Shkruan:Eugen SHEHU/
Delvina,ai qytet i bukur në prehër të maleve të Lunxherisë,ka qenë në shekuj shembull i lartë trimërie dhe mbijetese të shqiptarëve.Në vitet 1820-1847,qyteti jugor u shndrua në vatër të kryengritjes kundër reformave turke të Tanzimatit,ndërsa në vitet e lavdishme të Lidhjes Shqiptare të Prizërenit,burrat e këtij qyteti marshuan drejt Frashërit,në teqenë e të cilit u lidh besa ç’prej Janine deri në Krujë e kotor.Këta burra do të mbanin në gjirin e tyre,trimat si Çerçiz Topulli, Mehmet Sejko,Dervish Hima,Nikolla Ivanaj,Bajo Topulli,Shahin Kolonja etj,në vitet e para të shekullit të njëzetë,atëherë kur merrte udhë,lëvizja autonomiste shqiptare.Pikërisht në këtë qytet, të trazuar prej luftërash për liri,lindi më 18 qershor 1875,Namik Delvina.
Fëmijë tejet i urtë,siç e tregonin më vonë,mësimet e para Namiku do t’i merrte në Delvinë,në shkollën e vetme turke të qytetit.Por i jati,do të paguante mësues të shiqpes për djemtë e tij dhe duke parë se ata pëlqenin më shumë librat se tregëtinë,i dërgon djemtë evet në gjimnazin “Zosimea” të Janinës.Të dy djemtë namiku dhe Sulejmani u ulën kësisoj në bangat e gjimnazit të Janinës,duke ecur në gjurmët e Frashërllinjëve,të cilët kishin studiuar po në këtë gjimnaz.Ndonëse mësimet në “Zosimea” ishin të vështira (aty merrej kulturë greke,romake dhe franceze)Namiku do të arrinte rezulltate tejet të larta.Për më tej,ai në bashkëpunim edhe me studentë të tjerë,përpiqeshin të përhapnin nëpër rrethet shqiptare,gjuhën e bukur të nënës së tyre.Pas vrasjes makabre të Ali Pashë Tepelenës,në Janinë,Porta e Lartë pat ndaluar me ligje të rrepta gjuhën shqipe.Aty mësohej veç turqishtja e greqishtja,ndaj Namiku me të vëllanë e atdhetarë të tjerë,bënin ç’ishte e mundur për përhapjen e shqipes,sidomos të shkruar.Ka qenë kjo arsyeja,që në vitin 1894,ndonëse student në “Zosimea”Namik Delvina arrestohet nga autoritetet e xhandarmërisë turke të Janinës,me preteksin se “shfaq ndjenja nacionaliste,duke mësuar të tjerëve gjuhën shqipe”.Arrestimi i Namikut,nuk mund të përcillej lehtë në Janinë.Mjaft prej nxënësve dhe mësuesve të gjimnazit por edhe anëtarë të shoqatës së njohur prej kohe “Vëllazëria e Shqiptarëve” ngritën lartë zërin duke kërkuar lirimin e Namikut.Pas qëndrimit disa javë në burg,ai lirohet por me kusht që herë pas here të paraqitej në xhandarmërinë e Janinës.Edhe në këto kushte gjysëm burgimi,Namik Delvina nuk rreshti përpjekjet për lëvrimin e gjuhës shqipe dhe sidomos përhapjen e librave shqip,në Shqipërinë e vet të mbyllur në padije.Pas mbarimit të “Zosimeas”,Namiku në vjeshtën e vitit 1895,i drejtohet Berlinit dhe “fillon studimet e larta në Universitetin e Shkencave Politike”.