Recension:Prend Buzhala: Trilogji e letrave shqipe”, botoi SHB “Rozafa”, Prishtine 2016/
Shkruan: Mikel GOJANI/
Prend Buzhala, është emër i njohur i letrave shqipe, jo vetëm i përmasave kombëtare, por edhe më gjerë. Gama e veprimtarisë së tij letrare është mjaft e gjerë dhe më interes shumëdimensional. Ka shkruar, prozë, poezi, kritika letrare, publicistikë, eseistikë etj.
Buzhala është një studiues i mirëfilltë, studiues i artit të shkrimit, i lashtësisë dhe gjuhësisë. Në fushën e kritikës letrare, ku spikat natyra e tij prej një vrojtuesi të spikatur, të preokupuar për çështjet e letërsisë dhe të kulturës kombëtare të hershme, por edhe të aktualitetit, ndryshe nga shumë kritikë të tjerë. Ambiciet për të prezantuar arritjet në fushën e letërsisë, e kanë plotësuar dimensionin e këtij studiuesi të letërsisë shqipe.
Pra, kritika letrare përbën një dimension themelor të krijimtarisë së tij në atë kuptim profesional, sa mund të konsiderohet nga kritikët më të frytshëm dhe më të suksesshëm të kohëve të fundit. Kjo ka disa arsye të veçanta.
Ky studiues e kritik letrar këto ditë lexuesve ua ofroi librin të titulluar “Trilogji e letrave shqipe” (Autorë dhe vepra: përqasje historiko-letrare).
1. Librit i paraprin një parathënie e autorit, i cili shpalos pretendimin e tij të qëllimit të botimit të këtij libri. Me këtë rast, autori Buzhala shprehet se që nga Hegeli, kur përmenden strukturat universal konkrete në letërsi, e deri në ditët e sotme, vepra letrare është konsideruar si çështje e krijim krejtësisht individual, nga njëra anë, dhe, nga ana tjetër, është konsideruar po aq edhe çështje universale. Këtë individualitet dhe këtë universalitet, edhe letrat e autorëve të Kosovës, i heqin fillet e tyre që nga universaliteti i latinitetit ilir në krye me Shën Jeronimin e Niketë Dardanin, duke kaluar përmes latinitetit arbëror, për të zënë fill me shkrimin shqip të veprave të Pjetër Bogdanit e deri tek gjeneratat e Atë Shtjefën Gjeçovit… autorë e letra që kaluan sprovën e gjakut, vrasjeve, ndalimeve e mohimeve të së keqes universal të pafund nëpër shekuj… Kurse letërsia bashkëkohore shqipe e Kosovës, do të konsiderohej periudha prej Luftës së Dytë Botërore e këndej, kur kjo letërsi përjetoi renesancën e vet të vërtetë krijuese në të gjitha zhanret letrare: në poezi me emrat e E. Mekulit, A. Podrimjes, Rr. Dedaj, M. Kërveshit, B. Musliut, M. Gashit, F. Gungës, A. Shkrelit; në prozë me veprat e A. Pashkut, M. Ramadanit, R. Qosjes, R. Kelmendit, M. Krajës, J. Buxhovit, E. Bashës; në dramaturgji me emrat e J. Relës, Y. Shkrelit, T. Dërvishit etj; vijnë emra të tjerë deri tek gjeneratat më të reja krijuese të dekadës së mbas luftës së fundit në Kosovë. Por krijuesve shqiptarë iu desh që të martirizohen e të binin si luftëtarë për çështjen e lirisë, do të shprehej poeti ynë Ali Podrimja… ani pse nuk e gëzuan atë liri me shekuj e shekuj. Hajdeger do të thoshte:”Ajo që mbetet, e krijojnë poetët”. Dhe si i krijuan shkrimtarët këto vlera kaq thelbësore e universal?- shprehet ndër të tjera kritiku Buzhala.
Libri Trilogji e letrave shqipe e autorit Buzhala është e konceptuar në tri pjesë: Pjesa e parë: “Nga letrat e latinitetit ilir”; Pjesa e tretë “Nga letrat arbërore” dhe Pjesa e tretë “Nga letrat moderne shqipe”, sado që secila pjesë qëndron më vete, megjithatë përbejnë një tërësi, pasi përshkohen nga një ide unikate dhe trajtojnë një subjekt përmbajtjesor, që vijojnë nga njëra pjesë në tjetrën.
