtëpia familjarisht… duke u rritur, duke iu shtuar dëshira për shkollë, ia del të mbarojë “Normalen” e Elbasanit, bëhet dhe mësues, por do të shkruante keq në një poezi për Enverin, vetëm arratisja do të mund ta shpëtonte, por e kapin në Liqenin e Pogradecit dhe e dënojnë me burg, e mbyllin në Burrel… I burgosuri Ejëll Çoba i dha mësime italishteje dhe Danten, Koço Tasi i bëri filozofi, Kudret Kokoshi i përforcoi sonetin dhe nacionalizmin, ndërsa rebelizmin e kishte vetë në gjak. Kur ishte në vitin e 15–të të burgut, e dënojnë prapë me 8 vjet të tjera, me akuzën se kishte sharë Enverin, hakamarrje për poezinë që nuk ia gjetën dikur. Mbas 20 vitesh, e lirojnë, sipas tij nga shkaku i “Lëvizjeve në Kosovë”. Punon hamall dhe e arrestojnë prapë dhe prapë në internim dhe ai prapë do që të arratiset dhe arrestojnë në tren dhe ai u ikën prapë… kur përmendet nga goditja me hekur në kokë, e sheh veten me pranga në duar. Mbas torturave të shpejta, një gjyq i shpejtë në Elbasan dhe e dënojnë me 3 vjet të tjera burg. “Epopeja e karkalecave”, poemë e Uran Kostrecit doli nga burgu bashkë me të, jo e shkruar, e kishte në mbamendje dhe u bë e njohur si satire. s’bëhet fjalë për epideminë e karkalecëve, që ra kur komunistët morën pushtetin, por është si një kacafytje letrare me një satirë tjetër të një shkrimtari të socrealizmit, e cila qe futur dhe në tekstet e shkollave, nga që përqeshte patriotët dhe luftën e tyre duke shtrembëruar të vërtetat historike. Urani i soneteve, i zgjedhur dhe si kryetar i Partisë Demokratike në Elbasan, i përvishet punës së antigenocidit, heton nga ata që ishin përgjegjës për persekutimet komuniste, nja 30 të tillë i bëjnë gati dhe për t’i nxjerrë para drejtësisë, por lirohen shpejt nga rrëmujat e ’97 dhe mbetet i rrezikuari përsëri Urani i burgjeve dhe ikën, tani ia del, shkon në SHBA, kërkon strehim politik dhe strehohet te shoqata shqiparo–amerikane “Vatra”. Në 2007 kthehet në atdhe, boton një libër me sonete dhe një novelë. Shkruan sonete vazhdimisht, edhe kur ishte 80 vjeç, ja atje mes njerëzve te një tryezë në kafenenë “Piazza” në qendër të Tiranës dhe nuk e heqte nga kryet borsalinën.

Ca kuqo artistë, a për frik’ a për pare,

Kur ferr qe Atdheu, iu lëpin tiranit:

Ja shitnë ata, gjer dje, shpirtin shejtanit!

Duke u tërhequr… këmba–dore zvarre,

Bënë ata filma e rrejtën ashiqare,

Se kuqot gjasme i dhan’ dërmën gjermanit..

Ndonse vran’ shqipo për qejf të Dushanit!

Çka u bë dje, s’po thotë askush gjë fare,

Po qysh dhe sot… ca filma me kulakë,

Spiunë amerikanë e priftërinj,

Prap’ shfaqen… çoroditin mjaft të rinj,

Që s’njohin komunizmë e s’dinë aspak

Qysh kuqua Atdhen burgosi, derdhi gjak

E n’ internim ai vrau dhe çiliminj.

Ishte soneti ÇORODITJE, një mesazh me vlerë për gjithë artet e letërsinë…

A e dinin pse Uran Kostreci e mbante borsalinën vazhdimisht, nuk e hiqte as brenda, në takime e salla veprimtarish, nuk donte që t’i dukej në kokë një vragë e përthellët plumbi. E kishte që nga atëhere, kur e qëlluan rojat në burg, teksa u ishte hedhur përsipër telave me gjëmba të ferrit për t’u vrarë, xhupi i të burgosurit iu shpupurit nga plumbat duke shpërndarë copëza pambuku të zi si pendë korbash dhe ai ra i vrarë. Kur ia zvarritën kufomën për te një nga birucat, një Zot e di se ç’engjëll erdhi dhe e ringjalli…Që të mos duket as si hero dhe as si viktimë, – do të shkruante studiuesi Uran Butka, – ai mban atë kapele republike.

