Esse nga  Raimonda Moisiu/

Hartfordi është Kryeqyteti I shtetit amerikan, Connecticut (Kënektikat apo Kenerike sipas “slang”-ut të vjetër) I shtrirë në distriktin e Hartford -it. Emri indian I qytetit ka qënë Suckiaug  dhe në vitin 1637 mori emrin Hartford sipas një qyteti anglez. Lundërtari  hollandes Ardien Block, ishte I pari europian që eksploroi duke lundruar në lumin Kenerike në  anijen me vela.  Në vitin 1633-e  kolonistët e parë hollandezë   ndërtuan  fortesën e  quajtur  “Shtëpia e Shpresës së mirë”, e cila humbi shpejt kontrollin nga puritanët  anglezë dhe një qëndër tregëtare që ekziston edhe në ditët e sotme pranë  Hartford-it. Ndërsa në vitin 1636  hollandezi, I përndershmi Thomas Hooker arriti me rrugë tokësore nga Newtown (Canmbridge), Massachusetts, së bashku me kongregacionin e tij  dhe fillimisht e quajti Newtown. Në vitin 1639 me miratimin dhe nënshkrimin e “Parimeve themelore”,  që konsiderohet si Kushtetuta e Parë  moderne,  solli  krijimin e qeverisë së parë. Që prej atij viti  shteti amerikan Connecticut, do të quhet “Shteti I Kushtetutës”. Hartford shërbeu si Kryeqyteti I kolonisë hollandeze deri në vitin 1701, duke përfshirë edhe  distriktin e Neë Haven në koloninë e tyre. Vecojmë se në  atë kohë, do të ishin dy kryeqytete; Hartford & Neë Haven.  Përfundmisht në vitin 1875 Harftordi do të bëhej kryeqyteti I vetëm I shtetit të Kenerikes. Sot për sot rradhitet si një nga qytetet e treta të mëdha në këtë shtet, pas qyteteve Bridgeport dhe Neë Haven. “Greater Hartford është  metroja më e madhe në tërë shtetin kenerian dhe I 45-i në të gjithë Amerikën, me një popullsi metropolitane prej 1,188,841. Distrikti I Hartford-it ka një peisazh të bukur e mahnitës natyror me shtrirjen e tij përgjatë Lumit Kënektikat, urën gjigande mbi këtë lumë, dhe lartësohen hotelet me pesë hyje,  gratacela,  institucione financiare dhe tregëtare, ndërtesat antike dhe  parqet  e bukura kombëtare të përhapura në të gjithë distriktin. Fillimisht zona e njohur sot si Parku Elisabeth ka qënë në pronësi të industrialistit, burrë shteti dhe Guvernator I Thesarit të Shtetit të Kënektikat-Charles M.Pond. Kur Mr. Pond vdiq tokën ia  la trashëgimi, Qytetit të Hartfordit me kusht që të shëndrrohej në park të hortikulturës dhe të mbante emrin e gruas së tij Elisabet, vdekur disa vite më parë se ai. Bashkia  e Hartford-it punësoi mjeshtrin hortokulturist (kopështar) Theodor Wirth I cili në vitin 1904  krijoi  një kopësht të bukur, kryesisht me  trëndafila, gjelbërim, lule të varieteve të ndryshme dhe ndërtoi pranë rrjedhjës së lumit një kafene me emrin e industrialistit Mr.Pond! Sot Parku Elisabeth është një nga Parqet kombëtare më të bukur  të  hortikulturës, jo vetëm në Amerikë, por në tërësinë e kontinentit amerikan. Por ajo c’ka e bën të dallueshme civilizimin e shoqërisë është kujtesa, identiteti individual, zhvillimi, ruajtja e trashëgimisë kombëtare në kontekstet shoqërore, kulturore, historike, gjeografike, infrastrukturë, mjetet për ta materializuar e pasuruar atë, nëpërmjet librave, restaurimit të tyre, kronikave, muzeumeve, identifikimin e  individëve të shquar, lidhjet e tyre personale me komunitetin, kombin dhe  botën. Këto lidhje artikulojnë  dhe paraqesin kohën, vendet dhe sistemet  social –kulturore dhe  shprehin vlerësimin për ndikimet  e kulturave të ndryshme historike e bashkëkohore. Është