Masakra e Biohorit gjatë natës së Bozhiqëve të vitit 1943 (pjesa e IV-të)/
Qetnikët ekzekutuan aksionet e planifikuara për vrasjen masive të shqiptarëve të Bihorit. Ky akt gjenocidal krijoi një gejndje tmerri: “Nëna s’e di ku i ka fëmijt. Baba s’e njef djalin e vet e nusja burrin”./
Nga Ismet Azizi/
Gjenocidi serbomadh mori formë të organizuar shtetërore qysh në vitin 1844, me programin “Naçertanija” të Ilia Garashaninit, ish-ministër i Punëve të Brendshme të Principatës së Serbisë, për të vazhduar me projektin e Vlladan Gjeorgjeviqit, më 1908. Pas reformës agrare, vazhdohet me programin kolonizimit i cili paraqitet në parlament në Beograd në formë memorandumi me titull “Shpërngulja e Arnautëve”, më 7 mars 1937, nga Vaso Çubrilloviç, ku tregoheshin mënyrat çnjerëzore që duhej të përdorte shteti serb për zhdukjen e shqiptarëve. Elaborati i titulluar “Projekt-raport për Shqipërinë”, i cili u promovua nga nobelisti i mëvonshëm Ivo Andriq, më 30 janar 1939, paraqet planet për zhdukjen e shqiptarëve dhe shtetit shqiptar. Ndërsa projekti i Stefan Moleviçit, i 30 qershorit të vitit 1941, parasheh fshirjen e Shqipërisë nga harta ballkanike dhe zhdukjen totale të shqiptarëve. Këtë program u mundua ta realizoj edhe Drazha Mihailloviq gjatë Luftës së Dytë Botërore, sidomos në viset veriore të trojeve Shqiptare.
Sipas raportit dërguar qeverisë së Libohovës në Tiranë, bilansi i ditëve tragjike të Bihorit, shkurtimisht, është me sa vijon:
“Shtëpi të djegura 1763, burra të vrarë 590; të therun 185, gra të vrarë 340; gra të therura 285, fëmijë të therur 701; të djegun 705, të grirë nga të ftohtit: fëmijë 447, gra 266, burra 119. Të vdekur nga uriadhe nga plagët: burra 359, gra 275. Të marrun rob (gra e vajza) 251. Pra, gjithsej, si mpas hetimeve të bëra në shpejtësi, del se të vdekur janë 3741 dhe të plagosur 634. Ndërsa për 251 shpirtëra që mungojnë, shumica e madhe e të cilave janë gra e vajza, këto do të jenë marrë rob për t’u shërbyer çetnikëve për plotësimin e epsheve të tyre. Ndërsa sipas raportit të komandantit çetnik Pavle Gjurishiq, gjeneralit Drazha Mihajlloviq, në gjysmën e dytë të muajit shkurt të vitit 1943. në Luginën e lumit Lim njësitë çetnike të Ushtrisë së Mbretërisë Jugosllave kryen gjenocid ndaj 9200 sanxhaklinjëve të pafajshëm. Në raport theksohet se 1200 të vrarët ishin të aftë për ushtri, ndërsa 8000 të tjerë ishin gra, fëmijë dhe pleq“.
Në raportin e komisionit thuhet: “Botës së qytetëruar i takon t’i vlerësoj dhe t’i gjykojë këto mizorina. Mallkimi i Zotit le të bien pa mëshirë mbi ata që lejuan dhe ata që i kryen; dënimi i drejtësisë njerëzore le t’i ndëshkojë shkaktarët e kësaj kërdie që u treguan se janë bisha të pashpirt“.
Në vazhdim po ofrojmë dokumentet e fundit, gjegjësisht, dokumentin e gashtë dhe të shtatë, që gjenden në Arkivin Qendror të Shtetit në Tiranë, në fondin arkivor të viti 1943 (janar – korrik), në dosjen me nr. 5, me 57 fletë. Ekzistojnë disa dokumente origjinale që i janë dërguar kryeministrit të atëhershëm të Shqipërisë, Ekrem Bej Libohovës, nga Komisioni i zgjedhur enkas për konstatimin e gjendjes faktike. Ky raport, në mënyrë të pakontestueshme, dëshmon krimin dhe gjenocidin serbo-malazias ndaj banorëve shqiptarë të zonës së Bihorit. Dokumentet në fjalë po i paraqesim në formë origjinale. Qeveria e Mbretërisë Shqiptare e dërgoi në Bihor një komision shtetëror në krye me Nënministrin e Tokave të Lirueme, juristin Qazim Bllaca. Në komision ishte edhe Thoma Luarasi, me karrierë politike në këtë ministri dhe tre ushtarakë të lartë italianë së bashku me një numër të parisë shqiptare të Dukagjinit me Demë Ali Pozharin, Emrush Miftrain, Bajram Gashin dhe disa të tjerë. Komisionin e shoqëroi një delegacion i Sanxhakut në krye me patriotin e zjarrtë shqiptar Mulla Osmanin e Petnicën.