* * *

Kaq herë i bëri dredha vdekjes dhe s’ja kishte frikën asaj. Dilte nga spitali si më buzagaz, pas çdo operacioni, Edhe me Covid-19 sikur tallej. Le të rivinte. E donte jetën, por më shumë nderin e saj. I pa lodhur, më së fundmi vendosi të shplodhej. 83 vjeç mbylli sytë përgjithmonë… por mbeti ajo xixëllimë sysh sikur donte të thosh që i pashë edhe ferr edhe parajsë. Në fakt tek ai më shumë panë… Ndizte një cigare dhe nën tymin e saj shkruante një sonet tjetër. Ai vërtet u bë një lloj konti i vonë i sonetit të harruar. Atdhetar së pari. Dhe shkruante dhe për Kosovën, dhe për Çamërinë, për demokracinë, SHBA-në, për burrat sërisht, për politikën e ditës… sonete morali. Si porositë. Pa zor. Dhe si të ishin frymëmarrja e fundit. Si poet ai ka shumë frymëmarrje të fundit. Lajmi u dha se do të kishte homazhe në nderim të tij. Dhe ku? Në Godinën e ish të Përndjekurve Politikë. Atje,.. një tjetë trishtim dhe ky, i përndjekur deri në vdekje. I ndarë. Atje…. Duket sikur homazhet kështu mund të bëheshin njëlloj dhe në qelitë e burgut të Burrelit. A s’kishte shteti salla institucionesh të kulturës, ku nën hijen e Flamurit Kombëtar, të silleshin dhe kurorat me lule, se Uran Kostreci u bë emër i njohur i poezisë së tanishme, mediatik me intervistat, emblematik si qendrestar, zë i kujtesës së vuajtjes së madhe, që përbashkon dhe jo që ndan popullin…

* * *

…mungon në tryezat me miqtë, në kuvende, në shëtitjet vetmitare rrugëve, por gjithsesi është më shumë se më parë, zë poeti, kumbimesh që në letra quhen sonete, që vuajtja e lartësoi si Njeri. Dhe kishte datëlindjen dje, pardje, do të ishte 85 vjeç në këtë fund janari…

Nji Trekendësh Bermude… në Lushnje!

July 27, 2017 by dgreca

nga Jozef Radi/*

Një përvjetor i përbashkët dhe heshtja e padenjë e një kohe që s’e gjen vetvete! /

Dikur aty nga fillimvitet ’70, ose me saktë në vitet ’74-’76, në të njejtën klasë të gjimnazit të vetëm të qytetit të Lushnjes, (që asokohe quhej “20 Tetori”!), na ishin tre djem që vinin nga tre pika të ndryshme të Myzeqesë: njeri nga qyteti, tjetri nga njw fshat majekodre dhe i fundit nga nji kamp internimi…

