Kujtim Hajdari – Dielli

«Mbrëmë isha pa ty» – një rikthim paralajmërues…

July 5, 2018 by dgreca

«Mbrëmë isha pa ty» – një rikthim që paralajmëron fitimin e kohës së humbur- Rreth librit poeik te porsabotuar te Kujtim Hajdarit/

Shkruan:Shpend Sollaku Noé/

Kujtim Hajdari i përket atij brezi të dikurshëm të rinjsh të cilëve nuk u mjaftoi të ishin inteligjentë, të përgatitur e të ndershëm. Ato lloj cilësish u kthyen në zero të mëdha kur ndaheshin fatet nga të gjithëfuqishmit e kohës. Nomenklatura e atëhershme diktatoriale do të vinte pas cilësive të tyre shenjen = dhe frazën e barasvlershme menjëherë pas saj: nuk ka për të qenë i yni!

Kujtim Hajdari i përket atij brezi krijuesish të rinj të dikurshëm që e kishin qenien e tyre plot me idera e talente. Ai shkruante me një pasion të pakgjendshëm tek moshatarët e tij; provonte poezinë, prozën, dramën. Vullneti i tij për të sfiduar fate e biografi ishte i pakrahasueshëm. Por kjo rezultoi «pak» kur duhej të ish kthyer në burimin e tij forcës. Në listat e afishuara para gjimnazit emri i tij, ashtu si edhe i shokëve të tij të afërt, nuk figuroi: u considerua i padenjë për të mbushur radhët e «inteligjencës» partiake.

Vazhdimi i jetës se tij do të projektohej prej regjimit drejt shërbimit të detyruar ushtarak, drejt një lopate për të bërë llaç apo drejt nje kazmë guri për të thyer shkëmbinjtë.

Mbi talentin e tij u hodh një pllakë e rëndë shkëmbore, që mbylli nën të llavëra e tymra vullkanesh, avuj gajzerash e tërmete poetike.

Kujtim Hajdari, si edhe ndonjë mik tjetër i yni, mbeti për një kohë të gjatë ai vullkani i porsalindur me lak në fyt.

Ata që mendonin se një ditë ai do të shuhej prej mungesës së oksigjenit e harruan, pritën prej besnikëve të tyre të mbesnin gjallë; ndoshta në dialogët e një drame, në rreshtat e një romani apo vargjet e një poeme. Por më kot. Edhe pse nuk mbetën pa agjitatorë rreth vetes, talentët si Kujtimi tashmë u kishin kthyer shpinën.

Vitet vidhisën armiqtë e vërtetë të kombit në gryka skëterrash. Mund dhe të duket se janë ringjallur, por nga të gjitha vrimat e mundshme të trupit të tyre vazhdon të kullojë gjak e vrer.

Kujtim Hajdari, ndërkaq, edhe pas peripecish të tjera, lëshonte vazhdimisht sinjale prej nënpllakës së rëndë që i pllakosën mbi fatin, në fillim nëpërmjet tërmetesh që sa vinte e bëheshin më të tronditës, më pas me sinjale tymrash përvëlues, deri sa llava e trysur arriti të flakë tej pllakën e imponuar dhe ai të kthehet: kësaj radhe jo vetëm me energjinë e rilindur të djaloshit të dikurshëm, por edhe me pjekurinë e burrit, me një kulturë më të gjerë, me rregullat mjeshtërore të zotëruara.