(Arkivi Qendror i shtetit-Tiranë.Fondi 19,dosja 32,fleta 223 ).Edhe në bangat e këtij fakulteti,Namiku do të ndihej kurdoherë krenar për racën e vet,për kombin shqiptar,i cili ndonëse i vogël në numër,i pati falur Evropës sakrifica të mëdha.Në Berlin,jo rrallë studenti shqiptar nga Delvina do të hynte në polemika me pedagogët gjerman,duke mbrojtur në çdo rast,të shkuarën e atdheut të vet.Namiku,ndonëse mbaron shkëlqyeshëm studimet,nuk mund të doktorohet në Berlin,për arsye të ardhurave të pakta financiare.Në këtë mënyrë,kthehet në atdhe,duke dashur të kontribojë sadopak,në zgjimin e vetëdijes nacionaliste të shqiptarëve.Delvina do ta priste krahapur birin e vet.Në shtpenë e bukur dykatëshe,burrat do t’i uronin mirëseardhjen,ndërsa një xhandar do t’i binte lajmin se donte ta takonte prefekti i Gjirokastrës.Të nesërmen,namiku u paraqit në prefekturë dhe ndërsa prefekti po i fliste për disa vende pune me rëndësi,biri i Delvinës i qe përgjigjur se donte të punonte për vendin e vet dhe jo për Stambollin.Në vitin 1901,shtëpia e Namikut ishte kthyer në shkollë të fshehtë për gjuhën shqipe.Aty do të kalonin mbërmjet shpesh Dervish Hima,Nazif Haderi,Sabri Preveza,Lesko Raça etj,dhe do të diskutonin për mundësitë e marrjes së librave shqip,që botoheshin në Sofje e Bukuresht,si edhe për shpërndarjen e tyre në krejt vilajetet shqiptare.
Vetë Namiku,filloi punës si mësues,në shkollën qytetëse të Delvinës.Prapa kësaj detyre,ai mund të përhapte më i sigurtë gjuhën shqipe,nëpër gjeneratat e reja shqiptare,të cilat do të shndrroheshin më vonë, në bartëse të idealeve për autonominë e trojeve shqiptare.Përpjekjet e tij,ranë në sy të autoriteteve turke të qytetit dhe në fund të vitit 1902,xhandarët organizuan një kontroll të beftë në shtëpinë e Namikut.Gjatë këtij kontrolli,iu gjetën një tog i madh linrash në gjuhën shqipe,të cilat u bënë shkas për arrestimin e Namikut.Por edhe kësaj rradhe ndërhyri populli i qytetit,i cili kërkoi lirimin e mësuesit të vet.Ka qenë sigurisht autoriteti i Sulejmanit,të vëllait i cili po ngjiste shkallë të larta në Stamboll,me çrast Namiku u lejua të jepte sërish mësim në qytet.Ndërkaq veprimtaria e Namikut,nuk mund të mbyllej vetëm nëpër shtëpitë e qytetit.Duke shfrytëzuar miqësitë e shumta të familjes,Namiku u përpoq të përcillte shqiptarizmin e vet,edhe më tej.
”Veprimtarinë e vet e zgjeroi edhe në fshatrat mbi Delvinë,ku udhëtimet i justifikonte me mënyra të ndryshme,herë shkonte për miqësi,herë për të biseduar me prindërit e nxënësve,herë tjera për të parë gjendjen e shkollave.Në këto takime ai u fliste fshatarëve për kombin dhe gjuhën shqipe.Veprimtarët e fshatrave shpesh i thërriste në shtëpinë e vet dhe i udhëzonte si të propagandonin idenë kombëtare”(Fondi i muzeut-Delvinë).