Dokumenti i VI -të
Na shpëto Zot
Asht natë kallëndori. Qetësi e madhe. Bora bjen me fjoka shllungë. Disa të lehme qejsh thyejn qetsin e mortshme. Gjatë rrugës së Lumit potera shurdhuese e ndoj autokolone që i afrohet urës, zgjon interesin e shum kuej. Në këtë të ftoftë, kaq vonë, ku shkon kjo autokolon? Prap heshtje. Autokolona asht ndalë. Të lehmet e qejve bahen shurdhoje, tek tuk fillojnë me u – cijatë sikurse t’u bij kush. Çdo kush dyshon mos të jetë afrue ndoj hajn, e pra nga frëngjitë e kullave zani i burrave kah i ndërsejnë qejt. Terri i natë s’len të shifet gja jashtë, por nga lehja e qejve merret vesht se nuk asht puna e vetëm nji hajdutit. Ka dishka ma tepër. S’vonon e nji krizëm e madhe dridhë tokën.
Zgjohen edhe fëmijt që gjumi i mesit të natës i përkëdhelte me andra të shijshme e të hidhta, lojna e përplasje ditet. Një bombë! Ç’do të jetë? Askush s’e merr me mend. Lehje dhe gërthitje e çejvet bahet bahet gjithnji ma kërcënues. Dy tri të shtima pushkësh dhe urdhëni i Komandës: Napred! Napred! (përpara, përpara) zbulon misterin e natës së kobshme për at zonë abnore, për Bihorin e famshëm në blegtori. Çetnikët! Çetnikët serb e malazez fillon me u shtua britma e grave e e fëmijve. Pushka kërset në të katër anët. Topa e mitraloza iu përgjigjen të shtimeve të mbrojtësve. Qielli skuqet dhe re tymi ngrihen shllungë përpjetë. Tmeri dhe paniku i ka kapë banorët. Ata dy, tre fishekë kush i pat i harxhoj, e tash s’mbetet tjetër veçse me iu çel shteg grave e fëmijve, që të pshtojnë kryet! Por kot. Çetnikët kanë vendosë mos me lanë krye shqiptari të gjallë n’at krahinë; prandaj kur fillojn me u vue zjarrin shpive, zanë derën dhe presin e vrasin cilindo që don me hikë vdekjes së zjarrmit. Britma e nanave kah shofin fëmijn tue u – përplasë në mes flakësh të qethë misht e shtatit. Lotët dhe mallkimi i burrave kah shofin të iu shndërrohen gra e vajza ndër sy, ban m’u dridh toka.
Vikamet, afshet dhe përplasjet e nuseve që kërkojnë vdekjen por jo t’a lëshojnë nderin ndër duer të çetnikëve, kalojnë çdo kufi. Pushkë, bumbe e mitraloza dridhin tokën. Shpijat digjen njana mbas tjetrës. Kufomat shtohen orë e ças. Bajonetat pa pikë mëshiret ngulen ndër trupna si në kasaphane e përlyhen me gjak fëmijsh, pleqsh e plakash, që s’iu punojnë këmbët me i hikë kobit të zi. Tmeri dhe paniku i kësaj befasije ka humbë fillin çdo banori. Nëna s’e di ku i ka fëmijt. Baba s’e njef djalin e vet e nusja burrin. Se ç’kob i zi! Pushka, mitralozi s’prajnë.
Gjamët e të plagosunëve kërkojnë, ndihmë, vaji i fëmijve të hudhun nëpër borë, si kunguj, dihatja e pleqve dhe i plakave, që të shtrimë mbi borë në mes të rrugës në këmishë e tlinta, ashtu siç kishin ndodhë në shtrat, përforcojnë vullnetin e çetnikve me veprat e tyne barbare. Në ç’do skaj shifen kufoma, të plagosun e të mërdhimë që i kanë drejtue sytë kah qielli në shenj lutjeje. Na shpëto o Zot nga barbarizma sllave.

Dokumenmti i VII-të
Disa pika të veçanta mbi ngjarjen e Bihorit
1.- Ngjarja e tmerrshme e Bihorit i ka kallun në dishprim të gjithë banorët shqiptarë të zonës neutrale dhe ka ba nji përshtypje të thellë ndër krahinat shqiptare t’afërme, këtij kufini. Ndjenja e tyne ma e dukshme asht përshtypja që gjinden të pambrojtur kundrejt armiqve të fisit shqiptar. Shumkush mendon se, si Qeverija shqiptare ashtu dhe Qeverija italiane nuk i kushtojnë rëndësinë qi meriton së mbrojtjes t’atyne viseve, ose nuk e kanë fuqin që nevojitet për këtë qëllim. Sido që të merret, kjo ndjenjë shkakton nji pakësim të fortë të prestizhit të Qeveris në sy të popullit.