interesante për të theksuar se sa shumë artistë, shkrimtarë, aktorë, regjizorë, politikanë, muzikantë dhe producentë kanë lindur e  rritur në Hartford, apo studiuar dhe  shkolluar në Universitetet famose të Kënektikatit, si YALE apo UCONN. Në Hartford   është varrosur themeluesi I Kënektikatit, Thomas Hooker, ka lindur dhe është varrosur gjithashtu,  aktorja e famëshme e Hollyvood-it, Katharine Hepburn, Linda Evans, aktorja e Dynasty Fame, nga Hartfordi është aktorja simpatike dhe shumë e kërkuar amerikane, Meg Rajan,  kongresisti amerikan I viteve  1776-1832 Parmenio Adams , George Ë.Bush etj, etj. Por në Hartford është shtëpija ku u shkruajt “Ditari I Ana Frank” apo “Kasollja e Xha Tomës”. Në Hartford jetoi dhe zhvilloi veprimtarinë e tij, një nga autorët më të njohur në botë, Samuel L.Clemens, I njohur më mirë si Mark Tëain, me më shumë se 30 libra, qindra tregime dhe esse, leksione e studime shkencore. Në Hartford jam edhe unë banore e tij prej më shumë se një dekadë. Sa më shumë kalojnë vitet aq më shumë rritet interesimi im për të mësuar, zbuluar dhe njohur më nga afër historikun e jetës të këtij qyteti. Kur u vendosa fillimisht këtu teksa vozitja rrugëve të tij, më ranë në sy ndërtesat karakteristike si ato të qytetit tim, apo ndërtesa në formë “vapori”, si ajo që ka qënë dikur në qëndër të Korcës, -(ish-Farmaci) ndërsa sot Prefektura e qytetit). Parkun Elisabeth e shëmbëllej me parkun Rinia. Forcën e dijes, kulturës, inteligjencës e qytetarisë korcare, themelimin  dhe muzeumet  për identetin individual dhe zhvillim të Korcës, i lidh me  historikun hartfordian. Gjatë qëndrimit të tij në Hartford Mark Tëain është I njohur edhe për shtëpinë e tij me shumë dhoma dhe ambiente, që nga dhomat e gjumit, kuzhinën, banjot e shumta,  të clodhjes, bibliotekat, dhomat e studimit, muze, teatro, kinema,  të gjitha të përfshira me sistemin rrjedhës ngrohës, oborr të madh, lulishte me gjithfarë lulesh, gjelbërim, , belvederen, shatërvanet,  dhe statuja të ndryshme, që shprehnin forcën e dijes e të kulturës të jetës e veprës së tij.  Sot kjo shtëpi luan një rol të dyfishtë, jo vetëm si shtëpija e Mark Tëain, por edhe Muze kombëtar, për të nxitur ndërgjegjësimin dhe vlerësimin e jetës e veprës së Mark Tëain, për të treguar rëndësinë e krijimtarisë së tij letrare, shkencore, në fusha të tjera dhe për të shprehur  idetë, mendimet dhe opinionet e qytetarëve të botës.  Teksa vizitoja këtë shtëpi muze, më përqasej   Shtëpija Muze e Shkollës së Parë Shqipe, në Korcë, me shumë dhoma, (klasa) që përhapnin dije, shkrim e kulturë,  oborri me shtaërvanin dhe monumentin më gërmat simbolike dhe korespondimi kohor.  Por edhe për një arësye tjetër, sepse në ballafaqimet me botën perëndimore unë kurrë nuk do të lodhem se transmetuari këto vlera, vetveten, ndikimin që kanë këto vlera, në këtë vend multikultural me qëllimin e mirë  vetëm e vetëm për t’I bërë të njohur dhe integruar,  shpirtin intelektual, identitetin dhe krenarinë kombëtare shqiptare krahas kulturës hartfordiane dhe kulturave të tjera. Në këtë tentativën time kësaj here do t’u rrëfej  historinë, që është sa intriguese, interesante, origjinale, informuese, historike, – pra do t’u rrëfej,  mishërimin e këtyre të  vërtetave tek Mark Tëain,  jo vetëm si një vizitore e Shtëpisë së tij muze, por edhe si dy bashkëqytetarë të Harford-it, në kohë të ndryshme.