Ishin kohë të vështira, por rinia edhe në të keqen më të madhe, di ta ngjyrosë jetën me shumë dritë. Nëse guxoj t’u vë nga nji nofkë secilit prej këtyre tre personazheve gjimnazistë: të parin do ta quaja: Rrebeli; të dytin: Finoku dhe të tretin Tërrnuri!! Sigurisht, tri nofka të ngjyrosura disi negativisht për kohën, ama tipike të asaj periudhe që ata i përkasin; po nëse do të kërkoja t’i zbusja sadopak këto emërtime negative e tua përshtasja vlerave të secilit, të parin do ta quaja Pasionanti i Pashëm; të dytin i Drojturi Darsisë; e të tretin Gjatoshi i Rafinuar… Pra, ngado që ta thur e ta shthur kët fakt, Trekëndëshi i Bermudës… më del i plotë…! në Lushnje, apo ndokund tjetër, kjo pak çon peshë, rëndësi ka që jeta e këtyre tre djemve me të njejtin numër vitlindjeje mbi shpinë 57, veç vitit, kishin të përbashkët edhe qytetin: të njejtën shkollë, të njejtën klasë, e nganjëherë edhe të njejtën bangë…! Kështu, ata (veçmas dhe tok) kanë pjesë realitetesh të përbashkëta, rrugësh të përbashkëta, guximesh të përbashkëta, sakrificash të përbashkëta, tëhuajsime të përbashkëta e që sot, (ashtu si edhe dje) duke i ndjekur vetet nga lartësia e 60 viteve ku kanë mbrritur, ata me të drejtë mund të besonin se atdheu, qyteti, shkolla, shoqëria apo edhe banorët më me kulturë të atij vendi… do të kujtoheshin qoftë edhe për nji ftesë kortezie (mirësjelljeje), për t’i pasur të pranishëm në biseda mes tyre…

E vërtetë është, se në kët këndvështrim ata prej kohësh ndjehen: “të përjashtuar nderi” të shoqërisë shqiptare, të qytetit të Lushnjes dhe gjimnazit të tyre!

Gjithkujt mund t’i lindë pse-ja e madhe dhe të pyesë: mos të tre së bashku ishin kompllotistë të mëdhenj, o mos mediokër mendjeflladitur, o ndoshta xanxarë të pandreqshëm… Mos ndoshta ende janë të tillë…?!

Mbetem i bindur që edhe sikur të ishin të tillë, të tre veçmas po edhe së bashku mbeten përçues të dashurisë pa asnji kompromis për vendin e tyre… Secili prej të treve – ka sot nji vepër dhe një angazhim solid sa brenda aq edhe jashtë territorit të atdheut, të tre ata (veçmas dhe bashkë) janë një atdhe shetitës, dhe shoqëria shqiptare asnji sekondë s’ka jetuar jashtë trazimeve të tyre… Vepra e secilit prej tyre, (po edhe e të treve bashkë) s’është tjetër veçse dashuri sublime ndaj një gjuhe, ndaj qytetit, ndaj një vendi dhe krejt nji bote për të cilën të tre (së bashku dhe secili më vete), duhej të ishin nji krenari jo e pakët e çdo lexuesi apo dashamiri të letrave po edhe krejt asaj që quhet e përbashkëta jonë…

Sot ata jetojnë dhe ndjehen të nderuar e të respëktuar, po aq sa ndjehen edhe të përjashtuar e të shpërfillur nga vendi i tyre, dhe vepra e tyre jeton jashtë çdo komunikimi dhe vlerësimi që ata meritojnë…

Megjithatë në vetmitë e tyre të shenjta, ata ndjehen bashkë, si dëshmi të nji vullneti të epërm e të paepur, me kokfortësinë e sakrificës në rrugën e Letrave dhe në të vërtetat sublime që ata prej kohrash ndjekin…

Të tre këta djem të një atdheu s’e gjen vetveten, të një qyteti, të një shkolle, të një klase e të një bange prej me shumë se një çerek shekulli jetojnë paqshëm në Gadishullin e Çizmes, vetëm për të mos qenë të shtypur, në një tjetër trekëndësh (jo Bermude sigurisht) mbasi njëri jeton maje Alpeve, tjetri buzë Tirrenit dhe i treti në brryl të Adriatikut, gjithnji në përpjekje që klithma e shpirtit të tyre, qoftë edhe si jehonë t’i mbrrijë brigjet e Shurdhësisë së Madhe…

Mbas gjithë kësaj ligjërate, që do të mbetet gjithnjë e papërfunduar, për këta tre protagonistë “të panjohur” e të veçantë, e drejtë do të qe të shfaqeshin me emrat e tyre, edhe me vepra e tyre… në mënyrë që të tejkalohen fjalët e manipulueshme nga erërat ideollogjike dhe të ktheheshim te “Scripta manent” e latinit, që besoj se do të ishte më e drejta gjë për ta.