2. Popullsija e Zonës neutrale, në thjeshtësinë e mendimeve të veta, gjithë fajin e prishjes dhe të kërdis q’u ba në Bihor, i-a ngarkon autoriteteve shqiptare, si dhe autoriteteve ushtarake italiane të Malitzi, për moskujdesjen e tyne. Ajo gjykon kështu “Në mos ishte e mujtun të bashkohemi me Shqipni, përse nuk na lanë me Malin e Zi? T’u pranue provizorisht forma e veçantë e Zonës neutrale, përse nuk u vendosën masat e nevojshme për mbrojtjen e saj? Në mos mund të sigurohej kjo mbrojtje me fuqi zyrtare, përse nuk u sigurue me anë të popullit tue i dhanë armët që ka kërkue dhe i janë premtue ma herë? Në mos mund të bahej edhe kjo, përse të mos na thuhet qartas që t’i bajmë çajre vetes s’onë?…
3.- Çetnikët që prishën katundet e Bihorit dhe masakruen banorët ishin veshun disa me petka ushtarake italiane dhe mbajshin të gjitha shenjat dalluese të çetnikëve që gjoja janë në bashkëpunim me autoritetet ushtarake italiane. Me këto fjalë nuk duam të themi kurrsesi se mund të ketë ndonjë lidhje midis bandave italiane dhe veprimeve kriminale të çetnikëve kundër popullsisë shqiptare. Duem vetëm të theksojmë se çetnikët, tue ditun të përfitojnë nga përkrahja e autoriteteve italiane – me armë, ushqim e rrogë – dhe tue mos qenë nën kontrollin e plotë të tyne, kanë fitue shumë kuxim në lëvizjet qi bëjnë dhe veprojnë shpesh herë si u leverdis, sikurse u provue me ngjarjen e Bihorit, tue e shpërdorur besimin q’u asht dhanë.
4.- Çetnikët masakrues kanë qenë ata që ndodhen nën komandë të Vojvodës Pavle Gjurishiqit. Ky e ka qendrën në Beranë dhe gëzon mjaft autoritet ndaj kuadrave italiane të qarkut. Nga fakte të përshkrueme në relacionin përkatës, provohet se ky Vojvodë asht fajtori kryesor për ngjarjet e tmerrshme të Bihorit dhe këtë e din gjith populli. Prandaj duhet të kërkohet ndëshkimi i tij dhe i shokëve të tij për masakrimin dhe mjerimin e tmershëm që shkaktuen. Vetëm nji ndëshkim shembulluer i këtyne mundët të bjerë pakë qetësi ndër shpirtrat e dishprueme të popullit shqiptar t’atyne viseve. Mos-ndëshkimi ka me u a thye krejt zemërën e kurimin e shqiptarëve dhe m’anë tjetër, ka me qenë nji inkurajim për çetat e Gjurishiçit për t’a vazhdue ndër krahinat e tjera shqiptare veprën që filluan në Bihor, për shfarosjen e fisit t’anë ndër ato vise, sikurse e ka shpallun Drazha Mihajlloviçi. Nuk duhet harrue se Pavle Gjurishiçi asht major n’organizatën e Mihajloviçit. Komandanti italian dhe bindja e shqiptarëve
5.-Tragjedija e Bihorit ndodhi në ditët 5 e 6 të Kallnorit. Në ditën “Koloneli i ushtrisë së Bjelopoles kishte shkue për ziaret ke Osman Pastoderi në katundin Getmicë dhe u kthye po atë ditë në Bjelopole. Osmanit nuk i zuni në gojë kurgja mbi lëvizjet e çetnikëve, domethënë se vet nuk dinte gja mbi çka ata përgatitnin. Në ditën 4, u duk në katundin Gubavaç në breg të Limit, një çetë 500 vetësh, e cila e kaloi Limin përkëtej, tue marrë drejtimin e Koritës. Fshati i alarmuem, i çoi menjëherë haber Komandantit në Bjelopolë dhe ky çoi një tog ushtarësh në Gubavac. Ushtarët e prijsi i tyne paskan dashun t’a qetësojnë popullin tue thanë se “këta janë njerëzit t’anë, pra nuk duhet çitun pushkë kundër tyne”. Por, kompania a togu ushtarësh nuk qëndroi në katund, por u kthye mbrapa ditës në Bjelople dhe nuk dihet nëse mori kontakt me çetnikët në katund. Relatohet (konstatohet –I. A.) fakti i pabesueshëm, se disa nga ata ushtarë, në të kthyem, paskan grabit të gjith qilimat e xhamis së katundit. Duket se fjalët e ushtarëve nuk e qetësuen popullatën. Kështu, gratë, vajzat, pleqt dhe fëmijs u ranë pas ushtarve dhe shkuan në qytet. Në katundin Gubavec mbetën vetëm burrat. Më vonë, po n’atë ditë dhe gjithë natën, çeta të tjera paskan kalue lumin në Velevac. Ora në dy të mëngjesit, të ditës 5 Kallnuer, paskan krisë tre bomba. Kjo krisje paska qenë shenja e fillimit të prishjes e të kërdisë ndër të gjitha katundet ku çetnikët shpërnda dhe afrue gjatë natës. Mitralozat dhe pushkët hynë në veprim me njiherë. Çetnikët i kishin organizue pritat në mënyrë që kush të dali prej shtëpije, të bjerë nën plumbat e armëve të zjarit. Për gra dhe fëmij ata përdorën ma fort thikat e shpatat.