Në vitet 1905-1906,Namik Delvina do të bjerë në kontakt me Bajo Topullin,asaj kohe drejtor i gjimnazit të Manastirit dhe ndër burrat që përkrahnin pa u friguar idetë autonomiste për Shqipërinë.Bajo Topulli parapa tek biri i Delvinës,njeriun e vendosur deri në fund për lirinë e Shqipërisë,ndaj caktoi atë të ngrinte në Delvinë e rrethina,çetat e para të luftëtarëve,sipas shembullit të atyre që u krijuan me porosi të Komitetit të fshehtë të Manastirit.Ndërsa në vjeshtën e vitit 1907,në Delvinë u krijua shoqëria e fshehtë “Atdheu”,në krye të kësaj shoqërie,patriotët e jugut të shtetit amë,zgjodhën njëzëri Namik Delvinën,i cili edhe pas kësaj do të mbetej një ushtar trim dhe i mençur i lëvizjes sonë kombëtare.Shoqëria “Atdheu” në vitet 1907-1909,do të shpërndante ilegalisht,në krejt krejt fshatrat e jugut,abetare e libra shqip të hstypur në Sofje si edhe armë dhe municione për çetat e komitëve shqiptarë.Vetë shtëpia e Namikut,u shndrua në vatër të ngrohtë mikpritjeje,për çetën e Çerçiz Topullit apo të komitëve të Çamërisë,të cilët i kishin vënë pushkën andartëve grekë.Në platformën e ideve të Rilindjes sonë kombëtare,çështja e gjuhës shqipe,shihet si diçka parësore.Veçmas në kushtet kur perandoria osmane po dergjej e sëmurë,fqinjët tanë shovenë u ngritën të tërë,duke dashur të lënë në errësirë,historinë e lavdishme të shqiptarëve.Për këtë shkak,në fillim të vitit 1909,Namik Delvina,së bashku me Hysni Hodën,Leska Raçën,Ismet Shushin dhe Petro Delvinën,çelën në qytetin e Delvinës,të parën shkollë shqipe,ku morën pjesë jo vetëm nxënës të lagjes së qytetit,por edhe të fshatryve përreth.Në ditët e çeljes së shkollës,Namik Delvina u uroi mësuesve dhe nxënësve udhën e mbarë të dijes.Ai zhvilloi orën e parë të mësimit,duke risjellë në vëmndjen e nxënësve delvinjotë,historinë e ndritur të kombit tonë,qysh nga Skenderbeu.Ndënëse pas disa muajsh shkolla u mbyll prej turqve të rinj,Namiku mori masa që mësimet të mos ndërpriteshin por të vazhdoheshin ilegalisht,nëpër shtëpitë e patriotëve të Delvinës.Shkrimi i gjuhës shqipe me gërme latine (ashtu sikundër ishte vendosur në Kongresin e Manastirit) ishte ndër kujdesjet më të mëdha të Namikut,i cili ndonëse ishte ftuar të shkonte në atë kuvend historik,nuk mori pjesë pasi ndodhej në Itali.Në shkurtin e vitit 1910,disa patriotë të Çamërisë e ftojnë Namikun në Janinë,me çrast ai do të fliste për çështjen shqiptare.Në shtypin shqiptar të asaj kohe,mësojmë :”Namiku gjendet në klubin shqiptar “Bashkimi”,të Janinës,në një mbledhje ku marrin pjesë,më shumë se 200 vetë.Në këtë mbledhje ai mban një fjalim të gjatë mbi lashtësinë e kombit shqiptar,gjendjen akuale të tij ai dhe rreziqet që i kanosen:më pas,flet për përparimin e gjuhës shqipe.Namiku e përfundon fjalën me parrullën ;”Rroftë Kombi shqipta ! Rroftë Shqipëria !”.( Gazeta “ Zgjimi i Shqipërisë “ më 10 mars 1910 ).
Ndërkaq në po këtë takim të atdhetrëve në Çamëri,namik Delvina do të bënte me dije krejt bashkëkombasit e vet,se ora e madhe ka zbritur dhe nuk duhet qëndruar në pritje.Tekstualisht në shtypin e kohës ai shprehet ;”Ne shqiptarët,këtu ku gjendemi,për fat të keq,jemi në gjendje shumë të hidhëruar.Shpëtimi dhe lartësimi i gjendjes nuk buron duke ndenjur duarlidhur.Ne s’kemi siguruar sot nevojat më të para ; gjuhën dhe shkollat,ne sot jemi në shekullin e njëzetë po dukemi si në shekullin e errësirës.Gjuha na siguron kombësinë,shkolla na ndriçon e na lartëson,na gëzon me një të ardhme të lartë e të ndritur.Ta dimë mirë,mësimi na bashkon dhe na forcon atdheun e dashur.Gjuha dhe shkolla janë të parat e nevojave sepse shekulli i sotëm do të na dënojë fort,nëse nuk i kemi këto që sigurojnë jetën dhe kombësinë”.(Gazeta “Zgjimi i Shqipërisë”7.mars.1911).