Ata quhen: Shpend Sollaku Noè, Gëzim Hajdari dhe Jozef Radi…

E mirkuptojmë, atdheun e madh të zhytur në halle të mëdha, e s’mund të merret me vogëlsira, mirë edhe qyteti i tyre gëlon prej figurash të përndritura dhe s’di kujt t’ia prishë e kujt t’ia ndreqë më parë, po ajo shkolla, ajo klasa ku këta tre djem kanë studiuar me sakrifica, dhe kanë shfaqur shenjat e para të vlerave të tyre, nuk paska aq fuqi sa ta dëshmojë vetveten e t’i ftonte këta djem. Duhej ta kishte për nder, që nga gjiri i një klase (rast jo fort i shpeshte) kanë dalë tre djem që në të mirë a në të keq, janë zëra letrarë, të gjuhës, letërsisë dhe kulturës shqipe; se ata kanë qenë mësues, kanë drejtuar revista dhe gazeta, kanë shkruar me dhjetra libra, në shqip e gjuhë të huaja, kanë folur publikisht në media të vendit e të huaja për çeshtjet dhe kulturën shqiptare, dhe se asnjë njollë kompromisi a korrupsioni s’mbajnë figurat e tyre…

A nuk do të qe më se e meritueshme që të tre ata, në të 60 vit të jetës së tyre, të ishin të ftuar, të vlerësuar e të dëgjuar në auditoret e së njëjtës shkollë, ku ata si nxënës me njëmijë sakrifica u ngjizën si modele lirie, si talente dhe si intelektualë jashtë pushteteve korruptive, modele të gjalla, të vërteta e të prekshme që dëshmojnë se talenti edhe pa pushtetin edhe pa partitë mundet të çajë rrugën e tij dhe ta realizojë vetveten, në shpërfillje dinjitoze të gjithë Trekëndshave Fatalë të Bermudës shqiptare…