2. Prandaj, siç vërehet nga trajtimi i temave të cilat autori Buzhala i kapërthen nëpër këto pjesë të këtij libri, të sistemuar në kapituj dhe nënkapituj, shihet qartë që ai ka bërë përpjekje që problemet letrare dhe studimore t’i trajtojë dhe t’i shtrojë në rrafsh të zhvillimit, pra të evoluimit të dukurive letrare dhe shkencore dhe në rrafsh të ligjërimit të veprave dhe autorëve të ndryshëm, duke filluar nga periudha ilire (kapitulli: Koha kur ilirët ndërruan kahen e historisë), duke filluar që nga Shën Jeronimi, Niketë Dardani, Konstandini i Madh etj. Autori Buzhala përmes këtyre figurave të hershme të letrave, shkencës dhe kulturës iliro-shqiptare përçon vlerat dhe kontributin që kanë dhënë këto figura në vënien e bazamentit dhe të bekimit të letërsisë, shkencës dhe të kulturës iliro-shqiptare.
Kapitullit të dytë, Nga letrat arbërore, i paraprin një shkrim eseistik, përmes së cilit shkrim sintetizon mendimin kritik të lirizmit modern letrar, ku duhet të mbështetet kjo përvojë dhe dinamike trajtuese, ku kritiku Buzhala shpreh mendimin e rrjedhave të shkrimit shqip, që sipas tij, shkrimet kombëtare fillojnë me përkthimet e Biblës në gjuhët kombëtare. “Latinishtja ka qenë (dhe ende përdoret si e tillë), si gjuhë e kulturës dhe e civilizimit evropian. Gjuha e arsimit, universiteteve, politikës, diplomacisë, gjuhë e shkrimeve. Është e pamundshme sikur po bëhet përpjekje këtu, që të hiqen paralele të ngjashme me Lindjen!” (Fq. 69).
Në vijim, autori rreket të trajtojë tema të rëndësishme, duke interpretuar reflektime rreth gjenocidit fetar që nga Aar Dushanio deri në shekullin XX: Dëshmia kulturore e letrare arbërore, me theks në Kosovën dardane me rrethinë gjate Mesjetës dhe periudhës së së Humanizmit dhe Renesancës; Humanistët arbërorë të Kosovës dardane: Intelektualë, historianë, piktorë, profesorë, teologë… Në këtë aspekt, brenda këtij sistemi konceptues cilitdo lexues i bie në vrojtim studimi i Buzhalës, rreth profileve vepruese, letrare, shkencore, teologjike dhe të tjera të shumë personaliteteve të spikatur të fushave të ndryshme që të cilët në këtë kohë të cilës i referohet autori artritin të ngrehin lartë ngrehinën e letrare dhe të shkencës arbërore në trojet dhe hapësirat ku jetonte etnikumi etnik, por me vlera të arrira duke depërtuara dhe në gjithë Evropën. Me këtë rast, autori Buzhala potencon emrat e spikatur të letërsisë, shkencës dhe kulturës arbërore, si Marin Barletin, Marin Beçikmenin, Martin Segonin, at Arman Teotonin, Gjon Mazrekun, At Shtjefën Zaharinë, fratin Jan Nikën, piktorët të njohur me reputacion evropian, Gjonj Injacin, Gjon Progonin, shek. XV, Vita Kuçin, piktor i madh , arkitekt arbërotr i ritit perëndimor, dhe rektor i kishës së Shën Mërisë në Kotorr, i cili me 18 skulptorë të tjerë arbëror e gurskalitës të tjerë arbëror katolikë, ndërtuan Manastirin e Deçanit, Mikel Tavarasi i njohur atëbotë në gjithë Evropën si skulptor, , Gjin Aleksin dhe Mafrk Nikollë Gjokën, Jak Pjetër Llukarin dhe shumë të tjerë të po atyre viteve. Në vijim autori Buzhala prezanton edhe një recension rreth librit të prof. Dr. Eqrem Zenelajt të titulluar, “Gjenealogjia e familjes shqiptare Albani nga Urbino dhe Bergamo e Italisë – Papës Clementi XI Albani (Pontifex Maximus”, botuat nga SHB “Faik Konica”, Prishtinë 2009. Autori po ashtu jep vlerësimet e tij kritike dhe letrare rreth këtij libri të rëndësishëm dhe me interes shumëdimensional rreth Familjes Albani, ku sipas autorit për “katër shekuj prezanton shkëlqim historik”.