«Mbrëmë isha pa ty» nuk është një çfarëdolloj përmbledhjeje: ajo nis të marrë jetë që nga guximet e atëhersme, tashmë pa ndrojen e kërkimt të lejes prej dikujt për tʼu bërë pronë e lexuesit. Poezitë që e përbëjnë janë aq të lidhura nëpërmjet emocioneve kryesore, saqë ngjajnë pjesë të të njëjtës poemë. Dhimbja për të mos humbur çfarë kemi më të shtrenjtë, edhe kur ajo humbje quhet vdekje, edhe kur ajo humbje quhet largim prej syrit, i përshkruan ato vargje tejembanë. Dashuria si diçka sublime, që vjen jo vetëm prej gjërave që kemi më të shtrenjta, por, dhe sidomos, prej të voglave të padukshme, është një tjetër motiv i rëndësishëm që mban gjallë emocinalisht këtë libër. Armikut tashmë të cilit nuk i duhet përkulur është vetmia. «Prej flokësh më kapi dora e një femre e më tundi»shkruan diku autori, që edhe këtu shpëtimin e gjen tek dashuria. Me syrin e dashurisë së plagosur shihen familjarët, miqte dhe vendlindja. Me shpresën tek dashuria e rilindur shihet e ardhmja: «Unë krahë do të vë qiellit me zogjtë shtegtarë».

Vargu i parapëlqyer i autorit është ai gjashtëmbëdhjetërrokëshi i lirshëm, i tipit 2×8, që kuptohet lehtë prej ritmit të brendshëm të vargut. Vargjet janë organizuar në strofa katërshe, me rimat më të përdorshme ato të kryqëzuarat, por aty- këtu, edhe të puthurat. Gjendet edhe dymbëdhjetërrokëshi në formën e bashkimit 2x 6 («Fshati im»). Këtu flasim për një metrikë të zhdërvjellët, që kurrë nuk trasformohet në qëllim më vete dhe nuk i bie më qafë cilësisë apo natyrshmërisë së vargjve. Leksiku poetik pasurohet nga epitete, metafora, shkallëzim letrare, pyetje retorike e një masë tjetër tropesh letrare të kudogjendshme.

Të jeni të sigurtë që kjo paraqitje poetike e Kujtim Hajdarit është vetëm një paralajmërim i rikthimit në mes të poetëve. Përgatituni ta keni këtë poet në mes tuaj dhe, jua garantoj, keni për tʼu ndierë më të pasur. Burimit të lavës së tij sapo i është hequr kapaku.

E KUQJA E BORËS-ILIR LEVONJA

April 28, 2018 by dgreca

“E KUQJA E BORES”- Pasqyrimi i një gjëndje kaotike të vendit/

Nga Kujtim Hajdari/

Duke lexuar romanin e shkrimtarit Ilir Levonja “ E KUQJA E BORËS” nuk ka si të mos vesh re bukurinë e një vepre të punuar me kujdes e me art. Është ndërtuar me një subjekt të rrjedhshëm pa shumë linja e ndërthurje të ndërlikuara, që e bën romanin të lexohet me ëndje e të ndiqen ngjarjet e personazhet e veprës me një kënaqësi gjatë gjithë faqeve të tij.

Të lë përshtypje të thellë zgjedhja e materialit jetësor të kohës dhe përshtatja e tij në këtë vepër letrare-artistike me një forcë të madhe përgjithësuese. Kjo mjeshtëri është skalitur tek autori nga përvoja e tij e gjatë në fushën e letërsise. Ai vjen në këtë roman pas disa vëllimeve poetike, pas disa vëllimeve me tregime, pas vëllimit me ese dhe pas dy romaneve të tjerë para këtij. Kjo sigurisht i ka dhënë aftësinë të punojë çdo skenë, çdo situatë, çdo ambient të romanit me daltë në dorë dhe me kujdesin e një artisti të afirmuar. Veç kësaj shumë ngjarje, ka shumë mundësi të jenë përjetuar nga vet autori i cili në atë kohë ka kaluar rininë e tij dhe ka qënë personazh aktiv i asaj shoqërie dhe kjo e ka bërë të qëmtojë nga jeta ato materiale të nevojsheme e të mjaftuesheme për të paraqitur sa më mirë problemet e asaj kohe e për të realizuar idetë dhe mesazhet e bukura që na ka dhënë në roman.

