Me ndjek ylli im/
Nga Krstaq TURTULLI/
Vili Tare ishte në përgjim, në pritje. Përtej kesaj dere të vjetër, gjysmë të rrënuar, me plasa, gjendej një njeri, e që ai, kish vendosur ta dënonte me vdekje. Vdekja gjithnjë është e pavlerë, mbasi të kthen në pluhur, në asgjë. Cilido e ka mbi krye vdekjen, shpejt a vonë. Siç vijmë në këtë botë do ikim një ditë, sikur nuk kemi qënë kurrë. Por ikja prej kësaj bote, pra pluhurëzimi, nuk është kaq e thjeshtë sa mund të interpretohet nga sylesëshët dhe naivët. Pallavrat dhe marrëzitë janë të pafundme…
Ai donte prej tij dorëzimin pa kushte. Pluhurizimin përfundimtar. Vdekja natyrale, aksidentale është e vyer. Por ai donte prozvalje, qenëzimin, gjynjëzim, langaraqjen. Vili Tare ndjehej i ngopur, i mbushur deri në fyt. U mbush me frymë. Shkoi pëllëmbën mbi flokët e krehur me kujdes dhe shtyu derën gjysmë të rrënuar të haurit me besimin e patundur, Taqo Leka ishte bajgëzuar…
Vili Tare qëndroi në prag të derës, këmbë hapur dhe duart vendosi në brezin e lëkurtë. Përtej, në këndin e rrënuar, mes lojës të harbuare të fashave të dritave dhe hijeve dergjej ai njeri që ishte dënuar me pushkatim.
-E shoh, të pihet ujë,- i tha.
Taqo Leka luajti kryet. Zhurma të turbullta vërtiteshin rreth tij. Ato nuk i ndaheshin, kërkonin të shfaqeshin, të individualizoheshin, nuk mundnin. Çfarë luftë e çuditshme zhvillohej mes zërave dhe zhurmave! Ai ishte i goditur, i lodhur, i dërmuar, i torturuar, por kurrë i dorëzuar. Taqo Leka ishte goditur brinjë më brinjë nga pabesia. Besimi i ishte thërrmuar, bërë pluhur, baltë. Ai do të dëshironte të ndjehej i gabuar. Jo. Ai ishte tmerrësisht i tradhtuar. Dikur, ai pat kërkuar të perceptonte, ngjyrën , intonacionin, formën, hapësirën e tradhtisë. Gjithsesi , ishte ndërmarrje e çmendur. Nuk mund të gjendej, ngjyra, forma ,hapësira, përmasa. Në qindra , mijëra vjet ishte bërë tjetërsim i llahtarshëm. Vili Tare kërkonte t’i jepte ujë , kur ndërkohë ai ishte ujë prerësi i burimeve. Mynxyrë dhënësi Vili Tare.
Taqo Lekës i dhembte trupi,i përvëlonte zemra, koka i gjëmonte.
Përgjatë trullosjes ,Mara i shfaqej dhe i shumohej vazhdimisht. Ishte vegim i thellë,gati lëngonjës. Ajo hyri si shpërthim në jetën e tij. Ajo bujarisht i fali gjithçka. Po ai, çfarë i dhuroi dritës dhe flakadanit? Shqetësime dhe brenga përherë. Mara dikur u duk si shpërthim predhe, në realitet ishte e brishtë, si lule. Ajo ishte vetme mes malesh, e sëmurë, me krijesën e tij në bark .Në rastësinë banale, fati ulet dhe ngrihet në rrokopujë të ngjarjeve.
Ai dëgjonte zhurma dhe zëra, nervoze, kryeneçe, përplasje, shkundje gjatë kllapisë. Më pas zë femre që kërkonte ngulmueshëm të zgjidheshin litarët. Kra-të e shtynë, kri-kritë e tërhoqën, kru-krutë e mbështollën. Taqo Leka dëgjonte zëra te mekur dhe zhurma të çuditshme, pastaj qindra mijëra hapash që gjëmonin në asfalt. Nga u gjend ky asfalt mes bajgash! Përplasjesh zinxhirësh, thyerje, krisma dhe zhurma të tjera. Krumb-krumbet, godisnin si tokmak trurin e tij. Ai ishte shumë i sigurte që dëgjoi jehonën e zërit të femrës. Krim-krimet u turrën duke gërryer dheun. Llokoçitje ujërash të turbullta. Qetësi të rëndë të thellë. Ai u përmend.
Taqo Leka e kishte parandiere ardhjen e Vili Tares. I dëgjoi hapat. Ai kishte perceptuar hezitimin, kthimin. Mbase dhe largimin e tij. Sigurisht ,ata qëllimisht e flaken në haur, të ndyrë, mes bajgave. Kryqëzuar me litarët e ashpër dhe telat e sertë, për të përgatitur përfundimisht dorëzimin dhe shpartallimin e Taqo Lekës, pa pasur mundësi ri ngritje.
-T’i thërres rojës t’ju sjellë ujë,- dëgjoi përsëdyti zërin e Vili Tares.
Taqo Leka lëvizi kokën drejt tij ngadalë. Vili Tare ishte përgjysmë në terr. Sidoqoftë ai e kuptonte gazin e hidhët të tjetrit. Gojën e kishte farmak. Ujë. Ishte i etur për një pikë ujë. Gjuhën e kishte trokë dhe gjoksin dërrasë. Ujë. Sa e shtenjtë fjalë ujë, në ato momente. Por jo prej tij, kurrë. Koka i buçiste. Po vriteshin te gjitha kthimet.
-Për çfarë uji bëhet fjalë Vili Tare,- foli ftohtë Taqo Leka,- ti i ke prerë të gjitha burimet. Nga do të gjesh ujë të më japësh mua, të lag buzët. Ju e vratë ujin përpara se tu dhurohej njerëzve.
-Do ujë apo shurrë,- kërkëriti zëri i Vili Tares.
-Më mirë shurrë, sepse ujë nuk më jep dot.
Vili Tare përplasi me nervozizëm këmbën mbas tokës, u përhapën gjithandej stërkala bajgash në forma të ndryshme.
-Meqenëse kërkoni shurrë edhe shurrë do tu jap të pini pa masë,- bërtiti Vili Tare,- çfarë shurre e doni prej njeriu a kafshe?
-Do preferoja të kafshës. E njeriut është helm ,- ia bëri Taqo Leka.
-Mos kij merak, do ta pish,- foli me vrer Vili Tare:- Ne ishim pjesë e një të tëre. Janë fjalët e tua, apo jo?
-Te mijat janë,- ia ktheu Taqo Leka,- shpresoja që ishim vërtet pjesë e një të tëre. U përdhos besimi. Ndershmëria gaboi sepse besoi, fitoi mashtrimi. Nesër koha do të gjykojë për ndershmërinë e nëpërkëmbur. E njëherësh koha do të jetë ajo që, do vrenjtet, do gjëmojë, do të hedhë shi breshër, furtunë për fajet dhe ligësitë e të tjerëve. Egoizmi i neveritshëm, etja e pandalshme për gjak. Do të mbetesh përherë i vogël Vili Tare. Nëse kërkoje karrierë, pushtet dhe unë isha pengesa kryesore e qëllimeve të tua të shëmtuara. Ma thoshe, ta hapja unë krahun, të lëshoja rrugë. Dikush do dilte në krye.Vetëm zvarritjen përpara atyre dy plehrave, jugosllavëve te mos e pranoje. Është peshë e rëndë kjo për shpatullat e tua Vili Tare.
-Ashtu,- ia bëri me sarkazëm Vili Tare,-e hapa rrugën. Qëllimi justifikon mjetin, nuk kisha përse t’ju pyesja juve.
-Sigurisht, e hape,- foli ultazi Taqo Leka:- Ata dy kodoshë jugosllavë të ngritën, të shtynë dhe ti verbërisht hyre në rrugën e përmbytur nga errësira dhe gjaku.
-Gabohesh,- nënqeshi Vili Tare dhe shtoi gjithë besim:- Nuk më shtyu askush. Sa për dijeni mua më ndjek ylli im!
-Do shuhet…
-Veçse jo përpara yllit tënd, që është në karbonizim,-e ndërpreu Vili Tare:-Pas kësaj dere të pret skuadra e pushkatimit.
-Yjet e mëdhenj nuk shuhen…
-Ha, ç’na qenka, ha! Sa naiv që je. Ti e quake veten yll të madh!- bërtiti me të madhe Vili Tare dhe vuri duart në bark, si të mbante të qeshurën qe i vinte se thelli. Ai po kënaqej me naivitetin e tjetrit, -Ti yll! Ti! Nuk e kupton që i mbaruar Taqo Leka. Ke vetëm disa minuta jetë. Apo do të fal një orë, një javë, një muaj, një vit? Fol?
-Jo dua të përfundojë sa më parë,- foli Taqo Leka duke zgjatur zërin:- Është vdekje e vogël, kjo e imja. Ndërsa ju, Vili Tare, po hapni rrugën e një vdekje te madhe. Ju hodhët në erë ëndrrën e të parëve, bëtë fërtele një komb, për kasaphanën e nesërme. Kjo është vdekje e madhe e tmerrshme dhe ju jeni firmuesi i saj.
-Hë, ne nuk dimë a do të fitohet lufta,- foli nëpër dhembë Vili Tare, me shumë për ta provokuar.
– Lufta pothuajse ka përfunduar, veçse nuk dihet kush do jetë fituesi,- ia bëri Taqo Leka.
Vili qeshi fort.
-Goditja e Xhikes në kokë të paska trullosur Taqo Leka. Kur përfundon një luftë, gjithmonë ka fitues dhe humbës. Sikundër tani. Ju jeni humbës i madh zoti profesor, dhe unë fituesi modest, pa shumë pretendime, vetëm për pak pushtet, apo jo?!
-Ashtu!Pusht-et!
-He, sigurisht, he!?- Vili Tare po shkrihej i tëri. U tret përfundimisht kompleksi i inferioritetit, ai ishte i tërë.
-Nuk do jesh kurrë fitues Vili Tare. Ti do tërheqësh pa mëshirë, zvarrë një popull fukara,- thirri Taqo Leka,duke u përpjekur te flakte litarët, te çlirohej:-Paskësh qenë vërtët mbretëresha e djajve ajo ditë që të njoha dhe të besova ty. Ti mbartje mbi shpinë portën e ferrit Vili Tare. Mallkuar qofsh!
Vili Tare u tërhoq prapa, i trembur, i ç’orientuar, i egërsuar. U hodh përpjetë me epshin e një gjarpri helmues. Ai qëndroi larg, në anën e kundërt të dritës. Ujërat e detit te tij kishin ndryshuar ngjyrë…
Ai i thirri rojës.
-Lidhe, tërhiqja fort litarët,- bërtiti,- fort, dëgjon!
Roja kryqëzoi zellshëm Taqo Lekën. Ia shtrëngoi këmbët mbas trungjeve të pagdhendura, deri në lodhje. Fasha e dritës u tret. Hauri u përmbyt nga errësira…
NJE NATE ME CIGANET
NGA KRISTAQ TURTULLI*/
Ciganët kishin bujtur në qytet disa muaj më parë. Ngritur çadrat pranë lumit të mbushur me shelgjishte të gjelbra. Me shelgjishtet ata thurnin shporta, kanistra të mrekullueshme, i shisnin rrugëve të qytetit dhe nëpër fshatrat përreth. Ciganët e donin këngën dhe vallen, e pinin rakinë dhe verën, ishin të varfër dhe të pasur njëherësh. Nga bregu i lumit, era sillte çdo mbrëmje, këngët dhe vallet e ciganëve. Në fillim qytetaret u grindën, sepse këngët e ciganëve ishin ndryshe. Jashtëzakonisht të gëzuara dhe të harbuara dhe herë herë tmerrësisht të trishtuara. Qytetarët nuk mund të kuptonin se, kur niste gazi dhe hareja dhe kur plaste dëshpërimi dhe melankolia. Menduan të bënin pecicion ankimi në bashki për ti zbuar. Ata kishin tjetër edukatë dhe sjellje, por dalëngadalë veshët e tyre u mësuan dhe i lanë ciganët në jetën e tyre endacake. Qytetarët s’ishin në gjendje të dallonin një dasmë cigani nga ditët e zakonshme, pa dasmë.
Mihali asokohe ishte i ri. I pëlqente të këndonte dhe t’i binte kitarës. Një mbrëmje, ciganët ftuan Mihalin dhe mikun e tij Viton, në një dasmë cigani.
Dasma organizohej në sheshin e vogël, në mes të tendave, të lëvizshme dhe shumë praktike. Në qoshet e tendave, kishin vendosur pishtarë të mëdhenj. Kokat e pishtarëve i kishin mbështjellë me lecka dhe të lagura me naftë, lëshonin flakë dhe tym njëherësh. Orkestra ishte vendosur përkarshi tendës së madhe. Mihali i binte kitarës, dy ciganë mustaqezinj u binin, daulleve. Ata e afruan Mihalin për ta bërë dasmën më të veçantë, të ndryshme nga gjithë dasmat e tjera. Më shumë se dy daulle. Diçka qytetare, sepse nusja dhe dhëndri ishin specialë.
Ciganët kishin blerë raki kumbulle dhe peshk të lirë në tregun e qytetit. Gjithashtu dikush kishte prurë një tufë me hudhra dhe një tufë me qepë. Ciganët pinin raki, hanin peshq, kafshonin kokat e qepëve dhe i përtypnin zellshëm pa i larë. Mihali luante symbyllur, e kishte përpirë muzika. Ai nuk luante shumë mirë në kitarë, ndaj s’guxonte të luante në dasmë qytetare. Ishte rast brilant për të. Daullexhinjtë ciganë, gjithë siklet, përpiqeshin të ndiqnin ritmin e tij. Kjo vegël e re ua kishte prishur qejfin dhe u vinte një farë rregulli. Ata ishin mësuar të bënin zhurmë, bambër-bumbër dhe pluhuri të hidhej përpjetë. Zoti i dasmës kishte i thënë: Le ti afrohemi pakëz qytetit.