Dihet tashmë se në pranverën e vitit 1911,Porta e Lartë,dërgoi në Veriun e Shqipërisë,Shefqet Turgut Pashën,në krye të 40 mijë ushtarëve të rregullt,për të shuar shpirtin kryengritës të “arnautëve”.Mizori të mëdha ndërmori pashai turk,kundër çetave kryengritëse të drejtuara prej Ramadan Zaskocit,Isa Boletinit,Ded Gjon Lulit,Sadik Ramës etj.Në këto kushte edhe nga atdhetarët shqiptarë në jug,u mendua për një koordinim të veprimtarive luftarake.Ka qenë atdhetar i shquar Themistokli Gërmenji,me vëllezërit Topulli,të cilët në maj-qershorin e vitit 1911,shkojnë në Delvinë dhe priten bujarisht në shtëpinë e Namikut.Pikërisht nga kjo shtëpi,ideohen lëvizjet kundër turqve të rinj,me qëllim që të hapen disa fronte luftimi,duke e detyruar Shevqet Turgut Pashën,të ndalë mësymjen gjakatare në Kosovë.Fillimisht,çeta e komanduar nga Namik Delvina,përbëhej nga 40-50 burra të Labërisë.Më pas,kur autoritetet turke filluan të ngrenë pusi për ta shtën në duar Namikun,çeta la Delvinën dhe iu drejtua Çamërisë.Në këto kushte ajo erdhi duke u shtua dhe në bashkëpunim edhe me çetat e mehmet Sejkos dhe Muharrem Rushitit,ato numëronin rreth 300 luftëtarë të cilët u bën tmerr i portës së Lartë,në krejt Çamërinë.Por vizioni atdhetar i Namik Delvinës,nuk mund të kufizohej vetëm me disa luftime kundër turqve dhe tërheqja nëpër male.Ai e parashihte ditën e afërt të rënies së Perandorisë,ndaj donte që shiqptarët e katër vilajeteve,të ishin të bashkuara si në luftë edhe në ide,gjuhë e shkolla.Me përpjekjet e drejtëpërdrejta të Namikut,në 30 qershorin e vitit 1911,në Janinë u organizua tubimi i krerëve kryesorë të 16 kazave të vilejetit.Në këtë tubim të fshehtë,Namik Delvina ndër të parët e “ngriti zërin për autonominë administrative të vendit,si e drejtë e natyrshme e kombit shqiptar”(Arkivi i Institutit të Historisë-Tiranë.Fondi dok.Të Vjenës,Raport i konsullit austrohungarez në janinë,dërguar ambasadorit të tij në Stamboll më 16.korrik. 1911 ).Është po ky konsull,i cili nëpërmjet një telegrami sekret, e bën me dije qeverinë e vet,se në muajt korrik-tetor të po atij viti,Namik Delvina mban lidhje të fshehta me Dervish Himën,Nikolla Ivanajn,Ismail Qemalin dhe Nexhi Dragën.Këto lidhje,sipas burimeve austrohungareze,janë vetëm e vetëm për organizimin e punëve,në favor të lëvizjes kombëtare shqiptare.Gjatë vjeshtës së vitit 1911,Namiku merr përsipër detyrën e bashkimit të çetave të Delvinës,Sarandës,Nivicës dhe Borshit,duke paraparë më tej,lidhjen e komandave të këtyre çetave,me lëvizjen madhore shqiptare për pavarsi.Tashmë ai pritet si mendimtari i shquar politik jo vetëm në Sarandë,por edhe në Çamëri,Gjirokastër,Kolonjë e deri në Vlorë.Kontaktet e vazhdueshme me Ismail Qemalin,Nexhip Dragën dhe Sali Gjukën,i japin frymarrje të re,veprimeve të çetës së tij,kundër administratës së lartë të Stambollit.