shtator 2015-korrik 2017

Lazër Radi: Njeriu që mësonte ta dashuroje lirinë…

August 21, 2015 by dgreca

nga Jozef Radi/
Sot, Lazër Radi ka të 97 vitin të jetës së vet dhe n’at shenjtninë e tij solemne, sigurisht do t’falenderonte këdo që do ta kujtonte, e njiherësh do t’i përshëndeste edhe ata që s’patën fatin ta njihnin, gja t’cilën po përpiqem ta bëj unë sot, sepse Lazër Radin s’e kam pa dhe as s’e shoh thjesht si djali i tij, po në nji tjetër përmasë: në atë tridimensionale të Njeriut, Idealistit dhe Intelektualit!
Lazër Radi mbetet shoku im ma i mirë i ditve të vështira, ai që s’më shiti asnji herë; ai mbetet mësuesi im i papërsëritshëm, kur shplamja e truve ishte në stinën e luleve; ai mbetet kundërshtari im ma leal, që m’lejoi gjithnji të zgjidhja unë i pari armët e polemikës; ai mbetet strategu të cilit unë asnjiherë s’doja t’i bindesha verbërisht; ai mbetet filozofi që më fliste me orë pafund mbi parimet, që kurrë mos t’ua drejtoja gishtin të tjerëve, po të merresha me veten; ai mbetet pedagogu që e pati tejet të vështirë të ma dhuronte ledhen, po kurrë s’e la veten të rrëzohej tek ndëshkimi; ai mbetet shenjtori për të cilin unë do të falem gjithë jetën; po mbi të gjitha ai mbetet fati im, i mirë dhe i keq, për të cilin as jam ankue dhe as jam trishtue ndonjiherë… dhe vetëm mbas kësaj i jap të drejtë vetes të thotë pa drojë: po Lazër Radi është edhe IM ATË!
Kalvari i Lazër Radit s’dihet kur ka nisur!
Prej masakrës në Bishtazhin të Gjakovës ne fillim të shek. XIX, në deportimin nga Prizreni në1929, prej 23 nëntor ’44, kur ishte 27 vjeç deri te Rrëzimi i Murit kur ishte 74 vjeç ai kaloi plot 46 vjet 163 ditë, burgje, interrnime, kampe!!
Po qëndroi ne kambë dhe i paepun!
E pikërisht 75 vjeçar, Ai rishfaqet dhe e rinis andrrën e vet si të mos kish ndodhë asgja në jetën e tij! Atje ku ia kishin këputë Ai rishfaqej: hijerandë dhe krenar… I gatshëm me dëshmue jo vetën se ishte gjallë po se kishte edhe energji të mjafta për me e çue deri në fund at andrrën e lanun përgjysëm…
U shfaq si nuk e priste kush: Dr. Lazër Radi dhe Avokat Lazër Radi! Si ishte e mundun të dilte nji Doktor, e nji Avokat nga skëterra e burgjeve dhe kampeve komuniste? Si asht e mundub!!! E pra Ai doli!!! Si sfidë e tërbimit kuqalash që e dinin të vdekur e të kallur! Dhe nisi nji valë sulmesh të ulta e të paprincipta të cilave krahas përgjigjive dinjitoze dhe stoike, Ai qetesisht u çonte kopjen e Doktoraturës në Sapienca me 110/110 dhe at Licencën e Avokatisë, që aq shumë ia pat urrye komunizmi!
Lazër Radi s’pat kohë të merrej me diktaturën, shihte diku ma larg e ma nalt, edhe pse se kurseu asnjiherë denoncimin e krimeve të saj… “Merru ti! – më tha – Mjafton të tregosh ti të vërtetën tande, dhe ke rrëfye gjithçka edhe për mue…!”
Ai, ishte ndër të parët e zbritun prej kampeve që shkroi për Fishtën, Koliqët, Prennushin, Musine Kokalarin, Ivanajn, për Mëshkallën, dom Shtjefën Kurtin, për Gjyqin Special, për Shantojën, për Ndre Zadejën, Gjeçovin, për Rugovën e plot të tjerë… Do të ishte themeltar i Lëvizjes për Bashkimin e Shqiptarëve, në Partinë e Unitetit Kombëtar, antar nderi i Partisë Demokristiane, themelues i Shoqatës Katolike, botues i 52 numrave të gazetës “Bashkimi i Shqiptarëve”, përkthyes i poemës mbi krimet e Stalinit, përkthyes i Platonit, autor i 15 librave, i qindra artikujve, intervistave në RD, ZR, Kombi, Rilindja, Republika, Liria dhe në mjaft programe televizive… Shtëpia e tij në Tiranë u ba vend pelegrinazhi i gazetarëve, regjizorëve, artistëve, shkrimtarëve, deputetve, muzikantëve po edhe miqve të vjetër, njerzve të thjeshtë që hynin e dilnin lirshem në shtëpinë dhe shpirtin e këtij njeriu…

***
Lazër Radi ishte mjaft kristian dhe pak politeist, mjaft sokratian dhe pak komunist, mjaft zhanvalzhan dhe pak donzhuan, mjaft filozof dhe pak oportunist, ishte mjaft kosovar (që për të nënkuptonte patriot – i gatshëm për çdo kompromis që Kosova të ishte Shqipëri), po mbi të gjitha e mbi gjithçka ishte dhe mbeti njeri: shumë Njeri!
Lazër Radi vdiq kur vendosi vetë të vdiste… sepse ai s’mund ta pranonte vegjetimin… S’pranoi as doktorë, as kura e as këshilla… e la veten të shuhet ngadalë si nji qiri, i bindun se e kish dhanë gjithë dritën dhe energjinë e vet… Natën e ekuinoksit të vjeshtës, me 22 shtator 1998, mbasi u përpëlit gjatë në krahët e mi, shpirti i tij u ngjit në qiell… Fjetëm ashtu bashkë në at përqafje të fundit: jeta dhe vdekja, njeriu dhe andrra, besimi dhe shpresa… Kjo është e vërteta e këtij njeriu që kushdo e ka njohur e ka dashur, po që edhe kundërshtarët e tij ma të rreptë i ulën armët… Sot në të 97 vit të jetës, Ai mund të kujtohet edhe ashtu thjesht si njeriu që s’u lodh së mësuari të tjerët që ta donin jetën dhe ta dashuronin pa u epur lirinë…