Mihali u tha daullexhinjve, të akordoheshin. Çfarë dreq akordimi kërkonte ky djalë? Daullja do, bjeri t’i biem, mjaft të ketë gaz dhe hare. Po të akordoheshin, ciganët qëndronin në një vend, nuk bridhnin lart e poshtë.
Vito i foli pranë veshit, pastaj e goditi me bërryl. Mihali ngriti kokën i hutuar dhe vështroi nga tjetri me inat.
“ Je tuhaf Mihal,” foli Vito. “S’ më dëgjon?”
“Më lër rehat,” foli i bezdisur Mihali: “Kjo dasmë cigani është aheng më shumë se dasmë. Më lër t’i bie kitarës si di vetë.”
“More, Miho djali,” i pëshpëriti Vito. “Je i vervër a si, shiko një mrekulli.”
“Ciganët kanë mrekullitë e tyre.”
“Mblidhe mendjen, vështro atje, përtej.”
Mihali ndoqi shikimin e shokut. Disa metra larg tij, në tendën kryesore, ulur në stol të lartë, ishte një vajzë. Një nimfë. Një mrekulli. Të ishte cigane ajo vajzë? Flokët korb të zeza, kaçurrela, i derdheshin mbi shpatulla si ujëvarë. Fytyra, qafa, duart, ishin jashtëzakonisht të lëmuara, si të ishin krijuar prej flete trëndafili. Fytyra e saj nga flakërimet e pishtarëve, kishte marrë shkëlqim vezullues. Vetullat, sytë, hunda, buzët, ishin harmoni të përsosur. Ajo i ngjante më shumë një engjëllusheje që kishte zbritur befas në një dasmë cigane, ku kundërmonte erë e rëndë raki kumbulle zierë me gjithë bërthama, peshk që piqej nxitimthi në zjarrin aty pranë, si dhe duhmën e rëndë të hudhrës dhe të qepës.
“ Ç’do ajo këtu, cigane te jete dhe ajo?” bëri habi Mihali.
“Hë, ç’do?” U ankua Vito.
Në krah të majtë të vajzës qëndronte një plakë, e cila përtypte një copë peshk të papjekur mirë. Në të djathtë, ishte një burrë ezmer, vetulltrashë, mustaqetrashë, që tymoste vazhdimisht duhan të ndyrë mbledhur ndanë lumit. Mihali e humbi, gishtërinjtë e tij ngelën të mbërthyer në telat e ndehur të kitarës. Vito e qëlloi përsëri, këtë herë me forcë, duke i pëshpëritur:
“Kujdes Miho djali, se mos hash ndonjë thikë në brinjë.”
“ Përse, ia bëri Mihali i humbur, unë s’po bëj gjë!”
“Ajo është nusja.”
“-Nusja?!”
“E ore, nusja,”tha Vito. “Ylli paska zbritur në pellgun e harruar të ciganëve.”
Mihali u përpoq të largonte shikimin prej andej, s’mundte. Ajo e tërhiqte si magnet. Nusja e ndjeu vështrimin e ngulur të Mihalit. Iu shmang një copë herë, u bezdis, u nervozua. Shikimi i djalit nuk ishte i keq, ishte i pastër, i habitshëm. Ajo nuk kishte ndjerë në jetën e saj një vështrim të tillë. Një fashë drite e ndrojtur mëngjesi. Prandaj iu përgjigj me shikim, ndërmjet qerpikëve të gjatë, të zinj, si shtiza të mprehta. Mihali vari kokën mbi kitarë.
“ Janë shigjeta, Vito, s’janë qerpikë,” mërmëriti Mihali.
“ Përse mbiu kjo zoçkë,?” pëshpëriti Vito.
“ Hë,përse? Këtë, them dhe unë.”
Shikimi i vajzës ishte i guximshëm, por dhe lutës njëherësh. Si vajzë uji. Përnjëherësh Mihalin e mbërtheu dëshira, të ngrinte kitarën dhe ta përdorte si armë, duke e vërtitur, rrotulluar sa andej këndej, mbi kokat e dasmorëve të dehur, që pinin dhe kërcenin si të tërbuar. Dheu i ngjeshur mes çadrave, ishte spërkatur me raki. Mihali ishte gati, të flakte mbi ta kitarën, të sulej drejt vajzës, ta hidhte në krahë, të humbte nëpër pyll si në baladë. Ciganët do kërkonin. Po të dy do t’i përpinte legjenda. Atëherë ciganet do ngrinin këngë. Ndryshe nga këngët e tyre. Magjia cigane, do ndehej mbi të tjerët. Do bëhej një farë eklipsi cigan.
A ishte e mundur që ciganët të kishin krijuar një hyjni të tillë?
“ Mblidhe mendjen Miho,” dëgjoi si nëpër mjegull, zërin e Vitos: Kujdes se mos na bësh ndonjë hata. Me këta leshatorë ciganë, nuk bëhet shaka. Pi raki, le të mbajë erë. Do bësh mirë, do qetësosh shpirtin.”
“ A mundem?” murmuriti Mihali. “Bukuria e saj është përrallë. “
“Mundesh Miho, mundesh.” tha Vito. “Ajo cigane është krijuesja e shqetësimeve dhe sherreve të gjithë burrave të botës. Ndaj të them, pi Miho,pi pak raki.
Nusja ishte e gozhduar midis plakës pa dhëmbë dhe burrit mustaqetrashë me pipë të gjatë. Ajo nuk lëvizte. Duart e saj të bardha mermer, qëndronin si të lidhura në pëqi. Mihali ishte gati të bërtiste, me sa zë që kishte në kokë:
“Lëreni të fusë diçka në gojë, ju kafshë prehistorike, ju ciganë pa ndjenja. S’e kuptoni? Kjo krijesë çmendurisht quhet nuse. Hapuni, më lini të shkoj tek ajo. O zot mblidhma mendjen.”
Vajza si ta kishte kuptuar, i nguli sytë e mëdhenj, gjithë lutje. Përplasi qerpikët e gjatë disa herë me radhë si krahë dallëndysheje. Ndaluni. Mendohuni.
Mihali po bindej gjithnjë e më tepër se vajza ishte trëndafil i papërsëritshëm, mbirë rastësisht mes gjembakëve të neveritshëm të ciganëve. Befas i hipi krimbi i dyshimit. Kishte dëgjuar nëpër biseda, se ciganet ishin mjeshtra në rrëmbimet e fëmijëve të vegjël, vetëm se askush nuk kishte dhënë prova vërtetësie. Sidoqoftë, kjo vajzë magjike duhej të ishte prova e parë e vërtetë. Vjedhje mjeshtërore, në mes të natës, pa hënë, pa zhurmë, duke lënë nga pas të lehurat e qenve. Ai më parë kishte një farë simpatie për ciganët, i dukeshin interesantë. Me shtëpinë mbi supe, ku rafsha, mos u vrafsha.
“Kujdes, Miho,” dëgjoi ta këshillonte Vito, “ po bie shumë në sy.”
“ Thua?!”
“Them që ç’ke me të. Shiko përreth,” tha Vito.
Burri me pipë të gjatë, e vështronte egër, gati ta shqyente më dysh. Ai po dërmonte drurin e nxirë të pipës me dhëmbë. Fytyra e plakës ishte zgjatur drejt tij. Goja e saj pa dhëmbë, ngjante si një këpucë e flakur në qoshe të rrugës, e kalbur dhe e deformuar. Ajo ishte gati të përtypte Mihalin, si peshkun e papjekur mirë.
“ Bjeri kitarës,” e këshilloi përsëri Vito, “lëre magjinë të ftohet.”
Në prag të mëngjesit, ciganët u derdhën në shesh. Këndonin dhe kërcenin si të ndërkryer. Vetëm shikimi i egër i burrit me pipë të gjatë, ishte mbërthyer si plumb mbi Mihalin. Mjekra e plakës pa dhëmbë po bashkohej me hundën, ajo përtypte gjithë tërbim masën e qulltë të peshkut. Truproja e palëvizshme e nuses po mprehte armët.
“Në djall të vejë cigani me pipë,” pëshpëriti nervoz Mihali: “Unë dua ta prek atë femër. Ta shoh, a është vërtet prej mishi, apo prej flete trendafili”.
Mihali la kitarën bëri të ngrihej. Buzët e vajzës u drodhën, gati sa s’klithën. Qerpikët e gjatë, u përplasën furishëm, si t’i kishte përcëlluar flaka e pishtarëve. Mollëzat e mermerta u prushuan. “Mos u çmende. Të lutem, qëndro aty ku je. Po shkel pragun e së pamundurës.” I thoshte ajo nëpërmjet lëvizjeve të syve.
Atëherë kur Mihali u gati të bërtiste, të ulërinte : “Ndaluni, hej, ju të marrë. Ju ciganë. Ju arixhinj, ju delenxhinj, që hani ballëgjerë, e pini raki. Lëreni të shkoje ajo vajzë. Si guxoni…
Vito ia shkuli kitarën nga duart dhe i pëshpëriti:
“Miho, shtroje gjakun. Këta u dehën me raki. Ndërsa ne ftujakët u dehëm me aromë femre, ciganeje.”
“Hesht Vito,” i foli zë mbytur Mihali,” duhet të bëjmë diçka.”
Vito e vështroi i trembur. Mihali nuk pati kohë të përgjigjej. Daullet, vallja, ulërimat e eksituara të dasmorëve, u ndërpre. Ciganët u shtynë pas. Hapën rrugë. Nëpërmjet monopatit, mes tendave, vinte kaluar, mbi kalë të kuq, një cigan i bëshëm, mustaqevarur. Shoqëruar nga dy ciganë pleq. Ai qëndroi në mes të sheshit. Kërceu shkathtësish nga kali. U përshëndet me dasmorët duke thënë:
“ Një jetë, një shpirt!”
“ Një shpirt, një jetë!” u përgjigjën ata.
Cigani ardhës ngriti brokën me raki. Piu disa gllënjka të mëdha. Pjesën tjetër e derdhi në qafën e shkurtër, të trashë si dem, e në gjoksin e përmbytur nga qimet e zeza.
“Rakia lumë, qejfi përpjetë,” tha ai.
“Hatëri mos të mbetet dhe qejfi të mos të prishet. Rakia dhe gazi përpjetë, u përgjigjën dasmorët.
“ Hatëri është si helmi,” ia bëri cigani ardhës.
“Ciganët nuk njohin hatëre dhe helme për dhëndurët,” u përgjigjën dasmorët.
Mihali vështroi Viton si i çakërdisur.
“Vito, kjo është skandaloze. Shihe. Sytë e saj do treten nga dhimbja,” fliste Mihali me zë të ndryshuar.
“ Hesht, qetësohu, na lër të dëgjojmë,” këmbënguli Vito, “diçka po ndodh.”
Ciganët po ulërinin të inatosur. Dhëndri këputi kopsat e këmishës dhe i ra gjoksit me grusht. Më pas drejtoi gishtin tregues nga nusja. Dikush bërtiti:
“Heshtni.”
Dhëndri tundi sërish gishtin tregues drejt nuses. Më pas e mblodhi gishtin në pëllëmbë dhe qëlloi përsëri gjoksin me grusht. Të gjithë dasmoreve pothuajse u kishte dalë e pira. Ata vështronin të ndërkryer.
“ E kishim bërë me fjalë ndryshe,” foli plaku pa hequr pipën nga goja.
Dhëndri goditi dheun me këmbë si mushkë.
“ Jam cigan i fisëm unë.”
Nusja u ngrit. Fytyra e vajzës tregonte dhembje të madhe, të pashërueshme. Sytë e saj përdridheshin, luhateshin si një shpend i plagosur. Vështronin vjedhurazi nga Mihali, si t’i thoshte. Ik, mbaroi, humbi, ik…
Duart e plakës pa dhëmbë, që vazhdonte të përtypej, dhe burrit të vrazhdë me pipë të gjatë, u ndehen të drithëruara, të trembura drejt vajzës, për ta ndihmuar të zbriste prej stolit të gjatë. Atë me siguri e kishte mpirë qëndrimi i pafund. Ata ishin pa shpirt. Ajo gjithë vendosmëri i ktheu mbrapsht. Këmbëngulja e truprojës ishte alarmante. Ata i luteshin zë ulët, i përgjëroheshin. Ata e qarkuan nusen.
“Ç’ po ndodh, mërmëriri Mihali: Ç’shtë ky panik, më lër të bëj diçka.
“ Mos do lësh lëkurën. Hesht, ia ktheu Vito.
Dhëndri qëndroi në mes të sheshit, këmbë hapur si shtatore. Një fëmijë i vogël u afrua drejt tij, i zgjati tasin me vaj. Dhëndri leu mustaqet, nusja kërceu pupthi në tokën e fortë. Dhëndri kaloi shpinën e dorës mbi mustaqet që shkëlqenin nga vaji. Ai zbardhi dhëmbët e verdhë, pastaj spërkati qafën e trashë dhe gjoksin me raki.
“Nuse të mbarë, falmë zot,” tha ai.
Mihali vështronte hutueshëm. Vajza hidhte shikimin drejt tij gjithë përvuajtje, dhembje, tmerr. Ik, të lutem, mbaroi. Ajo hodhi dy hapa të vogla, si të ishin prej fëmije.