Të josh me bukurinë e saj në veper gjuha e zgjedhur, frazat e përpunuara me kujdes, ndërtimet e bukura sintaksore, përshkrimet me plot gjallëri të ambienteve të ndryshme, analiza psikologjike që u bën personazheve duke gdhendur figura që të mbesin në kujtesë. Përshkrimet janë të shumta, plot ngjyra e figuracion të bukur letrar. Dialogjet i gjen herë të shkurtër e herë të gjatë në roman, sipas situatave që ka dhënë, por gjithnjë janë shumë shprehës e me një leksik të zgjedhur e herë-herë të hijeshuar me zhargonin popullor që ja rrisin akoma më shumë vlerat veprës se e bëjnë atë më tërheqëse e më të këndshme për lexuesin

Në roman të mahnit ndërthurja e bukur dhe e natyrshme e linjave kryesore të tij: ajo e dashurisë midis të rinjve. Midis Markos dhe vajzat që ai dashuron, Andia, Lura dhe Genta me të cilën përfundon. Linjë që ndërthuret bukur me linjën tjetër atë të jetës së tij sociale dhe ekonomike të kohës, dy linja që shkojnë në harmoni e plotësojnë njëra –tjetrën.

Romani trajton një periudhë të vështirë të kohës, periudha e kaosit të madh politik pas viteve 90, sidomos jetën e viteve 96 – 97e cila u degradua ndër të tjera edhe nga krijimi e pastaj falimentimi i fondacioneve që praktikonin depozita me interesa të larta, lojëra që u krijuan nga qarqe politike në atë periudhë në fuqi për të mbledhur paranë e si pasojë çuan në rrënim akoma më tej të qytetarëve, një pjesë prej të cilëve mbeti pa shtëpi, pa një qindarkë, dhe herë –herë të mbytur në borxhe.

Në një arenë të tillë historike shpalosen me një bukuri dhe zhdërvjelltësi artistike ngjarjet e romanit. Në këtë mjedis lindin, lëvizin e krijohen nga një penë e stërvitur në vite personazhe të shumtë me nje individualitet të veçantë e të skalitur, duke shpalosur ngjarje, histori dhe gjithë jetën e asaj kohe me një realizëm aq të besueshëm saqë ne, që e kemi jetuar atë periudhe na duket sikur jemi kthyer prapa në histori e po jetojmë sërish ato vite të tmerrshme, kur nuk funksiononte më ligji i qeverisjes, nuk funksiononte shteti. Dhe siç ndodh gati në çdo histori në raste të tilla kaosi, në shoqëri fillon të veprojë ligji i xhunglës, ligji më i tmerrshëm, më denigrues i figurës së njeriut, ligji më çnjerëzor e më barbar në marrëdhëniet midis njerëzve.

Me ngjarjet e sidomos me kronikat që fut natyrshëm në subjektin e romanit, autori na argumenton qartë fenomenin shkak pasojë. Si rrjedhim i këtij kaosi krijohen banda të ndryshme terroriste që masakrojnë e terrorizojnë qytetin. Arrijne deri atje me mizorine e tyre sa të futen nëpër shtëpi. Të marrin vajzën e ta përdhunojnë në prani të familjarëve, për inate personale i marrin gruan me forcë e s’i dihet se ç’fat pati, vrasin në prani të fëmijëve e të gruas burrin, vrasin për zbavitje Ermirin e guguftuve e plot e plot krime të tjera që solli ajo kohë e ato banda.

Na përshkuan me një realizëm të dhimbshëm, therës vuajtjet e emigrantve për të mbrritur në Greqi nëpër male e në palcë të dimrit në këmbë. Do të shikojmë të rinj që ecin gjysëm të ngrirë e që mbajnë në krahë, si në legjenda makabre, shokët e vdekur nga ftohti e vështirësitë e rrugës.

Të bëjnë përshtypje e të lënë mbresa dy qendrimet e Greqisë me emigrantët tanë, nga njëra anë ushtarët e kufirit dhe policia që silleshin si barbar, si me Markon kur shkon te posta kufitare me shokun e tij Armandin e vdekur e të ngrirë në krahë. Jo vetëm e trajtojnë keq por e rrahin mizorisht saqë kur permendet në spital, në alluçinacionet e zgjimit nga agonia e humbjes së ndjenjave edhe bora i duket e kuqe në gjysëm ëndrrat e përmendjes, edhe ajo kishte marrë ngjyrën e gjakut që derdhën e lanë emigrantët fatkeq në ato rrugë shprese për një të ardhme më të mirë. Skena nga të cilat merr edhe titullin e bukur dhe intrigues romani.