Nji tjetër Puthje e Shenjtë, për Tokën Arbnore…

September 18, 2014 by dgreca

Refleksion nga Jozef Radi/
*Mbi vizitën e Papa Françeskut të Parë me 21 shtator 2014/
* Ardhsh i Bardhë, Papa Françesk në tokën e Arbërve të Lashtë!/
Në ma pak se 22 vite, mbas puthjes së Papës “legjendë”, Gjon Pali i Dytë, asht Papa Françesku i Parë, i dyti Papë që puth tokën shqiptare, dhe prej atherë shumë gjana kanë ndryshue për mirë ndër shqiptarë…
Sigurisht, kjo ngjarje historike që po afron në kohë të vështira, e ka nji mesazh të randsishëm që do lexue me kujdes, (jo veç prej atyne që besojnë në Zot), e do përcjellë me shpirtgjanësi, duke pasë gjithnji parasysh se Papa asht Bariu Shpirtnor i ma shumë se nji miliard e 200 milion njerzve të shpërndamë në mbarë Botën, pra i ma shumë se nji të pestës së saj… Edhe pse Shqipnia s’asht vend i nji shumice katolike, po asht nji udhkryq i feve dhe besimeve fetare, nji vend ku ende ruhen të gjalla si gjurmat ma të hershme të paganizmit, po edhe kthetrat ma të egra të ateizmit; si shpirti madhështor i Martirëve të Fesë e të Gjuhës Shqipe po edhe barbaria e pashembullt e pushtuesve; si mirkuptimi dhe harmonia fetare ndër njerëz po edhe fryma që nxit përçamje e politikave… të gjitha këto në shpirtin e këtij populli, në dukje i vogël, i tkurrun e pambrojë, po i madh në mbijetesë, në shpirtmadhsi e me shembujt ma të naltë të humanizmit dhe sakrifikimit.
Ardhja e Bariut të Shenjtë, Simbolit të fesë Katolike, në kët kohë të vështirë konfliktesh dhe kërcënimesh për mbarë botën, sigurisht sjell me vedi mesazhe të qarta, pra ka tekst të lexueshëm të plotë e të kthjellët për gjithkend, po njiherit ka shumë edhe nëntekst, edhe shikim në prespektivë, besoj edhe shumë vëmendje, mos me e lanë kët Botë me rrëshqitë edhe ma poshtë në theqafjet tragjike të historisë dhe konflikteve…
Puthja e tokës së Arbërit, prej nji Ati të Shenjtë, nuk asht thjesht nderim për kët vend, po ngrihet si nji vlersim që i bahet krejt historisë dhe traditave të këtij vendi, asht vlerësim për krejt komunitetet e besimeve të tjera në Shqipni, të cilat deri sot e kanë gjetë gjuhën e përbashkët të dashnisë e mirkuptimit të ndërsjelltë, po që duhet ta dëshmojnë edhe ma tej, jo veç në solidaritet me ardhjen e Papa Françeskut të Parë, por duhet që atë çka vetë populli shqiptar e ka kultivue ndër shekuj, e që sot quhet pasuni e njerzimit e shembull harmonie midis feve, t’u lihet e pacënueme brezave që vijnë, dhe jo vetëm atyne, po edhe mbarë botës si nji dëshmi kulmore: se harmonia dhe respektimi i njerzve edhe me besime edhe mbrenda nji familje asht e mundun… e pra ne shqiptarët deri sot e kemi… dhe pa frikë duhet me e quejtë si vlerë e madhe e humanizmi!