Sytë e dasmorëve ishin mbërthyer mbi nusen. Trupi i saj u drodh si gjeth i ndodhur në mes të furtunës. Këmbët e bardha, jashtëzakonisht të brishta, sikur të mos ishin përkëdhelur prej rrezeve të diellit, u drodhën, u lëkundën sa andej këndej. Trupi iu epua, u përdrodh. Gjendja klithi:
“ Nusja e humbi, mbajeni. Mbiu syri i keq.”
Nusja nuk u rrëzua. Me përpjekje titanike, ajo u çapit. Tre hapa, katër, pesë. Edhe pse përpiqej të çapitej tmerrësisht ngadalë, trupi i lëkundej si lavjerrës.
Burri me pipë bërtiti;
“Le të fillojë muzika. “
Dhëndri qeshi duke nxjerrë dhëmbët e verdhë. Plaka pështyu ndër këmbë peshkun e zbardhur dhe sokëlliti.
“ Uheeeeej, uheeeej, uheeeej!”
Mihali ishte shokuar. Trishtimi në sytë e vajzës ishte oqean i tërë. Qerpikët e saj të gjatë, e kishin humbur ngjyrën, ishin bërë si gjethe pishe. Ato thoshin: “Do ishte mirë për të dy, të kishe ikur. T’u luta. Të kishe ikur përpara se unë të ngrihesha, të ecja. Le të mbetesha në kujtimin tënd ashtu siç dëshiroje. Unë të thosha, mbaroi…”
Mihali ndihej si t’i kishte rënë dielli mbi kokë. Bukuria e saj ishte përmbysur, bërë petë, duke i lëshuar vendin fatkeqësisë fizike, mëshirës. Dhëndri mustaqe varur, s’e la nusen të ecte zbathur në tokën e fortë. Ishte stërmundim për atë krijesë.
Ajo ishte një sakate e mjerë. Dhëndri e mbërtheu për beli si lodër dhe e hodhi në shalë të kalit të bardhë. Ciganët filluan të ulërinin, të kërcenin, të pinin. Dy ciganët muzikantë vazhdonin tu binin daulleve. Mihali qëndronte i mpirë, mbështetur në bishtin e kitarës. Ata nuk u përgjigjeshin kërkesave dhe kërcënimeve të dasmoreve, për tu rënë veglave. Dhëndri mustaqevarur, kërceu mbi kalë. Kapistallin e kalit të nuses e lidhi mbas shalës së kalit të tij. Burri me pipë të gjatë i zgjati brokën me raki. Dhëndri piu gjatë, me zhurmë. Rakia u derdh në mustaqe, në mjekër, në gjoks. Ai klithi i kënaqur. Duke e kapur brokën për fundi, derdhi raki drejt nuses. Ajo dukej si fëmijë e pambrojtur. Dhëndri qeshi me të madhe. Nusja vari kokën në gjoks. Filloi të qante me dënesë.
“ Nusja qau, e zboi shejtanin. “
Dasmoret ulërinin në kupë të qiellit, kërcenin zbathur, si të marrë. Dhëndri fshikulloi ajrin, dhe tërheqi dhunshëm kapistallin e kalit të bardhë të nuses. Ajo lëkundej sipas trokut të kalit, kokëulur, mbërthyer nga dënesa. Mihali donte të vraponte mbas kalit të bardhë. Vito e mbërtheu fort mbas krahu.
“Të shkretet ne, verbohemi nga shkëlqimi i rremë,” foli Vito duke tundur kokën mendueshëm: “Sidoqoftë, e shkreta sakate ishte peri.”
Trupi i vajzës lëkundej vajtueshëm në shalë të kalit. Kali i bardhë mbarte jo një nuse të bardhë, po një vajtim. Ajo ktheu për herë të fundit kokën e bukur, si një flutur e goditur,e rrëmbyer, e flakur. Krahët qerpikë, lëvizën ngadalë, i treti era e lehtë. Asgjë. Gjithçka ishte mbështjellë nga ujërat e shelgjeve vajtues. Lotët e vajzës kullonin nëpër shelgjet e gjelbër, ku më pas ciganët do t’i mblidhnin dhe do thurnin shporta. Ndaj shportat dhe kanistrat janë aq të mrekullueshme.
Ciganët të lodhur, të dehur, u shtrinë përdhe në truall. Mihali me Viton hodhën veglat në sup,bënë të largoheshin. Rrugën ua preu cigani me pipë të gjatë. Ndërmjet pjesëve të lira të buzëve, ai hodhi përpara këmbëve të tyre, një cirkë të gjatë pështyme. Pranë tij u afrua plaka pa dhëmbë. Ajo pështyu gjithashtu.
Fryu erë dhe çadrat e ciganëve u mbështollën nga shelgjet lotues.
Vonë, Mihali u përpoq të mësonte diçka për vajzën, që ishte thjesht yll nate në perëndim. Ciganët mbas një muaji mblodhën çadrat dhe tendat, shelgjet u vyshkën shumë shpejt. Ata u larguan, s’dihej se ku, duke lënë pas togje hiri, shenjat e hunjve të çadrave, ngulur thellë në tokë, por që u mbushën shumë shpejt, nga uji qysh në shirat e para.
Në çdo dy, tre vjet, grupe të ndryshme ciganësh vinin dhe shkathtësisht ngrinin çadrat anës lumit, ku kishte shelgjishte me bollëk, ku ata laheshin të shkujdesur, herë me gjithë rrobe, e herë lakuriq. Thurnin shporta të bukura, këndonin, kërcenin deri në mesnatë.
“ Vërtet qejf bëjnë ciganët, hanë, pinë, dëfrejnë. Jetë pa derte dhe halle, lum ata, ” thoshin qytetarët për ta.
Grupi i ciganëve, me burrin me pipë të gjatë dhe plakën pa dhëmbë nuk u dukën më. As ajo vajzë engjëllore me ciganin mustaqevarur. Ndoshta ciganët, u shmangeshin trazirave të pakëndshme. Pranonin një jetë jashtëzakonisht të thjeshtë, pa orendi. Pa brenga dhe halle…
* (fragment nga romani : ” Vetmia e zerave”)
NE TRYEZE ME POETET
Mendime rreth antologjisë poetike me përkthime të Ligor Priftit: “Në tryezë me poetët”/
Nga KRISTAQ TURTULLI/
Sa herë i rikthehesh një vepre të përkthyer me dinjitet dhe përkushtim, prej kolosëve të mëdhenj të letërsisë botërore. Si të ulesh në gjunjë pranë një burimi me ujë të kulluar, dhe të pish me etje pa ndërprerë freskinë, pastërtinë dhe mrekullinë. Përsëri dhe përsëri zbulon në to një minierë të re me xhevahire dhe diamante. Dhe përsëri, qëndron i hutuar, si një fëmijë adoleshent dhe magjepsesh prej tyre. Kjo gjë më ndodhi me librin e përkthyer nga talentuari Ligor Prifti: ‘NË TRYEZË ME POETËT.’ E mora përsëri në duar, fillova ta lexoja, ta përpija. Libër ky ku autori me çiltërsi dhe përgjithësi ka ftuar ti vijnë në tavolinë figurat më të shquara, të artit poetik, të ulen bashkë me të dhe të fillojnë një bisedë të gjatë, të hapur, si rrallë herë. Kjo ndodh për shkak se përkthyesi ynë Ligor Prifti ka derdhur pa kursim polemin e mrekullueshëm të tij. Pasi ai, në brendësi, është vetë poet i lindur.
Çdo krijues në fillimet e veta gjithnjë ka qenë i tunduar kur ka qëndruar i hutuar përpara shkallinave të mermerta ku ngrihej dera dy kanatesh me tokëza ari por e mbyllur hermetikisht e tempullit të letërsisë së madhe botërore. Është zgjatur, kacavarur, përpjekur të hapë derën dhe të hyjë brenda tempullit, shpesh herë ka shkarë dhe është rrëzuar, nuk ka mundur mësojë, të fisnikërohet, të mrekullohet për vlerat dhe madhështinë, sepse i ka munguar çelësi i domosdoshëm për të hapur atë derë dhe hyrë në tempull: ‘Gjuha’.
Rilindësit tanë të mëdhenj, Naim Frashëri, Asdreni, Çajupi , dhe më pas të tjerët, të cilët e ngritën në një stad më të lartë me vlera të pazëvendësueshme si: Fan Noli, Lasgush Poradeci , Mitrush Kuteli, Jusuf Vrioni, Vedad Kokana, Petro Zheji, Pertaq Kolevica më të rinjtë Aurel Plasari, Adrian Klosi, Vangjush Ziko etj e dinin mirë rëndësinë e thembrës së Akilit. Për të bërë një popull që të shtyhet të dojë artin dhe kulturën duhet ti japësh një ‘Peshqesh’ të kushtueshëm për ta joshur dhe shijuar dhe ata i u futën përkthimit të veprave më të shquara të letërsisë botërore. Personalitet e artit dhe kulturës me përkushtim me obligim të pa imagjinueshëm në kushtet në të cilat jetuan dhe punuan, bënë letërsi të rëndësishme dhe njëherësh hapën dritare të mrekullueshme për të njohur botën dhe dashuruar atë.
Ne kemi lexuar, përpirë vepra të përkthyera nga letërsia botërore dhe jemi ngazëllyer. Të marrësh përsipër të shqipërosh një letërsi të madhe nuk është e lehtë, është sakrificë, është punë e paçmuar dhe e papaguar dhe para së gjitha duhet njohje e thellë, pra është një rikrijim. Mbasi dihet historikisht në eksperiencën dhjetëra vjeçare të fatit të artistit dhe poetit, ata gjithnjë kanë dhënë nga vetja dhe nuk kanë marrë kurrgjë, shpesh herë pas tyre është mbjellë harrimi por fatmirësisht ka ngelur i pazëvendësueshëm vepra e sjellë e dhuruar, përkthimi.
Në këtë kuadër, në këtë vazhdimësi është edhe njeriu serioz dhe inteligjent, përkthyesi i talentuar Ligor Prifti i cili para do kohe botoi antologjinë poetike: ‘Në tryezë me poetët’. Përkthime nga poetë të shquar të letërsisë botërore, në shtypshkronjën e mirënjohur edhe shumë vite më parë në qytetin e Korçës: ‘Kotti’. Ligori duket sikur hyn me ndrojtje, disi me pasiguri, por në realitet përkthyesi ynë hyri me dinjitet në kurorën e përkthimeve me vlerë të letërsisë së huaj
Qysh në titull të librit ‘NË tryezë me poetët’:ndjehesh i joshur, i afruar me bujari të ulesh në tavolinë, të pish një gotë prej mushtit më të përzgjedhur të autorit nga poetët e mëdhenj. Ligori me bujari, sinqeritet dhe thjeshtësi, të jep të lagësh buzët dhe të shijosh bukurinë e paçmuar të mrekullisë poetike të mjeshtrave të mëdhenj. Përnjëherësh ndjehesh i çliruar prej trusnisë, je ulur dhe bashkëbisedon me gjenitë, të cilët kanë lënë gjurmë në zemrën e njerëzimit dhe në botën e madhe të artit e të kulturës. Ata janë fare pranë teje.
Pastaj autori me përkushtim, inteligjencë, dashuri dhe guxim na merr për dore dhe bashkërisht futemi në tempullin e shenjtë dhe përnjëherësh përpara syve tanë hapet një kopsht i mrekullueshëm ku të në harlisen lulet më të bukura dhe plot aromë të letërsisë botërore. Ligor Prifti çiltërsisht e thjeshtësisht dhe me përzgjedhje profesionale, na afron diamante të letërsisë botërore. Vizioni i tij në këtë libër ka një shtrirje gjeografike të gjerë në pjesën më të madhe të globit, nga Evropa e gjer në Amerikë, nga Izraeli e gjer në Japoninë e lindjes së largët. Vargu i ëmbël e lakonik i këtij përkthimi të tërheq fuqishëm. Ne ecim të hutuar prej magjisë së artit por ai na shkund dhe na fton të shijojmë sonetet e më të madhit e më të mëdhenjve, gjeniu i letrave Uilliam Shekspirin, më pas shijojmë Bajronin, Lermontovin, Edgar Allan Poe-n. Të mençurin Omar Khajanin me rubairat e tij të papërsëritshme, Emili Dickinson, Pjetër Pavlloviç Ershov. Bashkëkohësin e Shekspirit, i lindur vetëm dy muaj përpara tij, Kristofer Marlou. Odat e mrekullueshme japoneze etj. Janë shumë autorë që ka përzgjedhur përkthyesi i talentuar Ligor Prifti, i cili ecën me kujdes në një fushë të madhe me lule shumëngjyrëshe, na jep një panoramë të mrekullueshme. Ky libër që në dukje është shumë modest ka vlera të veçanta.
Qysh në bankat e shkollës kemi lexuar pjesë nga tragjeditë e Shekspirit, Hamletit, Makbethit dhe më pas libra të plotë të përkthyer me mjeshtëri prej Nolit të madh. Ligori matet me guxim dhe na sjell me mjeshtëri dhe profesionalizëm disa nga sonetet e mrekullueshme të Kolosit Shekspir si: ‘ Venera dhe Adonis’. ‘Ankohet një vajzë e dashuruar’. Sa bukur jepet në harmoni dhe mjeshtëri bota shpirtërore të dy të rinjve:
Ajo si prush në faqe flakëruar,
Ai në turp, në epsh i akulluar…
Ky hir u lodh e më tepër po mundohet
Të japë prova shumë, pa mbarim.
Kjo dashuri, që de e s’dashurohet
Një tjetër çmim e meriton shpërblim. ( Venera dhe Adonis)
Baluken kafe krelë përmbi vetull;
Puhis’ e lehtë kur vinte nga lumi
Në ato buz’ parcelën kishte gjetur,
Më e ëmbël ç’ ish e bënte më së shumti.