 

Jeta dhe veprimtaria e Mark Twain, në Hartford.

 

Për disa vite rradhazi, para viteve 1880-t, Mark Twain ka jetuar në Harford, të shtetit të Kënektikat-it (Kenerike), -në një shtëpi të ndërtuar përgjatë lumit Connecticut. Në shtëpinë ku ai shkroi  “Qyteti I të vdekurve”, “Aventurat e Tom Saëyer”-it,  “Monologu I Mbretit Leopold”, “Aventurat e Huckelberry Finn”-it, “Princi dhe I varfëri”, dhjetra libra, qindra tregime, esse, studime shkencore dhe publicistike në mbështetje të shpirtit zezak dhe luftës kundër racizmit, për të rikuperuar  atë gabim që kishin  bërë të bardhët ndaj popullsisë me ngjyrë. E gjithë kjo veprimtari letrare dhe sociale e bënë atë të njohur botërisht ende pa I mbushur të 45-t. Shprehja :”Sic thotë Mark Tëain”, u bë një frazë universale. Në Ëashington, ku ai pat kaluar disa muaj, pasi shkroi  “The Innocents Abroad”, libër I cili u lexua nga të gjithë anëtarët e administratës amerikane të kohës, dhe intrigoi dy senatorë t’I propozonin Mark Tëain dy poste të rëndësishme si:ministër apo këshilltar! Shkrimtari I ri kishte goditur në shënjë të epokës që po jetonte, pat fituar ngrohtësinë,  mbështetjen, vetbesimin e kombit triumfues, I bashkuar e I vetdijshëm  tashmë pas Luftës Civile.  Ai qëndroi në qendër të ndërgjegjes e ndjenjave kombëtare, ai shprehu homogjenitetin e pazakontë e të cuditshëm që Feminore Cooper dhe Ëilliam Dean Hoëells zbuluan në një vend që ishte ndryshe, I paqëndrueshëm dhe kaotik, një vend ku të gjithë e kishin një farë mënyre; “është atje”, – që e patën ndjerë dhe kishin përvojën  e përbashkët, megjithëse kjo  ishte krejt e pavërtetë për brezin e ardhshëm. Në madhështinë e tij, I lirshëm e I ciltër, ai foli për pionierin perëndimor,  atë c’ka ai gjeti, zërin e hershëm të Linkoln, dhe dramatizoi pikëvështrimin e tij, si aktor dhe prezantues, me një zell e dëshirë, që të sillte ndërmend Tom Saëyer-in. Gjithmonë në qendër të vëmendjes, Mark Tëain ishte një simbol I Amerikës së re, plot gjallëri, tërheqës dhe mahnitës, si ai ishte për botën e jashtëme, I pakrahasueshëm e me plot shije, ndjenjat dhe interesat e veta nuk I ndante nga ato të kombit. Humanitarizmi I tij impulsiv ishte tipik amerikan, ashtu sic ishte respekti për Gjermaninë dhe mospërfillja për Francën, në kohën kur Gjermania ishte “qendra” e Europës,  edhe pse në librat e parë të tij, ai pat gjetur te Napoloni I Tretë, “ shpirtin, dhuntinë, forcën, inisiativën, këmbënguljen tipike amerikane”. Po aq mirë edhe në aspektet e tjera, personaliteti I Mark Tëain, ishte mbi gjithcka, një emblemë e pashëmbullt e vendit dhe  kohës, në atë shkallë sa emri I tij evokohej nga  bashkëkohasit një përshkrim I gjallë i Amerikës të post – luftës. Ai ishte  demokrat, I thjeshtë e I ciltër, kur shkroi “Princi dhe I varfëri”, për të treguar se ishin identikë kur ata ndërruan rrobat; I cili ishte më I interesuar se si të fitonte lekët, shpikjet dhe makineritë në një moment kur sistemi kapitalist po cfaqte zenithin e tij. Me instiktin e një nismëtari dhe investitori  të  lindur, I cili pat përfituar nga “kohët e nxehta” të Nevadës dhe minierat e Sierra-s, e shtynë të investonte në dhjetra projekte për të fituar lekë më shpejt dhe patentën e shpikjes së sistemit ngrohës, (kaloriferëve)  të vendosur pas muri. Herë duke humbur dhe herë duke fituar, herë duke negociuar me shpikës të tjerë, përpiqej të shlyente edhe detyrimet, borxhet dhe shpresonte  të kontrollonte luhatjet e “qilimit të industrisë botërore”. Ai ishte autori I parë që përdori makinën e shkrimit, dhe lidhi telefonin  në shtëpi. Këto vecori të personalitetit të Mark Tëain, lindën karakterin letrar të tij, duke e shëndruar atë në shkrimtarin më të madh, të admiruar  e popullor të kohës. Ai ishte edhe një nga gazetarët e parë të kohës, si redaktor I një gazete që nuk u tërhoq nga botimi I saj edhe kur u gjend në borxhe. Komercialiteti dhe motivet e tij letrare ishin të ndërlikuara me njëra tjetrën. Ai kishte pak krenari në veten e tij si shkrimtar. Në “In life on Mississippi”, ai shprehet se e pëlqente profesionin e tij të pilotit,- sepse pilotët ishin ‘të pakontrollueshëm” dhe “indipendentë”, ndërsa shkimtarët “ shërbëtorët bësnikë të popullit”dhe kurrë nuk mund të jenë “trima e të ciltër”si pilotët. Nuk tregonte respekt për shkrimet e tij në fakt: ai e quante veten e tij “ sakat”  kundrejt “një prozatori të lindur e të sprovuar” dhe atij “njëfarësoji”. Mark Tëain kurrë nuk e dinte se kur shkruante mirë,- dhe shpesh metodika e tij e  të shprehurit dhe ndërtimit të kompozicionit të një tregimi, resultonte e dështuar. Ai ishte indiferent ndërsa shkruante një nga librat e tij më të mirë, “Aventurat e Huckelberry Finn”-it, sepse pjesërisht në të njëjtën kohë ai po shkruante edhe “ Simon Ëheeler, Dedective Amateur”. Ai shkriu tërë energjitë e tij, në “verbërinë e romanit të shkurtër”, -pati shumë pak kontroll prej artsiti, – përzierjen e absurdes me shënjtërinë, të tragjedisë me farsën. Mark Tëin ishte pikërisht ajo c’ka ka thënë Arnold Bennett për të:”Ai ishte një “piktor shpirtëror”, dy nga veprat  e tij janë kryevepra, “episodikisht  madhështore” dhe “inferiore” si “vepra të plota arti”. Po cfarë ishte Mark Tëain atëhere??!!