Është kjo arsyeja,që në nëdorin e vitit 1911 autoritetet e xhandarmërisë turke,të Gjirokastrës,bien në erë të gjurmëve dhe veprimtarisë së Namikut.Atij i bëhet edhe një pritë në fshatin Zhulat,por ishte besnikëria dhe trimëria e luftëtarëve të vet,të cilët e nxorrën nga rrethimi për mrekulli.Fal njohjeve të konsiderueshme që Namiku kishte me pinjollë të familjeve të mëdha shqiptare,ai i përdori këto miqësi për të armatosur çetat e jugut me armë dhe municion.Floririn e paguar nga dyert e mëdha shqiptare,ky bir i Delvinës e përdori krejt për realizimin e ëndrrës së shenjtë të shqiptarëve,lirinë e amëshuar.Reputacioni i namik Delvinës,tani është rritur ndjeshëm pothuajse në krejt jugun shqiptar,ç’prej Delvine deri në Prevezë.Në marsin e vitit 1912,kur shkon pas kaq muajsh i arratisur në Delvinë,populli,miqtë dhe shokët e presin krahapur.Madje për këtë pritje,konsulli austrohungarez në Janinë,i dërgoi Vjenës një telegram,ku pos të tjerve kumtonte “Namik Delvina u kthye këto ditë në qytetin e lindjes,ku u prit me dashuri nga bashkëqytetarët.Populli e zgjodhi atë kryetar të bashkisë së qytetit… Në këtë detyrë ai po ndërmerr një varg reformash me karakter përparimtar”.( Arkivi i Institutit të Historisë – Tiranë. Fondi i dokumentave të Vjenës , dok.Dt. 17.mars.1912 ).
Edhe këtë radhë turqit e rinj bënë përpjekje të minimizonin apo izolonin veprimtarinë atdhetare të Namikut.Valiu i Janinës,i dërgoi telegram ku i thoshte të paraqitej atje,për të marrë udhëzime lidhur me funksionin e ri.Ndërsa përgjigjja e Namikut,ishte se ai nuk mund të merrte udhëzime prej një pashai turk,se pse nuk e kishte zgjedhur Turqia në atë detyrë,por populli i Delvinës me votën elirë të tij.Përballë këtij qëndrimi,Porta e lartë e cila po rrënohej dita-ditës,preferoi më mirë të heshtet.Në funksionin e krytarit të bashkisë së qytetit,namik Delvina,në mungesë të veçantë u përpoq për hapjen menjëherë të shkollave shqipe,në fshatra e qytete.Duke qenë në dije të përpjekjeve të grekërve për aneksimin e territoreve shqiptare,Namiku nis nga puna për çeljen e këtyre shkollave edhe në fshatrat e Çamërisë,pranë Delvinë e Sarandës.Ai vurri nën kontroll xhandarmërinë e qytetit,duke larguar nënpunësit turq dhe duke vendosur aty,nga atdhetarët më të shquar të jugut shqiptar,është kjo arsyeja që në Delvinë,në verën dhe vjeshtën e vitit 1912,gjetën strehë të sigurtë atdhetarë të tillë si Mehmet Sejko,Musa Demi,Dervish Hima,Shahin Kolonja etj.