Kush sy e shihte zvjedheshe nga gjumi.
Në atë fytyr’ kur binte mbetej mbytur,
Aty parajs’ e tërë rrinte zhytur…( Ankohet një vajzë e dashuruar)
Ligor Prifti përpiqet japë vlera të mirëfillta duke e respektuar metrikën, ritmin dhe rimën, si një princip besnikërie ndaj origjinalit. Në rastin e poezisë angleze një handikap ku nuk mund të mposhtë densitetin 11- rrokësh. Në sajë të numrit të madh të fjalëve një- rrokëshe, veçanërisht në këtë poemë ku mund të përmbajë deri në gjashtë elemente kategori gramatikore emër, mbiemër, folje etj. Ligor Prifti na ka dhenë me sukses të plotë ndjelljen e magjishme të Shekspirit.
‘Krahasuar me tekstet e përfituara në gjuhët gjermanike- anglosaksone, forma e vargëzimit në këtë poemë shfaqet menjëherë si një formë që nuk nxë më shumë njësi të tilla gjatë përkthimit në shqip. Përkthyesi e kupton qartësisht se duke u nisur prej një kriteri poezia kthehet në një problem të fizikës së fjalëve, të shfrytëzimit sasior të hapësirës metrike të vargut. Ekzistojnë elemente karakteristike shekspiriane të cilët nuk mund të lihen pa u vëne re në asnjë mënyrë, i të thuash pa u tradhtuar e madje edhe struktura thellësisht, betimet patetike të poezisë trilli imagjinar, antitezat e forta, vargjet përmbyllëse proverbiale që japin kolorit dramatik, mesazh filozofik, timbër sugjestionues dhe nj imponim për tu ngulitur në kujtesë’, thotë autori në parathënien e librit.
Përkthyesi Ligor Prifti përkthen me art dhe bukuri poemën: ‘I burgosuri i Shilonit’ vepër prej ikonës së poezisë angleze dhe botërore Xhon Gordon Bajron. Shumë nga ne jemi njohur me poemën madhore: ‘Shtegtimet e Çajld Haroldit’. Kjo poemë është e ndjerë, e trishtueshme dhe e fuqishme. Shkruar me art dhe temp të madh.
Një dritë më llapsi brenda trurit-
Më bujti zogu perandor;
Këngën e pyllit ktu ma pruri
Tek hyn e del në kraharor.
Kalimi nga poezia klasike anglofone, e cila e ndërton poezinë mbi të tjera struktura mbi hapin lambik, mbi një tjetër temp të krahasuar me shqipen është kryer në mënyrën me të disiplinuar.
Ne i kemi lexuar dikur në fletë fletoreje të kaluara dorë më dorë ‘Rubairat’ e Omar Khajanit, të përkthyera me mjeshtëri të lartë nga i madh Fan Noli. Sipas specialistëve të kohës këto përkthime ishin të dorë së parë. Mund të jetë modeli i përkthimit të tyre në të gjitha gjuhët e botës, të reja e të vjetra, të gjalla dhe të vdekura. ‘O Zot, Ti e di, që unë të kam njohur Ty sipas kutit të mendësive të mia. Më fal, njohja që kam bërë është njohja drejt teje.’ Sipas një legjende besohet që këto janë fjalët e fundit të Omar Khajanit para vdekjes.
Tani na i sjell Rubairat e të madhit Omar Khajanit përkthyesi Ligor Prifti, me të njëjtën temp, intensitet, forcë dhe freski:
Ësht’ fushë shahu, bota, ja se si;
Një dit’,një natë, ushtarë un’ e ti.
Na lëvizin, rrethojnë e na vrasin,
Të prehemi, na venë në kuti.
Apo:
U shfletua libri i jetës. Sa keq!
Haretë, pranverat shkuan për dreq.
Rinia si zog s’ e kuptova si erdhi,
E si m’u zhduk, si nga dora një qelq?
Ligori Prifti na sjell me mjeshtëri Petrarkën, poetin e madh të rilindjes italiane me sonetin XLVII me një varg të shkathët dhe lakonit që i këndon me aq zjarr dhe dashuri ndjenjës së lartë:
Kur, i burgosur në syt’ e tu, një rreze më ndriti…
Ligori Prifti në antologjinë e tij : ‘Në tryezë me poetët’, na magjepsën nga faqja në faqe, për rrjedhshmërinë dhe origjinalitetin edhe pse janë krijues të ndryshëm, me karakteristika të veçanta dhe shumë të mëdhenj. Përkthyesi na befason dhe ngjan si kërkuesit e arit të cilët kërkojnë, punojnë pa u ndalur për të gjetur ar të pastër. Ai është i përkushtuar për të na dhenë me realizëm të gjithë vlerat dhe mrekullinë e artit botëror. Ai nuk ndalet por përpiqet dhe operon me kolosët e mëdhenj për të përftuar tek lexuesi emocion të fuqishme me një muzikalit habitës.
Ne e kemi njohur të madhin Edgar Allan Poe dhe poemën e tij të famshme: ‘Korbi’ të sjellë me aq art dhe mjeshtëri nga Noli ynë i madh. Jeta e Poes është më melodramatikja nga të gjithë shkrimtarët e gjeneratës së tij. Përkthyesi Ligor Prifti e qëmton figurën, fjalën e bukur, muzikalitetin, dhe na sjell me dinjitet një tjetër perlë të përkthyer me art prej tij poezinë: ‘Anabela Li’:
Dhe yje në qiell në mos pastë
Mjaftojnë syt’ e saj të zes.
Do shtrihem e do shoh nga deti
Mos del gjëkundi e do ta pres.
Hëna kallaj përsipër meje
Më ngjan me Anabela Li,
Por kjo e fundit poshtë dheut
Të bëhet nuse pret e ri…
A ka më të fuqishme dhe me figuracion të gjetur se kjo poezi kushtuar vajzës që dashuron. Sytë të së dashurës i krahason me yjet e qiellit por me një figuracion mahnitës. Apo hëna kallaj përsipër meje ri, më ngjan me Anabela Li, e cila në një mënyrë apo tjetër pret të bëhet nuse…!
Lexuesi kalon, lexon me kërshëri nga faqja në faqe të antologjisë poetike, nga një krijim në tjetrin. Përnjëherësh bindesh se përkthyesi di të përzgjedhë, të krijojë një larmi të këndshme, di të fokusojë dhe të krijojë emocione të fuqishme, në krijimet më të mira e më të rëndësishme të krijimtarisë të poetëve. Duke bashkëbiseduar me ta gjithnjë dhe përcjellë tek lexuesi emocione të mëdha.
Nuk mund të lihet mënjanë dhe pa përmendur poezia izraelite të Shaull Cernikocski me titull: ’Ninull’
Është një ninullë e veçantë gati epoke, i këndon me shpirt nëna birit të saj, i cili është shumë i vogël dhe që pret të ritet. Të rrëmben dhe të mallëngjen nga patosi, forca dhe dashuria e nënës për fëmijën, familjen, mëmëdheun, të cilat për të janë të gjitha të lidhura nyje në mënyrë të pazgjidhshme. Sa bukur e jep në përkthim Ligor Prifti:
Zogjtë heshtën, fli dhe ti,
Hijet kudo ranë.
Mos ki frik’ nga terr’ i zi,
Fli, se më ke pranë.
Je hebrej. Përmban kjo fjalë
Jet’ e hidhërim.
O filiz nga lashtësia,
Rritu bëhu trim..!
Përkthyesi Ligor Prifti përcjell tek lexuesi poezi nga lindja e largët, të panjohura deri më parë, ode të fuqishme japoneze, të cilat janë peizazhe për jetën dhe dashurinë. Këto ode janë shumë të njohura e të pranishme në çdo familje japoneze. Ato përbëjnë perlat antike të mençurisë dhe të shprehjes personale të jetës dhe dashurisë.
Ah! Dashuri, tu binda unë i tëri.
Livadheve jam bërë arrakat.
Këtë pranver, për ty jehoi zëri,
Në fushë lule mblodha e në shpat.
Mbi mëngët e mia, a se sheh?
Bora bie, gjurmët e saj le.
Duke parë dhe ndjekur një krijim nga një tjetër, një autor nga një tjetër, nga një anë e globit në tjetrin cep. Në tematikën e larmishme të kësaj antologjie poetike me vlerë dhe nuk mund të mos vihet re se tema që parapëlqen më shumë përthyesi ynë Ligor Prifti është tema e madhe dhe universale e dashurisë, sepse vetëm këtu shpërthen forca e artit dhe jep poezi brilante të pa arritshme në artin botëror. Në secilin autor tema e dashurisë zë një vend të merituar dhe të pazëvendësueshme. Përkthyesi e di mirë këtë ndaj e parapëlqen dhe na jep përkthime të bukura me musht poetik.
Një vend të rëndësishëm në këtë antologji poetike zë dhe krijimtaria e poetit të madh rus, Mihail Jurjeviç Lermontov. Ikonë e poezisë ruse e botërore. Prozator i ndritur. Shumë i njohur për lexuesin shqiptar me romanin:’Një hero i kohës sonë’, me ‘Lirikat’, përkthyer nga Lasgushi ynë i madh. Gjithashtu dhe poemën:’Demoni’ përkthyer me mjeshtërisht nga Petraq Kolevica. Lermotovi ka qenë dishepull i Pushkinit dhe vazhdues i veprës së tij. Lermontovi i ka kënduar dashurisë dhe të zgjedhurave të tij si asnjë tjetër.
Unë pres i përmalluar,
Veç me sy marr ushqim;
Kurse ti , e dëshëruar,
Më bën shenjë për afrim…( Çast i lumtur)
Apo një tjetër:
O shpirt! Që sot do jesh jetime!
S’do gjesh të afërm, as strehim,
As te një tjetër përqafim!
Të qeshur kurrë s’do ti kesh sytë,
Kush gjeti lumturi të dytë:! ( Engjëlli i vdekjes)
Në disa poezi të tjera shpirti i poetit të madh shpërthen dhe Përkthyesi na i jep me art në poezitë: ‘Kupa e jetës’,’Mërzi e trishtim’, ‘I burgosuri’ etj
Rusi e pistë, lamtumirë,
Vend skllevërish e me sundimtarë,
Ju uniforma blu me ngjyrë,
O popull, që të vënë samarë.
Po ta vëresh me kujdes përkthyesi i jep me intensitet dhe emocion, përcjell me mjeshtëri shqetësimin, brengën, revoltën e poetit të madh. Bukuria qëndron kudo , intonacionet e zërit shtjellohen në izofoni vertikale. Goditja nuk stonon gjatë gjithë idesë e cila është thellësisht e rrjedhshme. Përkthyesi ynë Ligor Prifti me elementet e shkathëta artistike që ka përdorur nuk e tejkalojnë dhe as e lënë pas origjinalin. Për këtë ia vlen ta respektosh dhe ta shijosh deri në fund kupën e mbushur buzë për buzë të artit të krijuesit të shquar dhe kjo shije e pazëvendësueshme është një meritë dhe rezultat i një pune të vazhdueshme dhe këmbëngulëse.
Ndërkohë nëpër faqet e internetit në shohim dhe lexojmë përkthime të reja prej përkthyesit të talentuar Ligor Prifti nga poetë të mëdhenj. Ai është gjithnjë, natë dhe ditë në tempull, mes sofrës së pasur të poetëve të mëdhenj. Edhe pse shëndeti shpesh herë nuk e ndihmon. I lexon të mëdhenjtë e ftuar në sofrën e pasur të tij, bisedon me ta, pastaj vendos se çfarë do të dhurojë lexuesit shqiptar.
Përkthyesi ynë i talentuar Ligor Prifti shpesh herë punon me lente, mbasi nuk e favorizon dhe aq drita e syve, por ai nuk e ndërpret studimin dhe përkthimin. Përpara se veprat, poemat dhe poezitë të marrin rrugën e shqipërimit, ai i lexon dhe i rilexon veprat e mjeshtret të mëdhenjtë. Më pas i përkthen me durim, i limon, u jep ëmbëlsi me shumë kujdes dhe dashuri. Na i dhuron neve me zemërgjerësi, ne i lexojmë i shijojmë dhe e përshëndesim..
NË VILEN E KOLEKSIONISTIT PLAK
Tregim nga Kristaq Turtulli/
Nuk kisha përfunduar ende së ngrëni kur oshtiu buria e makinës poshtë dritares. U vesha me nxitim dhe dola. Vehbiu më priste në këmbë përpara makinës, derës e së cilën e kishte lënë të hapur dhe nga brenda dilte tymi i duhanit si oxhak kaldaje.
Vehbi Çezma është vejan, burrë i vjetër, trupmadh, me flokë të bardha të ngritura përpjetë, si iriq. Më shtrëngoi dorën fort, pastaj shkundi me ngut ndenjësen prej pluhurit të duhanit. Flaku në koshin e plehrave bishtat e cigareve dhe më tha të niseshim. Brenda në makinë të mbahej fryma prej erës së rëndë të duhanit, por nuk i rashë në sy.
-Erdha me ngut ngaqë menaxherit i thanë të thërrasë të tjerë punëtorë, të mbledhin rraqet dhe rrangullat. Nuk është keq të bësh ca dollarë kesh, si thua?- më tha Vehbiu, e preu makinën nga e djathta dhe hyri në autostradë.
-Shkëlqyer,- i thashë.
Përpara tij, pranë xhamit të makinës, pashë një fotografi ku në të kishin dy vajza të përqafuara, flokëgështenjë, të qeshura, të këndshme, hundë majuce.