S’asht i paqëllimtë fakti pse Papa ka zgjedhë Shqipninë, me përcjellë kët mesazh të vlerave morale, në nji kohë të egër kjo e sotmja, në të cilën po bjerren me shpejtësi vlera njerzore dhe qytetnime. Njeriu i sotëm po shfaqet gjithnji e ma shpesh i pangopun prej fitimit e gryksisë; prej qejfeve e luksit të shfrenuem; prej pushtetit e mashtrimit; prej asgjasë që sa hap e mbyll sytë bahet gjithçka… Kjo e ka vu në dilemë Njeriun, Familjen, Shoqninë, Shtetin, Fenë, Botën Mbarë! E shqiptarët janë të sapodalun prej nji shtypje të pashembullt njerzore dhe fetare; prej nji dhunimi të paprecedent historik dhe ideollogjik; prej padrejtësish cinike të jashtme dhe krimesh të mbrendshme të pandëshkueme kërrkund me ligj; e kur në të njejtën kohë ata i jepnin botës nji Nanë Terezë; e kishin lanë vedin nën kthetrat e nji Diktatori nga ma të egrit e Botës. Në kët çerek shekulli liri, toka e shqiptarëve asht në përpjekje titanike me u çue në kambë e me e gjetë vedin atje ku i takon: midis Qytetnimit.
Sot asht edhe nji Shqipni tjetër, nji Shqipni e shpërndane në krejt botën, e që asht pjesë e Qytetnimi të Madh, sigurisht me vlerat dhe difektet që përcjellin ata njerëz që ikin natën prej Shtypjes ma të Egër… Ata janë pjesë integrale e Botës që ecën përpara, në përpjekje me e kapë kohën e humbun dhe ritmet që Botës i erdhën natyrshëm… Po asht edhe ajo nji Shqipni që ndjen e që vuen, që vuen ndoshta edhe ma shumë at zhgënjim që sjellin politikat që mendojnë veç Pushtetin dhe sundimin dhe aspak Njeriun e humanizmin…
Sigurisht, mikpritse e Papa Françeskut të Parë asht politika e sotme shqiptare, ajo që ndokush e quen edhe vazhduese e së djeshmes, e cila do të përpiqet me e shfrytëzue imazhin e kësaj vizite të përcjellun nga mbarë bota, me sistemue disi tualetin e saj, e me i dhanë siguri vedit për gjithçka ndodh… Unë mbetem i sigurt, se pakon e vlerave morale që Papa Françesku ka me e dëshmue haptas, ma së pari ka me e shkelë në thù krejt ato politika, që po e shtojnë në progres gjeometrik vorfninë dhe keqtrajtimin e Njeriut në mbarë Botën dhe bashkë me vorfninë ata po ndikojnë dukshëm edhe në bjerrjen e vlerave morale e humane! E politika shqiptare e derisotme s’mundet kurrsesi me i bishtnue këtij mesazhi!!!
Edhe komuniteti katolik shqiptar, i cili flamurin e kuq me shqipe e ka të gdhendun në shpirt me shembuj e histori, përgjat rrugës së vet të lavdishme ka dëshmue jo vetëm tolerancë dhe dashuni, po me vetëdije asht flijue në altarin e atdheut duke shndërrue binomin “fe e atdhe” nji fjalë të vetme, duke u murosë me dinjitet e lavdi në themelet e historisë së shtetit shqiptar si garant i bashkjetesës dhe harmonisë, që mbetet çelsi i lavdisë së këtij vendi.
Prandej, Mirseardhja e Papa Françeskut të Parë, s’duhet të jetë thjesht falenderuese e protokollare, po e ndjeme thellë, ajo do të mbesë si nji dëshmi që çdo shqiptar duhet ta mbajë me vedi, pse i përkasim nji qytetnimi të lashtë e fisnik, dhe se asgja barbare as e ka sundue dhe as ka për ta sundue shpirtin tonë, edhe pse pësimet ma tragjike të historisë, ende randojnë mbi ne…
Ardhsh i Bardhë…!
Veç ne shqiptarët e përdorim kët shprehje Papa Françesk, dhe s’e themi thjesht për ardhjen tande si simbol bardhësie, po asht e thanun prej kur s’mbahet mend, qyshse Miku i largët e ka msy ma së pari portën tonë… e sot në kët ditë të Madhe kjo shprehje s’i përket askujt ma shumë se Ju!
Ardhsh i Bardhë, Papa Françesk në tokën e Arbërve të Lashtë!
* E dërgoi për DIELLIN autori. Faleminderit Jozef!