Dhe nga ana tjetër populli i thjeshtë grek ku dukeshin shenjat e mirëkuptimit e të një ndjenje njerëzore që shpesh e shprehnin në marrëdhëniet me emigrantët.

Shkrimtari jep qartë në veprën e tij mungesën e një niveli të lartë, të qualifikuar politik të partive të vendit tonë, sëmundje që vazhdon akoma, e si pasojë sa herë fitonte një parti, në gjithë institucionet social-kulturore të vendit do të kishte shkarkime nga puna dhe vendosja e simpatizantëve të partisë që fitoi. Nuk shikohej kualifikimi dhe pregatitja e kuadrit nga ana profesionale, siç ndodh me personazhin kryesor të romanit, Markon.

Marko është bosht i gjithë romanit, një djalë i ri, intelektual, simpatizant i një partie që aktualisht është në fuqi deri nga fundi i romanit. Nëpërmjet figurës së Markos shkrimtari do t’na çojë në ambiente të ndryshme të atij qyteti ku zhvillohen ngjarjet dhe do t’na vëjë në kontakt me shumë personazhe të tjerë që përfaqesojnë shtresa dhe interesa të ndryshme të shoqërisë.

Marko përfaqëson ate shtresë të rinisë që ëndërronin dhe shpresonin se me ardhjen e demokracisë ngjarjet dhe gjithë jeta e vendit do të merrnin në drejtimin e duhur: të zhvillimit politik, ekonomik, të forcimit të rendit, të respektimit të dinjitetit të njeriut, të lirisë së tij. Është pikërisht ky brez me këto ëndrra që merr zhgënjimet e para. Shkrimtari shkallë-shkallë na jep deluzionin e të rinjve, që edhe pse kishin dëshirën edhe pse kërkonin t’i impononin vullnetin vetes për të bërë diçka të mirë, për t’i shërbyer mirë shoqërisë detyrohen, nga rrethanat e krijuara, të braktisin çdo gjë; vendin, prindërit e shumica të mërgojë jashtë.

Rreth Markos paraqiten një sërë personazhezh të tjerë si Leci, kolegu i tij i zyrës, simpatizant i së njëjtës parti por në ndryshim me Markon, Leci nuk lufton për ideale, por kërkon që situatat e krijuara dhe pozitën që ka arritur t’i shfrytëzojë për përfitime të ngushta personale. Arrin deri atje sa të shes disa herë, me qëllime përfitimi, pashaportën me vizë të Enjanit, kolegut të zyrës që kishte vdekur. Me Zaken, drejtorin e komunales rregullojnë preventiva të fryrë për punë të ndryshme, për të vjedhur dhe atje. Përfaqëson atë shtresë të re të korrupsionit që fillon të lind në anarshinë e krijuar.

Profesor Enjani dhe profesor Berzati dy figura me karaktere të kundërta; i pari i drejtë e i ndershëm dhe i dyti me sjellje që lënë për të dëshiruar.

Bandat e terrorit me perfaqësuesit e tyre janë një grup tjetër personazhezh negativ të krijuara nga të rinj me probleme nga e kaluara dhe të trembur nga kaosi apo të shtyrë dhe nga ndjenja për t’u hakmarrë si dhe të rinj me makutërinë për t’u pasuruar shpejt e shpejt duke vjedhur apo marrë me forcë të tjerëve, japin shenjat e para të një krimi që kërkon të organizohet, ndonëse edhe shpesh bien preh të rivalitetit me njëra –tjetrën.