-Janë mbeskat e mija, -më tha Vehbiu me zë të qeshur. Mori fotografinë në duar e ledhatoi, e puthi, dhe shtoi:- Kotelkat e gjyshit. Më ka marrë shumë malli për to.
Vehbi Çezma brodhi për vite me radhë nëpër shtetet Evropës, derisa mbërriti në Kanada, së bashku gruan, Anën, një çifute të trupvogël, të kolme, me sy të mëdhenj dhe të bukur, mbetur jetime në moshë të njomë. E njohu në Belgjikë, ajo punonte vullnetare në një shoqatë bamirëse. E tërhoqi fort pranë vetes, e puthi në buzë dhe i tha; ‘do të marr për grua.’ Ana e vështroi ngultas e hutuar, me sytë e mëdhenj dhe të bukur. ‘Mermë,’ i tha. Prindërit e saj ishin burgosur dhe djegur në krematoriumin famëkeq, gjerman të Dakaut. Gruaja i qëlloi e mirë, besnike, i fali Elizën, një vajzë të imët me sy të mëdhenj dhe të bukur si e ëma, që vetën dinte të qeshte. Ardhja e fëmijës në jetë, ja ngrohu shpirtin Vehbi Çezmës. Kur kishte kohë të lirë, luante me të, e merrte me vete dhe dilte parqeve. Por vajza ju rit shumë shpejt. Një ditë kur hanin drekë, u tha si me shaka, do shkoj. Vehbiut i ngriu luga e gjellës në dorë. Dhe vërtet, pas disa ditësh iku si era, së bashku me një shok në Izrael, me syze të rrumbullakëta dhe hundë majuc. ‘Do ktheheni shpejt?’ I pyeti ai. Anës i ishin rrëmbushur sytë. Të dy të rinjtë vështruan njëri tjetrin dhe qeshën. ‘Qeshin,’ rënkoi Vehbiu. ‘I ikin prindit prej gjirit dhe pa pikë turpi qeshin. Po kjo pikë e zezë.’ Ai i mërzitur u tërhiq mënjanë, bërtiti, shau. Ana e mirë ndrydhi dhembjen e mori pranë e qetësoi, duke i thënë, i dashur, fëmijët janë si pëllumbat, i lind, i rit, i ushqen, i mëson si të fluturojnë. Dhe befas, ikin, fluturojnë, tutje, drejt vendeve të tjera siç fluturuam ne. ‘Ne na detyruan të iknim nga sytë këmbët,’ u grind Vehbiu.
Dikur, Vehbiu bëri një tregti të vogël, e cila i eci mbarë, bile bleu dhe dy shtëpi të bollshme në qendër të qytetit. Por gruaja e mirë dhe e urtë Ana iu sëmur papritur, i zuri shtratin. Ai përkujdesej për të si fëmijë. Një mëngjes e shoqja e thirri pranë dhe i tha:
‘Kam qenë e mirë me ty o Vehbi, të drejtën më thuaj?’ Burri i drodh dhe i rrodhën lot.
‘Ç’më thua o Anushja ime, o lulja ime! E mirë ke qenë, shumë e mirë je, aq sa nuk të kisha dhe nuk të kam hak,’ i tha.
‘E ti ke qenë burrë i fortë, me huqe të mira dhe unë ndjehesha mrekullisht mirë, o pëllumbi im, o shqiponja ime. Shtrëngomë në krahë, si gjithnjë,’ i tha ajo.
Vehbiu e roku nga shpatullat e dobëta, e afroi pranë vetes, e ngjeshi pas gjoksit të tij. Frymëmarrja e saj po ngadalësohej. Pas disa çastesh trupi i Anës u lëshua, u var.
‘Ana,’ bërtiti Vehbiu, ‘Anaaaa!’
Heshtje, asnjë përgjigje. Ajo iku, sikur nuk ishte kurrë.
Vdekja e gruas e dërmoi shpirtërisht dhe ekonomish, falimentoi. Kur ajo i iku, e la vetëm, Vehbiu e kuptoi sa e kishte dashur dhe sa shumë qe lidhur me atë grua të vogël, të dhembshur dhe me sy të mrekullueshëm. I telefonoi Elizës, së bijës, iu lut, të kthehej, por ajo i tha, ‘Kam krijuar familje dhe kam vendosur të qëndroj në Izrael. Sidoqoftë ajo erdhi në varrimin të së ëmës. Ishte shëndoshur, bërë grua. Eliza qëndroi disa ditë me të dhe iku. Pas disa javësh e mori në telefon dhe i tha: ‘Baba, po të duash eja këtej nga ne, në Izrael të jetosh me ne.’ Vehbiu bëri dhe një operacion të paparashikuar zemre, që e rrëzoi shumë. I detyruar, i dërmuar i shiti të dyja shtëpitë dhe bleu një shtëpi të vogël në breg të liqenit. Nisi të kërkonte punë. Pas disa përpjekjesh për të gjetur një punë të përshtatshme me shëndetin e tij, disa miq çifutë, nga fisi i gruas e rekomanduan të punësohej si lulishtar tek një koleksionist pikturash dhe antikuarësh.
Makina vraponte në autostradë. Vehbiut nuk e kishte shkulur prej dhëmbëve të vënë cigarishten bosh. Trup përkulur vështronte i menduar morinë e pafundme të makinave. Ishte mesditë dhe autostrada ishte plot me makina të llojeve të ndryshme. Më hodhi një shikim të shpejtë dhe tha:
-Bosi im, koleksionisti plak cofi, vdiq para dy ditësh. Karusel është kjo dreq jetë dhe përgjatë rrotullimit ngelesh në vend. S’ më vjen mirë, e njoha nga afër, punova, u përkujdesa në vite për kopshtin e tij. Siç të kam thënë ishte një nga koleksionistët më të mëdhenj, – tha Vehbiu dhe u kollit.
Përnjëherësh mu kujtua novela e mrekullueshme: ‘Koleksionisti i padukshëm,’ i Stefan Svajgut. Frika, përulja, përvuajtja, varfëria e gruas dhe e vajzës së koleksionistit plak, dhe verbëria, mallëngjimi i tij për koleksionin e padukshëm. I cili besonte se kishte koleksionin më me vlerë dhe lëmonte me dashuri kartablet e zbrazëta. Ndërsa koleksioni i vërtetë i pikturave, ishte shitur dhe shpërndarë në të katër anët e botës qysh prej një kohe të gjatë.
-Ishte burrë i mirë merhumi, i krimbur në dollarë. Nuk kam përse të ankohem, më mbajti me bukë, por vetëm kohët e fundit kishte filluar sikur të çkallaisej. Përpara se të zinte shtrojën, të sëmurej, më vinte pranë, kur punoja dhe më ankohej për vdekjen e artit, vyshken e luleve dhe të vlerave njerëzore. Kur përfundoja punë nuk më linte të largohesha. Më thërriste brenda dhe më tregonte koleksionin e tij. E ndiqja me vëmendje, e dëgjoja. Paçka se isha i lodhur dhe më flihej. Kopshtaria të kënaq shumë, por edhe të lodh. Nuk i ktheja fjalë vetëm e dëgjoja, se ndryshe do nxehej dhe do fillonte të shkulte leshtë e kokës. I gjori Oneil! La pas miliona e miliona dollarë dhe me vete nuk mundi ti marrë dot, – ia bëri Vehbiu.
Makina la autostradën dhe u fut në një rrugë dyshe, me shtëpi dhe vila të mrekullueshme. Përpara shtriheshin lëndina, me bar të gjelbër, lule shumëngjyrëshe. Mua nuk më ka rënë rasti, ngaqë nuk më del koha, të kaloj nëpër këto rrugë dhe këto shtëpi që fshihen pas pemëve të larta. Vehbiu ndaloi makinën përpara një vile të madhe, të rrethuar me kangjella të hekurta dhe të larta, të lyer me bojë të zezë dhe me derë të madhe të thurur me kangjella. Shtypi butonin që gjendej në krah të derës, pas disa sekondash, dera e hekurta u shkund dhe lëvizi, u hap. Vehbiu më tha të zbrisja. Ai preu makinën majtas në një rruginë të shtruar me zift drejt garazhit të madh.
U gjenda vetëm në oborrin e madh të vilës, me rrugina të shtruara me zhavorr të imët. Në mes dhe nga të dy anët hapet një kopsht i madhërishëm, ku harlisen bukur lule të shumëllojshme. Përpara meje u paraqitën si një mozaik i gjallë, të gjitha llojet e ngjyrave të tulipanë; të bardha, të kuqe, të verdha, të gjelbra, ngjyrë vishnjë, ishte një kombinim i mrekullueshëm. Të mbahet fryma prej kënaqësisë. Pak më tej kishte llojesh të ndryshme trëndafilash të mëdhenj, të bardha, të kuqe, vishnjë etj, që nanurisnin gjithë krenari dhe delikatesë. Pak më tej valëzonin karafilat, borzilokët, shpatoret, bardhoshet, si dhe shumë lule të tjera, të gjitha ishin të mrekullueshme, dhe plot aromë. Në qendër të kopshtit të krijuar me lule të ndryshme, një metër katrore, dallova diçka të ngjashme me orën. Ngaqë mu duk sikur akrepi i minutave lëvizte.
-Ore Vehbi, kjo këtu, sajuar me bar dhe lule, thua të jetë orë e vërtetë?- e pyeta Vehbiun kur më erdhi pranë.
-Orë e vërtetë, pse jo,- mu përgjigj ai dhe qeshi, pastaj shtoi:- Vite të shkuara shkova për vizitë në qytetin e Niagarës. Atje ndër të tjera më tërhoqi vëmendjen një orë e madhe punuar me bar e lule dhe me shumë fantazi e shije të hollë. Nuk më rihej pa e krijuar një të tillë.
-Ke bërë punë të mrekullueshme o mik. Çdo gjë këtu, të jep përshtypjen sikur është qëndisur një qilim me pe e gjilpërë dhe jo truallin me shatë dhe prashajkë – i thashë.
Ai u skuq nga kënaqësia.
-Një farë mënyrë, ashtu është. Kopshtarinë e mësova rastësisht kur isha djalë i ri, në Belgjikë. Nuk më shkonte ndër mend se do më hynte në punë, në pleqëri, – foli mendueshëm. Heshti një hop dhe vazhdoi:- Bosi plak ka qenë njeri me huqe dhe i djallëzuar si dreqi. Kur fillova punë, më vinte tre herë në ditë, me një stol të vogël. Ulej në mes të kopshtit, gjoja të bisedonte, në fakt ai më përgjonte, më kontrollonte dhe kur shihte ndonjë lule të vyshkur ose të këputur, tërbohej. Me sa morra vesh kishte ndërruar shumë kopshtarë, derisa më pranoi mua. Më ndiqte hap pas hapi, më dukej sikur e mbaja mbi shpinë. Kur e pa që punoja mirë, nisi të vinte më rrallë. Herë më ftonte të pinim së bashku kafe dhe më tregonte koleksionin e pafund. Këtu, te ky kopsht është një pjesë e rëndësishme e jetës sime. I dua lulet si fëmijët e mi. E kam pastruar, mbjellë dhe përkujdesur çdo vit. Në pikun e punës nuk shkoj në shtëpi, fle me gjithë qejf në atë barakë që është në qoshe. Jam lidhur shumë me këtë kopsht dhe me këto lule të bukura e delikate si vajza. E kupton ti, që ngandonjëherë këto lule, më ngjajnë me njerëzit. Këtë e kuptoj kur i pastroj, i prashit, u heq barërat e këqija, i vadit. Më duket sikur lulet nisin e gjallërohej, buzëqeshin, fërfëllojnë, përshkënditen dhe ngrenë kryet gjithë kënaqësi dhe mirënjohje. Nuk kanë gojë të flasin, -Vehbiu heshti një hop, pastaj shtoi:- Lus zotin që djemtë e plakut të nuk e shesin shtëpinë. Do Zoti më lënë të merrem me kopshtin, derisa të mos më bëjnë këmbët dhe duart. Por nuk e di, nuk e di çfarë mendimi kanë. Ata janë shumë të ftohtë, si i gjithë brezi i ri. Indiferentë, vijnë shumë rrallë dhe ikin si era, – foli me dhembje Vehbiu dhe fërkoi ballin e rrudhur.
Në qendër të oborrit ngrihej një shatërvan, në mes të tij ish një statujë vajzë, e cila mbante në sup një bucelë dhe prej saj derdhej uji. Vila ishte dykatëshe, madhështore, lyer me bojë të bardhë. Përpara me kollonata, me shumë dritare, ku nëpër qoshet e tyre kishte statuja të ndryshme të punuara me shije.
Vehbiu fshiu hundët me zhurmë dhe më tha të shkonin prapa godinës. Edhe aty shtrihej jeshillëku, e hapej një tjetër kopsht i bukur me lule të ndryshme, të mrekullueshme, me verandë ne mes, kolltukë të bardhë luksozë dhe një tavolinë të madhe, katrore.
-I vetëm jetonte ky koleksionist plak në gjithë këtë vilë?- e pyeta Vehbiun.
-Oneili! I vetëm!- Mërmëriti Vehbiu dhe bëri përpara nëpër një rruginë të ngushtë duke ecur si patok. Qëndroi. U kthye nga unë në gjysmë profil dhe tha:- Ai thoshte se, kurrë që nuk jam vetëm. Kam miq mjeshtrit e mëdhenj, të cilët vijnë dhe qëndrojnë me mua ditën e natën. Kam thesarin e madh, koleksionin. Shpesh herë e dëgjoja që bisedonte me zë të lartë, qeshte, bërtiste, kur në dhomë nuk kishte njeri. Ç’të bësh, qejf e qejf kjo dynja.