Mark Twain është  shkrimtari që bëri revolucion në prozën moderne realiste amerikane, shkrimtari që trashëgoi artin folkorik, edhe më pas te autorë të ndryshëm. Me sa shihet, në veprat e Mark Tëain vërehet  personaliteti dualist, një nga temat më të preferuara të Mark  Tëain,  të cilin e rishfaqi në shumë anekdoda  dhe tregime të tij, – personalitet që e vendosi atë pak a shumë në krahun popullor. Të gjitha këto reflektojnë mendjen e një shkrimtari I cili jo vetëm ishte dhe jetoi si një artist, mendja e të cilit ishte “e lirë”, por edhe shkrimtari që mbeti më I njohuri, vecanërisht  më  popullori si Benjamin Franklin Rusvelt, Lincoln dhe David Crocket.Është mëse e sigurtë që disa  nga veprat e  Mark Tëain ishin të destinuara  të jetonin me Amerikën, dhe ky njeriu që do të kujtohet gjithashtu si simbol I epokës së tij, humoristi dhe investitori inteligjent, dramatik, mëndjemprehtë, mirësinë e shpirtit,  djaloshi impulsiv,-“burri  nga Missouri”,  që e filloi jetën si Samuel L.Clemens, – u njoh e vdiq  si  Mark Tëain. Ai ishte filozofi dhe njeriu I shquar I letrave amerikane, klasiku    – që  u shëndrrua në legjendën e Amerikës.

Raimonda Moisiu

Hartford CT USA