Emocionante ka qenë edhe ngritja e flamurit në Delvinë,në dhjetorin e vitit 1912.Namiku gjatë gjithë muajt nëntor,mbajti lidhje të fshehta me atdhetarët shqiptarë.Ndërkaq,ai u shndrrua në barrikadë të pakalueshme prej ortodoksisë greke,e cila donte të ngrinte në Delvinë,Gjirokastër e Kolonjë flamurin grek.Është i njohur fakti që ushtritë e Athinës,në vjeshtën e vitit 1912,kishin pushtuar Korçën dhe Gjirokastrën,por Delvina me gjitha fshatrat qëndronte e paepur.Për aryse gjithashtu të vizionit të Namikut,ky burrë nuk mori pjesë në Vlorë,por dërgoi të tjerë atdhetarë aty,ndërsa vet zhvillonte luftime kundra hordhive greke.Falmuri i ngritur në Vlorë më 28 nëndor 1912,do të shënonte një epokë të re për shqiptarët.Për arsye të vështirësive të mëdha të ndërlidhjes, lajmi për ngritjen e flamurit në Delvinë,ka shkuar atje në agun e 4 dhjetorit.Namik Delvina ka marrë i pari këtë lajm dhe ka urdhëruar telegrafistin të qëllojë me pushkë në shenjë gëzimi.Më pas,flamuri kuqezi ka valvitur i lirë në qytet,përmes një gëzimi mbarëpopullor.Në një telegram që Namik Delvina,do t’i dërgonte Ismail Qemalit,më 5 dhjetor 1912,pos të tjerave do të shprehej ; “Jeta dhe egzistenca e gjitha Shqipërisë është në duart tuaja,të cilat ditën ta shpëtojnë nga rreziku i madh.Jemi mirënjohës të patriotizmit dhe të urtësisë suaj dominante.Në emër të të gjithëve një emër me kombin ju paraqesim mirënjohjen dhe shpejtojmë për të uruar kryesinë e ndritur”.( Arkivi Qendror i shtetit – Tiranë.Fondi Qeveria e Përkohshme e Vlorës, dosja 27 , fleta 16 ).
Me udhëzim të Ministrit të Arësmit,të shtetit të parë shqiptar,Luigj Gurakuqit,Namik Delvina filloi nga puna për ngritjen e shkollave shqipe në jugun e shtetit amë.Natyrisht edhe këtu do të shkëlqente patriotizmi i tij.Tanimë,në çeljen e këtyre shkollave,ai do të përballej jo vetëm me mentalitetin mesjetar por edhe me ultrashovenizmin helen,të ndihmuar e mbështetur nga bandat andarte.Në vitet 1913-1915,Namik Delvina do të ngrinte një varg shkollash në krejt jugun shqiptar dhe jo rallë,do të virej në krye të forcave kombëtare shqiptare,kundër hlenëve që kërkonin shkyerjen e Shqipërisë mes grekërve dhe serbosllavëve e bullgarëve.
Në janarin e vitit 1920,në qeverinë shqiptare të dalë prej Kuvendit Historik të Lushnjës,vëllai i Namikut,Sulejman Delvina mori postin e kryetarit të qeverisë.Pati mjaft zëra asaj kohe që Namiku të shkonte në Tiranë dhe të drejtonte arsimin shqiptar,si një prej pionerëve të parë të gjuhës dhe shkollës shqipe,por burri i Delvinës nuk pranoi,ai kish menduar kurdoherë se ish më tepër i vlefshëm,aty në pozicionet e para kundër hordhive greke,se sa në Tiranë.Në fillim të vitit 1921,sikudo në Shqipëri edhe në Delvinë u krijua Komiteti i Mbrojtjes Kombëtare.Me dhjetra atdhetarë nacionalistë ç’prej Vurgu e deri në Kolonjë,propozuan dhe vunë në krye të këtij Komiteti Namik Delvinën.Atdhetari dhe vizionar i madh,luftoi për vite me radhë,sidomos në aspektin diplomatik e propagandistik që trojet shqiptare të kishin pavarsinë dhe lirinë e tyre.
Në vitin 1925,boton në Sarandë gazetën “Rilindja Shqiptare”.Krejt atdhetarët e jugut,pëlqejnë idetë dhe tezat e shkruara në faqet e kësaj gazete,ndaj kontribojnë që ajo të shpërndahet sidomos në Çamëri,duke u shndrruar në zëdhënëse të aspiratave për liri të popullsisë çame.Përpara se të mbyllte sytë,në 23 janar 1933,kërkoi të varrosej në teqenë e Krujës.Me mijëra shqiptarë nga të gjitha besimet e sidomos nga të gjitha trevat, epërcuallën plot respekt për në banesën e fundit. Revista “Leka” në shkurt 1933,në faqen 6 do të shkruante : “Më 23 janar vdiq veterani i madh Namik Delvina,i cili i shërbeu atdheut me armë,me penë e me punë…”.Ai mbylli sytë por vepra i mbeti në shpirtërat e gjeneratave të tëra patriotësh e atdhetarësh të djeshëm e të sodit.
Bern-Zvicër