Autori Buzhala në vazhdim të këtij librit, në kapitullin, Pjetër Bogdani në natura naturata, vazhdon po të njëjtën metodë të caktuar të ligjërimit dhe të interpretimit letrar dhe shkencor nga këndvështrimi përmbajtjesor, duke vënë në spikamë mbi të gjitha dimensionin semantik e ideor të figurës historike, letrare dhe shkencore të Pjetër Bogdanit, duke e cilësuar këtë figurë të shquar të historisë, shkencës, humanizmit dhe kulturës kombëtare si “Hero i kulturës, fjalës hyjnore dhe i fjalës amtare”. Me këtë rast, Buzhala portretin e Bogdanit e shpalos po ashtu edhe nga disa vepra letrare dhe artistike, si te drama e Teki Dërvishit, “Zhvarrimi i Pjetër Bogdanit”, Rilindja”, Prishtinë 1990, te romani “Bimorja” të Anton Berishës, Rilindja, Prishtinë 1993 etj.
Pjesën e tretë të këtij libri autori Buzhala e konceptuar, Nga letrat moderne shqipe, duke potencuar për vlerat letrare dhe artistike të shumë shkrimtarëve të letërsisë shqiptare të periudhës moderne. Autori Buzhala nis kapitullin e tij me themeluesin e letërsisë moderne, Dom Ndoc Nikajn, i cili njëherësh njihet edhe si romansieri i parë shqiptar me romanin “Marcia” (1889, dhe veprat e tij letrare “Historia e Shqypnis”, po ashtu romanin e tij, Shkodra e rrethuese” 1913, pjesa I 1913 dhe “Shkodra e rrethuese pjesa II, që u botua disa herë prej viteve 1990 e këndej, “Kujtime të nji jetës së kaluese”, botuar më 2003 etj.
Në vijim autori Buzhala përmes majës së penës së tij jep vlerësime rreth disa individualiteteve dhe veprimtarive të shquara të një plejade të figurave të shquara të periudhës së kohës së Pavarësisë së Shqipërisë dhe të Rilindjes kombëtare. Për subjekt shqyrtimi merr Gjergj Fishtën dhe disa vepra të tij, të ashtuquajtura “prodhime në prozë”. Flet edhe për shumë çështje të tjera të një rëndësie dimensionale që ngërthejnë veprën e Fishtës, si për tipologjinë dhe geneologjinë e zhanrit diskursiv fishtian; veprimin dhe shkrimin, polemosin dhe dijen, apologjinë shqiptare përballë botës, Nga apologjia e qëndrimit të tij kritik; Testamenti i edukimit me publikun etj. Dhe autori përfundon me një testament të Gjergj Fishtës, i cili ndër të tjera shprehet: “mue më mjafton që mund em t’i ketë mbërritë qëllimit d.m.th. me edukue publikun tue e nxitë kah përparimi e atdhedashnija.” (At Gjergj Fishta, “Botim përkujtimuer”, f. 40. “Trilogjia e letrave shqipe”, fq. 189).