Në roman do të gjejmë një galeri të tërë personazhezh që unë nuk po zgjatem, të cilët shkrimtari i ka dhënë me vitalitetin e penës së tij, të gjallë, jetësor e të prekshëm. Nuk ka asgjë ireale, të pakapshme të këtij romani; ata janë njerëzit e përditshëm. Janë kolegët e punës, shokët e lagjes, të afërmit, miqtë, kundërshtarët, ata me të cilët jemi rritur e kemi jetuar.

I bëj pergëzimet e mia të përzemërta shkrimtarit duke i uruar suksese në vepra të reja.

NJE ROMAN ME PËRMASA TË MËDHA

April 15, 2018 by dgreca

Ese rreth romanit të Shpend Sollaku Noé-së «Il pero fiori a dicembre» – «Dardha lulëzio në dhjetor»/

nga KUJTIM HAJDARI/Sapo mbarova së lexuari romanin «Dardha lulëzio në dhjetor». Është pak të thuash që më ka lënë mbresa të pashlyeshme; është një roman që gati-gati e përjeton. Me mënyrën e të shkruarit dhe me narracionin e rrjedhshëm e të bukur përfshihesh brenda në roman, e gjen veten midis atyre njerëzve që luftojnë me një vullnet të çuditshëm e të pamposhtur për jetën, nën një regjim që mbyti çdo gjë njerëzore: lirinë e individit në të gjitha limitet, dinjitetin e personit, iniciativën, e xhveshi individin ekonomikisht. Një realitet të tillë, të hidhur e të egër politik e autori jep kaq bukur, me një realizëm artistik pa kaluar aspak në historizëm, duke i ruajtur gjithnjë romanit bukurinë e një vepre letrare-artistik.

Në një regjim politik të tillë, të egër e shkatërrues zhvillohen ngjarjet e romanit, kryesisht në Berat, në kampin e interrnimit, në Lushnjë e në Tiranë. Si bosht kryesor të të gjitha ngjarjeve do t’na udhëheqë në të gjithë romanin familja Rabìu, një familje intelektuale që si gjithë njerëzit e tjerë të kulturës ishin në shënjestër të regjimit komunist dhe që u nënshtruan persekutimeve të pamëshirshme, të pallogjikshme e çnjerëzore.

Në roman të mahnit arti narrativ i shkrimtarit dhe aftësia e tij për të kaluar nga një tabllo jete në tjetrën, ku na çon me anë të familjes Rabìu, pa e rënduar tonin e tij kallëzimtar, duke e freskuar here pas here me dialogë të goditur e të bukur.

Peshën e rëndë politike e ndjen kudo, ashtu siç ishte e pranishme në jetën tonë, por pena e stërvitur e shkrimtarit i trajton kaq me zhdërvjelltësi ngjarjet në roman saqë trajtimi i aspekteve politike mbetet si një mjedis, si një sfond ku zhvillohet gjithë subjekti i romanit, duke i shtuar veprës besueshmërinë në vertetësinë e bazës reale të asaj kohe. Duke u mishëzuar me subjektin e romanit ngjarjet politike i shtojnë dramacitetin veprimit, e bëjnë atë më tërheqës e ngjarjet më rrenqethëse.

Është për t’u theksuar se shkrimtari paraqet shumë bukur jo vetëm shkatërrimin e njeriut, por edhe shkatërrimin e vendit në aspektin fizik dhe moral. Në aspektin fizik u shkatërrua pothuajse çdo gjë e bukur duke filluar nga veprat me vlera antike, pyjet e bukur, lumenjtë e mrekullueshëm etj. Në aspektin moral, me luftën e klasave, me mbytjen e çdo gjëje te përparuar e me mbylljen e vendit, me mënyrat e zhvillimit të ekonomisë e kulturës, me luftën kundër imperializmit e bëri vendin tonë të dukej një Don Kishot para botës.

Këto të gjitha na shpalosen nëpër skenat e romanit me një bukuri e përsosmëri që të krijojnë mendimin se shkrimtari ka qënë një dirigjent i përkryer i gjithë veprës.

Nuk gjen një përshkrim, një dialog, një analizë që të vrasë syrin.