Menaxheri na priti në dera e pasme, me xhama me lule të derdhura. Ai qe i gjatë, i hollë, hijerëndë, i ftohtë. Flokë të lyera me brilantinë, ngjante si i hekurosur. Mbante veshur kostum të zi, kravatë të zezë dhe këmishë të bardhë. Ai ndehu dorën përpara, na ndali, pastaj vuri gishtin tregues mbi buzë, për të na thënë mos bëni zhurmë dhe fjalë. Nuk i hodhi sytë fare nga unë.
-Ajo u grind, u nxi, do të thërresë të sajtë,- i pëshpëriti Vehbiut dhe i shkeli syrin.
-Të së ëmës të sjellë,- shau Vehbiu.
Menaxheri i pëshpëriti e diçka tjetër me zë të ulët dhe me një lëvizje të kokës na futi në paradhomë. Në krye të derës kryesore qëndroi, më ktheu shpinën me nervozizëm, më bllokoi krejt pamjen dhe vazhdoi të porosiste Vehbiun se çfarë duhej të bënim, duke i folur ultas sikur kish frikë se do të zgjonte të vdekurin. Asgjë nuk mora vesh se çfarë tha.
Hymë brenda. Na udhëhiqte menaxheri, duke ecur ngadalë, gjithë delikatesë e ceremoni, si mbi pupla. Aq sa të acaronte nervat. Përpara meje u hap një holl i madh. Shumë orendi ishin ngritur, paketuar, mbuluar me çarçafë të bardhë, por dhe aty kishte një luks dhe madhështi që të linte pa mend.
-Hiqini këpucët,- na urdhëroi ultazi menaxheri,- lërini aty në qoshe.
Bëmë siç na urdhëroi ai. Hoqëm këpucët dhe veshëm një palë papuçe të buta me llastik poshtë. Vështrova përreth. Menjëherë më tërhoqi vëmendjen muri përballë, aty ishte imituar mrekullia e natyrës, e Amerikës së veriut, ujëvara e Niagarës. Uji rridhte nga sipër me furi, gjithë shkumë dhe potere dhe të krijohej përshtypja sikur ishim brenda në të. Të dukej sikur rrjedha do shkulej prej murit dhe do merrte me vete gjithçka që do gjente përpara. Veçse zhurma ishte e butë, nanuritësh, çlodhëse. Jo shokuese siç është Ujëvara e Niagarës në të vërtetë. Ngela i mahnitur.
Ngado kishte orendi luksoze dhe nëpër mure qenë varur piktura të madhësive të ndryshme, të piktorëve të shquar. Në qoshe të mureve dhe në krye të shkallëve kryesore që të shpinin në katin lart, qenë vendosur statuja të ndryshme me femra nudo, si nimfa, me lira nëpër duar. Gurë të zinj të gdhendur në artin surealist. Në të majtë ngrihej madhërishëm dhe një imitim i Davidit të Mikelanxhelos.
-Mos u shastis,- më pëshpëriti Vehbiu,- menaxheri të përgjon. Ai më pyeti njëmijë herë për ty, e njeh mirë këtë njeri? Këto që sheh rrotull kanë vlerë miliona dollarë.
Dreq, ia bëra me vete. Doja të protestoja. Burri i futur në kallëp akulli më përgjuaka! Unë po mrekullohesha, nuk po shastisesha. I kisha studiuar në shkollë rrymat dhe veprat e shquara të artit nuk mundja ti shijoja dhe tri prekja me dorë. Vija prej një vendi ku me krenari thoshim që jemi të varfër deri në dhembje, dhe thjeshtësisht të ndershëm. Këto salltanete dhe magji arti nuk i kishim ndeshur kurrë. Unë magjepsem me vlerën e paimagjinueshme të artit e jo me vlerën fantastike të shitjeve dhe shumën marramendëse të dollarëve që kalojnë nga njëra dorë në tjetrën. Vështrova nga Vehbiu gjithë ankim. Ai ngriti supet.
Ngado ndjehej një qetësi acaruese. Mu duk sikur më zuri syri një mi të vogël, të bardhë që vraponte trembur mbi tapetin me lule të qosheve dhe humbi pas një kthine. Paska mi në gjithë këtë luks, veç me një ndryshim se qenka i i vogël dhe i bardhë. Pa e kuptuar as vetë mu qesh. Kur befas dëgjova një zhurmë të thatë. Dhe instinktivisht u rrëqetha.
-E vrau, e vrau miun e bardhë të plakut,- pëshpëriti Vehbiu me trishtim.
-Kush?!- ia bëra si në ethe.
-Ajo..,- Vehbiut i mbeti fjala ne mes, sepse atë çast erdhën dy shërbyese të shëndosha dhe sollën bokse të mëdhenj me çarçafë të bardhë e mjete të tjera ambalazhimi. Ato ecnin me ceremoni njëra pas tjetrës dhe menaxheri si robot, me një lëvizje të prerë të gishtit tregues, u bëri me shenjë të largoheshin. Hoqëm kutitë e kartonit, i flakëm në koshin e plehrave. Çarçafët e bardhë i vumë në radhë mbi tavolinë dhe ndamë më vete mjetet ndihmëse plastike.
Diku në cep të hollit, në të kundërt të dritareve të mëdha, në gjysmë hije, më zuri syri një fytyrë të zbehtë gruaje, aziatike, flokë të prera shkurt, si kukull bebe. Me sy të mbyllura, me duar të kryqëzuara në gji, qëndronte në këmbë pa lëvizur. Po të mos e shihje që merrte frymë lehtë, do të ngjante njëlloj si statujat që ishin përreth. Ajo me siguri flinte. Akullsia e menaxherit dhe ngurtësimi i kësaj gruaje më shkaktuan të ftohtë.
Filluam menjëherë nga puna. Hapnim çarçafët dhe mbulonim orenditë të shumta duke i lidhur me llastika të buta nëpër këmbëzat e tyre. Me kujdes të jashtëzakonshëm filluam të hiqnin pikturat prej mureve, u fshinim pluhurin, i mbështillnim me celofan të përgatitur posaçërisht për këso punësh me vlerë dhe e vendosnin shtirë në raftin e përgatitur enkas për këtë punë deri në ambalazhimin përfundimtar. Për herë të parë në jetën time po shihja së afërmi, po i prekja, po i ambalazhoja pikturat e mrekullueshme që i kisha mësuar në shkollë, por që kurrë nuk ma merrte mendja ti shihja, ti prekja dhe aq më tepër ti ambalazhoja, për ti çuar në një drejtim të paditur. Pikturat mbuloheshin trishtueshëm, ambalazhoheshin me letra dhe cellofonë. Mendova për një moment, çuditërisht dhe vazhdimësish ka ndodhur ambalazhimi dhe shtegtimi i pandërprerë i vlerave. Ato kanë bredhur nga një shtet në tjetrin, janë shitur, vjedhur, rishitur në shekuj dhe shekuj. Fatkeqësisht nuk kanë zë të ankohen, të protestojnë, këto vepra të mrekullueshme, të krijuar prej mjeshtërve më të mëdhenj të artit.
Statujat i lëviznim me shumë ngadalë dhe përgjegjësi prej vendit ku kishin qëndruar hijerëndë dhe madhështish vite me radhë. I vendosnim në një karrocë dore të sheshte me rrota. Ato ishin të rënda, shumë prej tyre qenë derdhur në bronz, të nxira prej kohës, disa ishin në gips. Vehbiu lodhej shpejt, mezi mbushej me frymë dhe herë pas here e mundonte kolla. Unë pa i rënë në sy mundohesha të mbaja peshën dhe ngarkesën më të madhe të punës. Isha mbytur në djersë.
Por çuditërisht më dukej sikur mbi shpinën time lëvizte, shfaqej dhe zhdukej një hije, që më mbante frymë dhe më shkaktonte lodhje akoma më tepër. Sa ngrija kokën të shihja, fësht hija shkiste dhe humbiste në korridoret shumta që kisha përreth. Dreq o punë! Mos endet akoma nëpër shtëpi shpirti i koleksionistit plak, që nuk do të shkëputet prej thesareve të veta të çmuara! Dhe ky shpirt i fandaksur na duhet tani, kur djersa na rrjedh çurg. Edhe pse shtëpia e madhe kishte ajër të kondensuar përsëri të mbahej fryma prej orendive të rënda dhe ajrit të ndenjur. Ndoshta për shkak edhe të hijeve…
Në çdo lëvizje dhe punë që kryeja, hija, lëvizja, ndehja, tendosja, frymëmarrje e shpejtë e papërballueshme na qëndronte pezull mbi krye. Merr frymë shpirti i plakut?! Sa mundohesha ta shihja, ndodhte zhdukja e menjëhershme për korridore, duke tërhequr pas vetes një jehonë të shurdhër gjithë ankim. Kjo gjë po bëhej gjithnjë e më tepër e mundimshme. Doja ta pyesja Vehbiun, dëgjoj frymëmarrje. Merr frymë shpirti? Ç’po ndodh në këtë holl të thellë, të mbushur me shpirtra dhe hije? Por kishte rrezik që miku im i mirë të më merrte për të lajthitur.
Punuam pa ndërprerë dhe pa folur deri vonë. Vehbiu pa orën e madhe të lyer me ar që gjendej në krye të korridorit kryesor. Ishim tmerrësisht të lodhur, mua më shtohej këtu dhe pagjumësia. Po kalonte teta e mbrëmjes. Erdhi Stive menaxheri, edhe ai dukej i lodhur, por hijerëndë dhe i hekurosur si më parë.
-Ta lemë kaq për sot, hë?- e pyeti Vehbiu.
-Mirë,- foli thatë menaxheri.
Dolën jashtë. Qielli ishte i kthjellët dhe i mbushur plot me yje. Prej kopshtit vinte një erë e mrekullueshme. Vehbiu mbajti këmbët, hapi krahët dhe u mbush me frymë. Veprova dhe unë si ai. Në gjoksin tim të lodhur dhe të djersirë, ndjeva që më hyri një fllad erë e mrekullueshme, lehtësuese.
-Për lehtësi dhe bukuri shpirtërore janë lulet dhe gjelbërimi ,- ia pat Vehbiu me zë të plotë dhe psherëtiu.
Mu bë sikur u hap dera kryesore u zgjat një kokë dhe prej fashës së dritës që vinte nga brenda, dallova flokët e saj të prera shkurt si kukull bebe.
-Eja ikim,- ia bëri Vehbiu i bezdisur.
Të nesërmen Vehbiu erdhi dhe më mori herët në mëngjes. Nuk dukej shumë në humor dhe më ngjau më plak. Një rrudhë e gjatë ishte e theksuar në faqen e djathë, me siguri prej zhubrosjes së jastëkut. Kafen e porositëm në dritaren e lokalit, nuk u ulëm. I morën kafetë dhe u futën në autostradë.
-Turp nder, do ta ndez një cigare,- më tha Vehbiu kur makina ishte në lëvizje, pastaj shtoi i menduar:- Nuk është vetëm ta pi, se demek mu ça hunda për duhan…
Pas disa minutash mbërritëm pranë vilës së madhe. Hymë brenda, hoqëm me nxitim këpucët, veshëm papuçet, u ngjitëm në katin e dytë dhe filluam menjëherë nga puna. Godina e madhe, muret, dritaret e larta, tavani i punuar me art dhe shije, gjithçka, po mbërthehej prej thonjve të një trishtimi të madh për shkak të boshatisjes.
Dreq o punë. Po ma shpif, po më mpin shpatullat. Në çdo lëvizje a punë që kryej, më dukej sikur dikush më bie nga pas. Kthej kryet, dëgjoj një zhurmë të lehtë dhe asgjë. Kaq të thellë e ka shpirtin ky plak, që nuk po i del, sa dhe punëtorët e shkretë të ambalazhimit të koleksionit të tij nuk i lë të qetë, isha gati ti thosha Vehbiut. Sa herë bëja një pushim fare të shkurtër, sa mbushesha me frymë, dalloja të ngjeshur pas murit, herë një trup të gjatë e të hollë burri dhe herë trupin e vogël, si brumbull, të gruas, të zhytur në gjysmë errësirë. Domethënë hija e koleksionistit plak, herë bëhet burrë dhe herë grua! Ndoshta dhe mi i bardhë, ku dihet..?!
Kërkova të shkoja në banjë. Vehbiu me përtesë më tregoi fundin e korridorit dhe gishtin tregues e përtheu nga ana e majtë.
-Gjithsesi ndiq shenjën,- me tha.
Dhe unë ndoqa shenjën e kuqe. Përpara më doli një korridor katror dhe në faqen kryesore të murit, portreti impozant i plakut, koleksionit, ulur në një kolltuk të luksoz. Me vështrim të ngulur, si skifter, një cullufe flokësh të thinjur, të ngritur përpjetë, fytyrëhequr, i plotfuqishëm, hijerëndë, i padepërtueshëm. Me duart të vendosura mbi dorezat anësore të kolltukut, njëlloj si Abraham Linkolni. Paske qenë ç’ paske qenë o plak, ia bëra me vete. Po hë, të gjitha i le pas.
Mu duk sikur pas shpine dëgjova, fëshfëritje, pëshpëritje të thellë dhe zhurmë dhe sikur portreti i plakut, i fyer dhe i nervozuar lëvizi, u lëkund. Sikur do dilte i paduruar prej telajos dhe do turrej nëpër korridore duke kaluar mbi mua, që e nënvleftësova aq hapur. ‘Hej dreq, ia bëra me vete. Kjo vilë përrallore, qenka e shpirtrave të trazuara, jo e njerëzve.’ U largova me të shpejtë prej aty me një ndjenjë pasigurie dhe pështjellimi. Pa kthyer kokën nxitova hapat të shkoja në banjë.