6.- Komanda ushtarake e Cetinjës, si duket, nuk u ka dhënë edhe kaq rëndësi këtyne ngjarjeve. Kryeparë, flitet në popull, pse nuk mori ndonjë masë të dukëshme kundër fajtorëve; nuk dërgoi menjëherë në vendin e ngjarjes ndonjë forcë ushtarake a të karabinierëve që të ndjekin fajtorët, të ndalojnë grabitjet nga ana e malaziasve dhe të hetojnë shkaqet. Pas dy a tre ditë, Komanda në fjalë paska lajmrue autoriteteve në Tiranë “se nuk ka kurrgja”, dhe Legatës Italiane në Belgrad – sepse kjo paska pyetun e ftueme prej “Lidhjes Popullore” të Mitrovicës (Organizatë Shqiptare e cila u themelua nga Ali Ferat Draga menjëherë pas kapitullimit të Mbretërisë jugosllave, e cila angazhohej që Mitrovica dhe viset tjera shqiptare nën pushtimin serb, ti bashkëngjiten Shqipërisë – I. A.) – i thotë me 9. I. “mbretnon qetësi e plotë ndër ato vise”. Kurse edhe një javë mbas kësaj date, thuhet në popull, këmbë shqiptari nuk guxonte të shkeli prap në katundin e vet të shkatruem, se pritej me pushkë nga malaziasit q’ishin turrun të grabisin çka kishte mbetë.
7.- Popullsija shqiptare e Zonës Neutrale ka vue re me shumë keqardhje se ka oficera t’Ushtrisë italiane, si Koloneli i Baranës dhe sy që asht në Rozhaj, qi nuk tregojnë për popullin shqiptar në kuptim të gjanë, as ndonjë simpatie, as edhe frymë drejtësije. Nji katundari të dishpruem q’i tregoji njanit prej këtyne nji fëmijë të vogël të therrun prej çetnikëve, si e dëboi tue i u kërcnue me revole në dorë. Popullsija shqiptare, për kundra, në çdo rast ka tregue simpati, mirpritje, bashkëpunim dhe mirënjohje të dukëshme ndaj ushtarëve italian.
8.- Asht për t’u habitun se shpesh herë, zyrat ushtarake italiane, kur flasin a shkruajnë për popullsin e Zonës neutrale, nuk përdorin fjalën “shqiptar”, por gjithmonë thonë “mysliman” simbas zakonit serb e malazias.
9.- Ka ba shumë përshtypje të keqe në popull fakti se, kur u hap lajmi i veprës mizore të çetnikëve, një grumbull burrash shqiptar të Pejës e Rozhajt u bënë gati të shkojnë në ndihmë të vëllaznëve të tyne. Ata, gjithmonë të bindun e t’urtë ndaj autoriteteve, i kërkuan leje Komandantit italian që të hyjnë në zonën neutrale, Komandanti nuk u dha leje dhe ata u bindën. Komandanti bani ndofta detyrën e tij, se nuk ishte i autorizuem me e dhanë lejen dhe prandaj nuk e dha. Në këtë, ay, pa dyshim, u ka ba nji shërbim të madh malaziasve, pa dashun. Por e keqja qendron këtu çetat shqiptare edhe kur asht fjala për mprojtje jo për mësymje, kërkojnë leje, nuk u epet, binden e tërhiqen. Por çetnikët e Gjurishiçit nuk kërkojnë leje, sigurisht, për të djegun katunde shqiptare dhe për t’i masakrue banorët, domethënë se punojnë mbas qejfit të vet. Përfundimi asht se në Zonën neutrale malaziasit janë më të mprojtun se shqiptarët. Në mos u epet shqiptarve mundësija të mprohen vetë, le t’i mprojnë ata qi e kanë për detyrë. (fund)