Romani i Shpend Sollaku Noè-së është voluminoz, rreth 500 faqe, e dikush mund të mendoj se të lexosh një roman të tillë mund të jetë dhe pak e lodhshme, por në fakt kur e mbaron së lexuari mbetesh i habitur: ai të duket i shkurtër për sasinë e madhe të ngjarjes dhe të kohës që ka përfshirë, për problemet dhe temat e shumta që trajton dhe për mesazhet e rëndesishme që i përcjell lexuesit. Për një subjekt të tillë do të duheshin një sërë romanesh, por duhet të kemi parsysh që shkrimtari vjen në këtë vepër pas një përvoje të gjatë në vëllime të shumta poetike, shkrime të ndryshme në prozë dhe romanit tjetër në italisht, para këtij, KUFIRI I MJEGULLËS.

Kjo përvojë e gjatë në fushën e letrave i ka dhënë aftësinë ta përpunojë në mënyrë të përkryer gjithë materialin jetësor të kohës dhe t’na i japë gjërat të situra, pa krunde e të koncentruara aq mirë sa rrezatojnë e të bëjnë të shohësh përtej asaj që lexon

Është gjithë kjo përvojë që e bën të afirmohet në këtë roman si një mjeshtër edhe i prozës së gjatë.

Me këtë mjeshtëri ka realizuar në roman edhe një numër të madh personazhesh nga të cilët po përmend shumë pak: Nadir Rabìu, përfaqësues i brezit të ri, atij brezi që i përket e ardhmja, atij brezi që ai regjim i shkatërroi fëmijërinë dhe rininë. Duke e vënë në situata të ndryshme e në ambiente të ndryshme, na gdhend një karakter me cilësitë e atij brezi të atëhershëm. Duke e marrë për dore nga vogëlia deri në shkollën e mesme na tregon se si rritet Nadiri në karakter me të mirat e gabimet e tija, Na tregon dëshirat, aspiratat e atij brezi, dëshirën për liri, për krijmtari, për të qënë aktiv e ndërtues të jetës. Dëshirën për të thyer ato dyer burgu ku e kishte mbyllur vendin diktatura. Anisa Rabiu, e ëma e Nadirit, gjithashtu del bukur si figurë e nënës së shqetësuar, bashkëshortes besnike dhe figurës së gruas si qytetare me gjithë shqetësimet dhe problemet e kohës. Munir Rabiu, i ati i Nadirit, është intelektual dhe përkthyes i zoti i frëngjishtes që burgoset për agjitacion e propogandë , gjëra të sajuara, për të hequr qafe intelektualët. Dega e Brendshme me policët e saj që është gjithnjë e pranishme me arrestimet e burgosjet e njerëzve, më të shumtën e herëve të pafajshëm. Shokët e Nadirit, si ata në Berat ashtu dhe ata në Kampin e interrnimit vizatohen me tiparet e tyre dalluese; po ashtu edhe Mirna Valona, inspektore e partisë që ndihmon familjen Rabiu për meritat e saj në Luftën Nacionalçlirimtare, por gjithmonë duke i qëndruar besnike partisë. Vehidi, përgjegjësi i kampit të internimit, është një nga figurat negative nga mët ë e urryerat. E plot e plot personazhe të tjerë që shkrimtari i realizon në ambientet e romanit në mënyrë të përkryer. Është për t’u theksuar se personazhet realizohen natyrshëm dhe gdhenden aq mirë e kujdesshëm sa të mbesin në mendje për shumë kohë dhe të duket se këta persona i ke takuar, i njeh mirë, të bëhen të afërm sikur ke jetuar me ta.

Kur mbaron romanin «Dardha lulëzoi në dhjetor» ndjen një farë dhimbjeje që po ndahesh nga diçka e dashur, e bukur dhe të merr dëshira t’i rikthehesh, të gjendesh përsëri në atë narrative aq tërheqëse. I bëj shkrimtarit falenderimet e mia të perzemërta për këtë vepër të bukur dhe i uroj suksese në vepra te reja.