Banja ishte e bollshme, luksoze e gjitha në mermer dhe plot dritë. Dhe ajo akullsi e pastërti, sikur më çlodhi dhe më largoi pasigurinë e pakuptimshme. I shkujdesur vendosa duart në mermerin e ftohtë dhe u vështrova një copë herë në pasqyrë me kornizën e madhe e të nikeluar. Sa shpejt më kishin dalë shumë shpejt qimet e mjekrës. Me mendimin se nesër përpara se të vija këtu dukej të ruhesha patjetër, ula pantallonat dhe u ula të bëja nevojën. Me këtë rast mund të lehtësohesha dhe çlodhesha pak. Djall o punë, sa maniakë dhe sa shpejt i mbledhin dollarët këta njerëz dhe nuk thonë kurrë mjaft! Më vetëtiu ky mendim në mendje dhe vara kryet.
Dëgjova hapa të buta gati të pandiera në korridorin katror të banjave. Kuptohet që nuk i kushtova rëndësi. Në banjë mund të hyrë kushdo, për nevoja personale. Prandaj vazhdova të lehtësohesha. Vazhdova cytjen mendimin mbi pangopësinë e njerëzve për tu pasuruar, përlarë gjënë e tjetrit dhe ikjen e pashmangshme, duarthatë, asgjënë, nga kjo botë. Befas, një pëllëmbë larg kokës sime pashë që lëvizi lehtë, majtas djathtas, doreza e bronztë e derës së banjës. Në fillim ngrita kokën i bezdisur, gati i acaruar, por kur mu kujtua lëvizja e hijeve nëpër korridore, më ngriu zemra. O zot! Edhe në banjë të ndjeka shpirti i ankthuar i plakut maniak! Doreza lëvizi dhe dy herë të tjera. Mora kuroja dhe u kollita fort, të tërhiqja vëmendjen, por më shumë të shkundja veten time. Heshtje. Nuk dëgjova as hapa, as asgjë.
Kur dola nga banja korridori dergjej në gjysmë errësirë. Kërkova çelësin i gjeta dhe ndeza dritat. Mu duk sikur pashë një hije burri që humbi diku dhe më pas gruan e çuditshme, diku nga e djathta e korridorit, ngjitur pas një statuje antike, pa krahë dhe pa kokë dhe një perde të rëndë, dhjetë metra larg. Qëllimisht kalova pranë saj. Sytë i kishte të mbyllura, fytyra e palëvizshme, si statujë ku qe mbështetur dhe e veshur me errësirën e perdes së rëndë. Por kur eca përpara dhe e lashë pas, ndjeva që shikimi i saj më shponte shpinën si truelë.
Kur po lëviznim statujën e Mendimtarit të Rodenit. E ngrita pothuajse peshë dhe po e vendosnim në karrocën e sheshtë, Vehbiut gati sa nuk i shpëtoi statuja prej duarsh, të cilat ishin të qullura prej djersës. Por unë me shpejtësi e mbërtheva përfundi. Vehbiu më falënderoi me sy, dukej i kapitur.
-Kujdessss!- dëgjova pranë veshit një zë fare të hollë, si klithmë shpendi, që vinte prej fundit të dheut aq sa më rrëqethi dhe statuja gati sa s’më shpëtoi prej duarve. Vendosa këmbën nën të. Bazamenti i statujës rëndoi mbi gishtat e mi. Me shumë vështirësi durova dhembjet, përqendrova vëmendjen dhe mblodha forcat e ngrita peshë dhe e vendosa mbi karrocën e sheshtë. Kush e lëshoi atë klithmë? Shpirti i munduar u koleksionistit plak? Djersët e shumta po rridhnin prej ballit dhe po më vishnin sytë.
Vendosëm me shumë kujdes ‘Mendimtarin’ e Rodenit në vendin e caktuar. Qëndruam, u mbushëm me frymë, fshimë djersët dhe vështrova përreth. Përsëri diku në cep të hollit, më zuri syri fytyrën e zbehtë, të gruas aziatike, me sy të mbyllura, me duar të kryqëzuara në gji, qëndronte në këmbë pa lëvizur. Më dukej sikur ajo ishte e njësuar me murin e patinuar. Çfarë bën ajo gjë, aty në cep që as lëviz dhe as nuk flet? Pyeta veten. Ajo lëvizi rrëshqanthi dhe mu duk sikur luajtën të gjithë statujat së bashku me të. Erdhi koha e pushimit. U ulëm të dërmuar mbi dy stola të vjetër dhe filluam të hanim bukë. Nuk më rihej pa vështruar atë grua të çuditshme që qëndronte për orë të tëra e ngurosur pas murit dhe symbyllur.
-Kush është ajo gjë, atje përtej, si grua?- nuk mu durua dhe pyeta zë ulët në gjuhën shqipe Vehbiun.
-Cila gjë!- ia bëri Vehbiu i habitur.
-Ajo grua, atje,-i thashë dhe i bëra me kokë.
-Shëët. Ajo atje? Mos u kthe, mos shiko andej. Ajo është nuselale, me ato sy gjysmë të mbyllura, ngjan sikur fle, në fakt përgjon,-mërmëriti Vehbiu.
-Të gjithë përgjuakan këtu,- ia bëra me inat.
-Shëëët! – pëshpëriti Vehbiu dhe shtoi zë ulët:- Është shërbyesja personale e merhumit, koleksionistit plak. Kur më thërrisnin të shkoja dhe ti sillja plakut lule të freskëta prej kopshtit të tij. E gjeja atë milet të mbledhur rrumbullak, si mace në fund të këmbëve të merhumit dhe më dukej sikur hyja në frigorifer. Ngandonjëherë e shihja të futur në shtroje, ngjeshur pas plakut. U pushua shërbyesja më e vjetër e familjes dhe vetëm ajo mori të drejtë për ta ushqyer, veshur, dhe ndërruar. Sesi iu tipos merhumit në kokë ajo gjë, mish me dy sy, asnjë nuk e mori vesh. E solli plaku me vete prej spitali dhe mbajti si kone në dhomën e tij.
-Po kush klithi?-fola gjithë ankth.
-Ajo klithi. Ajo vrau dhe miun e bardhë të plakut.
Pranë nesh u afrua flokë shpupuritur Stive menaxheri. Dukej i zbehtë i këputur sikur ta kishin rrahur me dru. Ai nuk mbante më kostumin e zi, kravatën e zezë dhe këmishën e bardhë, që e bënin aq hijerëndë dhe rëndësor. Kishte veshur një palë tesha të thjeshta dhe papuçe si ne. Akullsia e tij ishte shkrirë, mu duk sikur ishte futur në ujë. Vehbiu u kthye nga ai dhe e vështroi me habi. Menaxheri u ndje i bezdisur.
-Çka bërë vaki zoti menaxher,- qeshi pa të keq Vehbiu:- Qenke veshur dhe papuçe!
-Mos më thirr menaxher, të lutem,- ia ktheu tjetri i nervozuar.
-Ashtu, mirë, si të duash, nuk të thërres menaxher, do të them Stive.
-Kështu më thirr, Stive,- tha dhe shtoi:- ku ti gjesh dhe papuçet tani. Të gjitha po i merr plaku me vete.
– O Stive, plaku i gjorë, nuk mori asgjë me vete. Të gjitha i la këtu- ia bëri i menduar Vehbiu.
– Ke të drejtë. Por nuk e kisha fjalën aty. Të gjitha i mori lumi. Komandën e mori ajo. Ma komunikuan shkarkimin. Në fillim të muajit tjetër do më nxjerrin në pension.
-Ah,- mërmëriti Vehbiu. Nxori cigaren dhe e vuri në cigarishte:- eja dalin jashtë. Këtu me gjithë mend të mbahet fryma.
Dolën jashtë, në kopsht, që ngjante sikur kish një gjoks të madh, merrte frymë thellë dhe fërgëllonte prej erës së lehtë. Vehbiu kundroi një copë herë krijimin e tij dhe psherëtiu. U përkul, u mbajti erë trëndafilave dhe ledhatoi me dashuri tulipanët. Pastaj ndezi cigaren dhe e thithi fort. Nga xhepi i brendshëm nxori faqoren petashuqe me raki dhe lagu buzët.
-Ma jep dhe mua,- tha Stive.
-Ou!- i a bëri Vehbiu i habitur dhe i zgjati faqoren petashuqe,- që kur kështu ti!
-Lëre Vehbi, mos e nga,- rënkoi Stive dhe piu një gllënjkë:- Lart, në studion e madhe janë mbledhur të bijtë, të bijat, noteri, komisionari, juristi dhe dreqi, ajo grua, që hyri si alien tek ne. Do të hapet dhe do të lexohet testamenti i plakut,- pëshpëriti Stive.
-Ah,- psherëtiu Vehbiu.
-Është fjala për atë grua që na përgjon?- pyeta Vehbiun,- që ngjan si kukull bebe?
Vehbiu luajti kryet në shenjë pohimi.
-Mësova që bosi me testament i ka lënë asaj gruaje vilën dhe statujat. Të bijtë dhe të bijat protestojnë, thonë që është sajesë: Ne e shohim atë njeri të huaj për herë të parë në jetën e tonë,- dëgjuam Stive. Ai e ngriti edhe njëherë faqoren me raki dhe shtroi:- Mësova gjithashtu që dhe ty Vehbi, ajo grua do të nxjerrë në pension në një ditë me mua.
-Ah- rënkoi Vehbiu i zverdhur dhe vështroi i trishtuar nga kopshti që shtrihej gjithë bukuri dhe madhështi përpara tij.
Disa mendime rreth krijimtarisë së këngëtarit të dashurisë Përparim Hysi
NGA KRISTAQ TURTULLI/
Nuk ka përse ta mohojmë, dhe më duket më se e normale që krijuesit, artistët, heshtazi duan të dëgjojnë me modesti. Ngandonjëherë më tepër se modestia, presin të shohin ndonjë fjalë, apo shkrim, që të thuhet dhe të shkruhet për ta, për krijimtarinë dhe artin e tyre. Shpesh, në vetminë e njohur, e të pashmangshme të krijuesit, ndjehet trishtimi me heshtjen që pason. Dhe trishtim i tillë është më se i natyrshëm ngaqë kohët kanë ndryshuar e mendësitë dhe lexuesit janë larguar.
Në këto kushte të ndryshimeve të mëdha, në ekonominë e tregut, krijuesit artistë janë më të zhveshurit prej përfitimit moral. Ata vazhdimisht krijojnë dhe dhurojnë art e krijime si farëmbjellësit, iluministët e hershëm pa menduar për përfitimin e papërfituar. E pra është më se normale që krijuesi i mirëfilltë, i përkushtuar pas pasionit, pas asaj që dashuron me mish e me shpirt, që jep gjithçka, që e ka lidhur jetën me artin dhe letërsinë nuk shkruan për veten, por ai shkuan për të tjerët, të dëgjojë një fjalë të ngrohtë, një inkurajim, një vlerësim.
Këto mendova kur fillova të shkruaja diçka për krijimtarinë e bollshme dhe të shumëllojshme të poetit dhe rrëfimtarit të ëmbël, këngëtarit të dashurisë, Përparim Hysi. Njëherësh duke ditur diçka dhe nga jeta, ndershmëria, ndjeshmëria dhe përkushtimi i tij. E pra, ndër këta, që kërkon të thotë diçka, që do, të ndihmojë të tjerët është padyshim Përparim Hysi. Mësues për nëpër fshatrat ndryshme të Myzeqesë, vite me radhë. I dashuruar me profesionin të bukur e të shenjtë të mësuesit. Këtë dashuri, përkushtim dhe ndjenjë e sheh në shumë nga krijimet e tij, si në poezi ashtu dhe në prozë. Ai është vëzhgues dhe qëmtues i hollë.
Emigrimi i Përparimit në Amerikë, pranë djalit të tij. Përpjekja për përshtatje, vështirësitë e njohura të emigracionit. Malli për të shkuarën dhe vendimi i madh, kthimi përfundimtar në vendlindje, nuk ka se si të mos kenë lënë gjurmë në memorien e shkrimtarit. Sidoqoftë, eksperienca e gjatë në mësuesi, ikja, mërgimi mijëra kilometra larg, vështirësitë dhe vendimtarja për kthim në vendlindje, kanë ndikuar pozitivisht në krijimtarinë e shumëllojshme të Përparimit, si në poezi po ashtu dhe në prozën e dalluar rrëfimtare.
Përparim Hysi është mik i mirë, i dashur me të gjithë dhe është ndoshta ndër të rrallët që kurrë ka përtuar së shkruari, së hedhuri mbresa, përshtypje për krijimet e miqve, të njohurit dhe shokëve të tij. Me seriozitet devotshmëri, përgjegjësi krijuesi.
Shumë vite më parë ndesha disa krijime të poetit dhe rrëfimtarit të talentuar fierak aso kohe me banim në Shtetet e bashkuara të Amerikës, Përparim Hysi. Më tërhoqi vëmendjen mënyra spontane e të shkruarit, thjeshtësia dhe natyrshmëria. Me sa më kujtohet ai ishte ndër të parët që u aktivizua në klubin tonë ‘Bota e re’. Dallohej për një sinqeritet dhe përgjegjësi të respektueshme, duke hedhur herë pas here cikle me poezi dhe tregime rrëfimtare të ngrohta. Më kënaqte spontaniteti dhe lirshmëria e të shkuarit, si në poezi gjithashtu dhe në prozë.
Në krijimtarinë e tij të shumtë gjeje shumë vend që i këndohej dashurisë, si gjëja më e bukure jetës siç di të këndojë vetë Përparim Hysi. Në krijimet e tij kishte gjetje dhe mall të pashuar për vendlindjen, që gjendej mijëra kilometra larg. Në fillim u habita për prurjen e madhe të Përparimit dhe për lirshmërinë e të rrëfyerit. Librat e tij poetikë pasonin njëri tjetrin, në të gjithë librat e tij me poezi. Si: “Rektimat e dashurisë”, “Prushi i dashurisë”, “Më piku dashuria”, “Luftë me dashurinë”, “Mbeta dashurive”, “Njerëz që dua”. Përparimi si në prozë po ashtu dhe në poezi shquhet si një rrëfimtar plotësisht i arrirë dhe ku shfaqet dashuria, ndjenja e çiltër e poetit e cila zë një vend të rëndësishëm në krijimtarinë e tij. Dashuria e poetit tonë është gjithëpërfshirëse. Sa bukur sa poetik, sa thjesht, sa prekëse e krahason poeti të dashurën me trëndafilin:
Ti je si një trëndafil i bukur,në maj
Harlisur shëndeti;shpërthyes,tërë gaz
Unë të shoh dhe nuk e kam kollaj
Që trëndafilin e bukur të mos e”vras”
Poeti është i brishtë, i ndjeshëm, transparent, sepse vetë ai është më delikat se trëndafili, pra së dashurës, së cilës i këndon me aq bukuri dhe ëmbëlsi. Kur sheh dhe lexon krijimtarinë e mikut tone Përparim Hysi, nuk ka si te mos kesh respekt dhe ta përshëndesësh krijimet e tij. Ai herë pas here na jep, na dhuron me shume bujari krijime te bukura si rralle të tjerë, ku në themel pothuajse të gjithave krijimeve është Dashuria. Dashuria për njeriun që do, që e ka ëndërruar, që ka ikur dhe nuk është më. Dashuria për kohën që shkoi. Dashuria për njeriun, dashuria për mikun. Dashuria për njerëzit e afërm. Dashuria për natyrën dhe jetën.
Përparimi Hysi është ndoshta nder të rrallët tek ne, në Bota e re, ndoshta dhe me gjere, që nuk reshtën së shkruari, qe ka një krijimtari te pashtershme, rrëfimtar i ëmbël, me plot bereqet, me humor të hollë dhe musht jete.
Përparimi shpesh herë na shfaqet në poezi si erotik i këndshëm, që di të zhbirojë në ndjenjat më të holla të femrës dhe trupit të saj. Ai me poezitë e tij të guximshme më kujton një mikun tim të hershëm, të dalluar, shumë herët me poezinë e tij erotike, Klito Fundo. Poezia erotike është shumë e vjetër, kujtojmë këtu Safon, Omer Khajanin e të tjerë. Poezia erotike të intrigon me imazhet e prekshme, të fshehtat e këndshme të asaj që do, të bën të ndjehesh diçka më i lehtë dhe më sensual. Në fund të fundit të gjitha janë pjesë e jetës dhe kanë vlerë, mbahet mend kur qëmtohet me art dhe bukuri.
Por puna është si shpreh, është si e thua dhe sa bukur, e sa rrjedhshëm e thua atë, në mënyrë që të ruajë sensin e masës. Poeti Përparim Hysi me thjeshtësi dhe lirshmëri na e paraqet bukur si fjala vjen në poezinë: Futa dorën:
Futa dorën nën fustan?!
Çfarë kërkoj,moj,aman?!
Nën fustan e nën këmishë
“Lepurushen” dua,ta dish.
Ajo fle,po unë e zgjoj
Se nxjerr “pushkën” e qëlloj…
Poeti Përparim është i ngrohtë lirik, të bën për vete, me shkathtësinë dhe lirshmërinë e shprehjes së mendimeve dhe ndjenjave.
Kam një ves që fatalisht më mban të ri
Ves do të jetë se ç`tjetër?
Si djalosh unë prap bie në dashuri
Megjithëse jam i vjetër.
Ka më të sinqertë dhe të thënë bukur në këtë poezi? Ndjenja e bukur e dashurisë i gëlon në gji, i thotë me kurajë dhe fanitjes së pleqërisë së keqe, e cila të mpak trupi dhe të mpin zemrën. Por gjithsesi është shpirti i zjarrtë i poetit që e mban flakën e pa shuar të jetës rinore. Siç e theksuam më sipër pothuajse në të gjitha krijimet e tij poetike dashuria zë një vend të rëndësishëm. Dhe kjo është më se natyrshme, pothuajse të gjithë krijuesit i kanë kënduar me patos dashurisë, syve të shkruar, trupit të derdhur të femrës dhe ndalimit të pashmangshmen të mplakjes
Di e sheh ky syri i plakur.
Në shezlongën që po fle
Në lëviz tensioni i gjakut,
Ka një shkak e ka një pse.
Sa bukur shprehet te kjo poezi e mësipërme. Autori nuk ndjehet i trishtuar për vitet që shkojnë, sepse ato janë të pashmangshme për çdo krijesë në botë. Por zemra e tij vlon si djalë i ri. Sepse është zjarrmi i vetë krijuesit që e mban veten të ri.
Poeti atje kur ishte në kurbet, në Amerikën e ëndërruar prej shumë kujt, në Floridën plot diell nuk u ndje mirë, i qetë. Nuk ishte vetja e tij e plotë. E ndjente mungesën e ajrit të pastër, paçka se aje në vendlindje mund të ishte i lagësht dhe pakës më i ftohtë dhe akoma nuk ishin shuar marrëzitë dhe pasionet politike. Zëri i brendshëm ia prishi gjumin, e nxiste gjithnjë e më tepër. Mali i mëmëdheut dhe zëri i të parëve e ftohin të shkonte, aty ku balta është më e ëmbël se mjalti dhe poeti ynë Përparim Hysi bukur dhe me ndjenjë të sinqertë e kuptimplotë e thotë:
Sa e rëndë, sa e hidhur të jetosh në dhe të huaj.
Përparim Hysin ka një krijimtarinë e bollshme, si në poezi gjithashtu dhe në prozën e bukur rrëfimtare. Krijimtaria e tij gurgullon, proza e tij të tërheq dhe të mban peshë përgjatë gjithë ngjarjes. Përparimi në krijimtarinë e tij është i thjeshtë dhe i natyrshëm. Të rrëfen një ngjarje me një natyrshmëri befasuese dhe ti si lexues e ndjek dhe e përjeton atë. E veçantë e tij është se pothuajse në të gjitha krijimet gjen një gjetje në dukje të thjeshtë, por interesante dhe të bukur, të pa thënë më parë, e cila të kënaq me rrëfimin që rrjedh si ujët e burimit. Në përgjithësi, në çdo krijim të tij, Përparimi është ai vetë, i vërtetë përpara vetes dhe të tjerëve. Si e ka realizuar ai këtë rrjedhshmëri, vërtetësi dhe natyrshmëri. Imagjinoni për një çast fushën e së pasur e të madhe të Myzeqesë, që dikur i thoshin hambari i Shqipërisë. Me fshatrat si kërpudha të shpërndara përreth, ku jetojnë dhe punojnë myzeqaret, të cilët gjithnjë kanë qenë dhe janë të punëtorë, të respektuar dhe mikpritës. Atje gjithnjë gëlon jeta dhe mund të gjesh dhe të mbledhësh, fakte, përshtypje dhe mbresa të shumëllojshme. Të cilat biri i thjeshtë i Myzeqesë, i sinqerti Përparim Hysi i mbart me vete si të shenjta ngado që shkon. Përpunohen në laboratorin e tij krijues dhe pastaj hidhen nxitimthi në letër për të lënë një fjalë apo një shkronjë të gdhendur pas vetes.
Pothuajse të gjithë krijuesit përgjatë shekujve nuk kanë qenë asnjëherë të pasur. Ata kanë pasur gjithnjë: një penë, një letër dhe një dolloma të vjetër, për tu mbrojtur nga të ftohtit. Të tjerët kanë ikur pa lënë gjurmë. Krijuesi ashtu thjeshtësisht, pa e ditur, një fjalë e tij ka rrjedhur në rrëketë e kohërave dhe ka mbetur si gur i vogël, me vlerë një shkëmbinjtë e përcëlluar të kohës.
Përparimi është narratori i hollë dhe i veçantë. Ai di të rrëfejë bukur, të gjithë ato që i mbarti me vete në vite. Shumë e shumë njerëz kanë pasur dhe kanë mbresa dhe përshtypje përgjatë rrjedhës së viteve. Sepse jeta lë gjurmë në memorien e gjithsecilit nga ne. ‘ Struktura e të folurit dhe të shkruarit nuk është thjeshtësisht njëlloj me imazhin e pasqyruar në pasqyrë, në atë të menduarit.’ Ka thënë filozofi Lev Semenoviç Vitosky. Pra shumë pak janë nga ata që kanë në duar çelësin e artë: transmetimin dhe rrëfimin emocional dhe artistik.
Përparimi qysh në fillim të rrëfimeve të tregimtare të futën menjëherë në qerthullin e ngjarjes me një narracion të ngrohtë të rrjedhshme. Duke zgjedhur me kujdes si amvisë e mirë myzeqare, gjetjen dhe kostumin e realizuar të tregimit, të rrëfimit. Ashtu thjeshtësisht na jep natyrën, motin dhe çfarë stine është, e cila është shumë e domosdoshme në prozën në përgjithësi. Ambientin. Njëherësh duke gërshetuar të gjitha komponentët që i duhen tregimit rrëfimtar narrator. Përshkrimi i personit në fjalë dhe e të tjerëve që do të jenë dhje do ti japin jetë ngjarjes në fjalë.
Pa përmendur krijimet e shumta, unë do të ndalem do të marr për shembull tregimin e njerë dhe rrëfimtar: ‘Verorja e Vesho agait.’ Qysh në titull ky tregim të intrigon. Përse duhet të jetë kjo Verore e Vesho agait? Përparimi të fut ngadalë në hullinë e ngjarjes, me shkakun e sëmundjes, infeksionit të tij dhe se ishte pranverë. Pra menjëherë na dha dy informacione të rëndësishme, infeksionin e tij dhe kohën, të cilat janë shkaku dhe e zhvillojnë rrjedhën e ngjarjes më tej. Infeksionin e detyroi doktorin ta niste djalin konviktor në shtëpi. Më pas me ngjyra të ndezura, me mall të papërshkruar përshkruar kthimin në vendlindje. Kujtimet e së shkuarës janë shumë të ndezura në memorien e autorit shpesh i hedh me shkathtësi në të tashmen me trishtimin e shkatërrimeve që kanë ndodhur në vendlindje. Pra krijuesi me këto lëvizje të shkathëta i jep prozës së tij më shumë frymëmarrje. Kjo prozë rrëfimtare e veçantë e autorit të mban peshë dhe ai me mençuri të merr për dore dhe të çon aty ku do vetë. Ndiqeni sa bukur e përshkruan portretin e Vesho Agait:
‘Do thoni ju kush ishte ky”Vesho”Agai. Me pak fjalë, po ju tregoj. Ky qe një burrë kaba (unë i thosha karabina), me ca veshë të gjatë (gjëkundi as kam parë të tillë), mu si parafango makine. Pse i kishte kaq të gjatë veshët, pa i kish mbetur “Vesho”. E sa për atë “aga”, kështu thirren gjithë burrat. Ky lloj “agallëku” është si punë përkëdhelie…’
Më pas rrëfimi i Përparimit rrjedh ngrohtë, gurgullon si ujët e burimit. Përsëri është ndjenja e dikurshme djaloshare, dashuria e që na paraqitet aq thjeshtësish dhe me ndjenjë të bukur, siç di ti këndojë dhe ta i japë të gjallë dhe të freskët Përparim Hysi. Verorja e puthën në faqe dhe ai pas disa hezitimesh në rrëfim në formën e monologut e tërhoqi të dashurën pranë e puthi fort në buzë. Ngrohtësia, çiltërsia, thjeshtësia e të shkuarit dhe komunikimi i lexuesit është realizuar me mjeshtëri. Përnjëherësh kjo mënyrë e të shkuari të kujton prozën rrëfimtare e plot kolor, art dhe jetë të Mitrush Kutelit. Ngrohtësinë dhe lirshmërinë e Sotir Andonit, pse jo dhe disa krijime të Çehovit. Si fjala vjen disa elemente të shkuara ngrohtësisht si te tregimit i njohur: ‘Shakaja.’
Pothuajse të gjitha krijimet rrëfimtare te Përparimit i drejtohet kujtimeve, mbresave të pashlyeshme dhe i paraqet këto përpara lexuesit me ngjyra të freskëta, origjinale të bukura që të mbeten në mendje. Konkretisht, me pak penelat, të kursyera janë vizatuar në tregim Verorja, vajza që donte autori dhe i ati i saj Vesho agai. Këta dy personazhe të mbeten në mendje dhe janë të lënduar me kohën që shkoi. Kjo mënyrë e të paraqituri të personazheve hyn në mjeshtërinë e të shkruarit të autorit. Letërsia e mirëfilltë ngrihet e lëvrohet mbi gjetjen, forcën dhe shprehjen e karaktereve.
Përparim Hysi është ndër krijuesit më prodhimtarë dhe me zë karakteristik. Ai shkruan gjithnjë në poezi dhe në prozë, paçka se mosha po vrapon dhe bën të sajën. Thesi i tij i krijimtarisë është i mbushur plot me kujtime dhe mbesa të cilat janë hedhur në letër dhe të tjerat mezi presin të shkruhen prej tij…
Mendoj se Përparim Hysi është një zë i këndshëm në prozën shqiptare. Suksese të mëtejshme miku im mirë Përparim Hysi.
- « Previous Page
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- …
- 8
- Next Page »