Në vazhdën e këtyre figurave të këtyre dy epokave historiko-letrare, autori Buzhala merr për shqyrtim figurën dhe veprën letrare të Anton Zako Çajupit, të Ndre Mjedës, në fokus të kontributit të tij për gjuhën shqipe, Atë Luigj Palajt, si kujtesë e rëndësishme fetare, historike dhe e kulturës etj. Një kapitull të veçantë autori i kushton kontributit të At Shtjefën Gjeçovit në letërsinë shqipe, duke u ndalur te kontributi i kësaj kolane të letërsisë shqipe te zhanri i poezisë, prozës dhe dramaturgjisë, i cili me punën dhe angazhimin e tij ka lënë gjurmë të përjetësuara në letërsinë dhe kulturën kombëtare. Kapitulli i fundit, i titulluar, “Bota letrare: Letërsia tjetër”, ngërthen individualitete dhe vepra letrare të autorëve të vonshëm, duke filluar qysh nga paslufta e Dytë Botërore e deri në ditët e sotme. Në këtë kapitull autori fillon, Me Martin Camajn, në letrat shqipe, siç ai e quan “triptik”, duke u përqendruar në botën letrare të këtij shkrimtari, sui dhe te gjuha e receptivi i tij letrar, një shumë të frytshëm dhe tepër kualitativ i letërsisë shqipe, duke vijuar pastaj me një homazh për shkrimtarin Qerim Ujkanin, jetën dhe veprën e prozatorit më modern të letrave shqipe, Anton Pashkut, në 20-vjetorin e shkuarjes në amshim, një studim për Beqir Musliun, njëri nga krijuesit më hermetik të letërsisë shqipe; prozatorin dhe disidentin e njohur shqiptar, Pjetër Arbnorin, kurse nj kapitull studimor ka të bëjë me Jusuf Gërvallën, ese e kritika letrare për Ali Podrimjen, Osman R. Gashin, Zejnullah Halilin, Tahir Deskun, Mark Krasniqin dhe Haxhi Vokshin. Siç vërehet, autorët e të sotmes janë ata që nuk jetojnë e që e kanë mbyllur ciklin e vet jetësor e krijues.
3. Libri, Trilogji e letrave shqipe, i autorit P. Buzhala ka meritën dhe mirënjohjen. Përveç tjerash, edhe për vetë faktin që është një nga studimet e pakta në këtë pjesë të kritikës letrare shqipe. Duke e përkufizuar që në nëntitull të librit shkoqitjen: “autorë dhe vepra: përqasje historiko-letrare”, autori thur një strukturë unike të librit, duke i shtrirë problemet letrare e historike letrare në dymijëvjeçar, nga njëra anë, dhe në autorë e vepra të veçanta nga ana tjetër. Është një sprovë interesante historiko-letrare e me vlerë, në këtë drejtim, sado që autori thekson me modesti se autorët e veprat që janë përfshirë këtu, nuk kanë qëllim vendosjen e vlerave hierarkike letrare a kulturologjike. Ndryshe, edhe gjuha e pasur e nocioneve kritiko-letrare e studimore, e vë autorin dhe veprën në dy kontekste: në kontekstin historiko-letrar dhe në atë të gjendjes së sotme të dijeve letrare. Në këtë mënyrë, autorit i është dashur të gërshetojë metoda e qasje edhe nga shkencat tjera humaniste, historike, nga kulturologjia, nga filozofia etj. Duke u gjendur brenda një vëllimi, bie fjala, Shën Jeronimi me autorë modernë, si Camaj e Beqir Musliu, atëherë adekuat me autorët, fenomenet e veprat, autori i zhvillon përqasjet e tij historiko-letrare, kritiko-letrare, studimore, kulturologjike dhe teorike-letrare brenda një korpusi tekstor të ndërliqshëm, ku pleksen sinteza refleksive-diturore me analizën e qëmtimet tek detajet a tek e veçanta. Aty shfaqet kronologjia si kategori historiko-letrare, si dhe leximi-interpretimi, si qasje ndaj veprave të veçanta e autorëve të veçantë. Në këtë libër marrin frymë metadota e ndryshme kritiko-letrare moderne dhe sistemet e vlerësimit letrar. Gjithnjë autori e ka parasysh se letërsia është veprimtari krijuese, është art. Kurse përqasjet e tij të shumta, janë një tip i dijes mbi letërsinë, dhe të cilat shkoqiten me intelekt, me kreativitet të mendimit, në trajta logjike që i rrinë besnik sistemit të përzgjedhur të librit.
Në këtë shënim u morëm vetëm me anë më të përgjithshme të këtij studimi, që kanë të bëjnë kryesisht me bazën teorike-metodologjike mbi të cilën mbështetet autori, kurse shqyrtimi më i detajizuar i zgjedhjeve konkrete e të veçanta që ofron ai nuk do të ishte i painteres të veçantë. Prandaj, rëndësia dhe vlera e këtij studimi qëndrojnë në faktin që ai e zgjeron dhe pasuron mendimin tonë letrar përgjithësisht nga aspekti i llojeve dhe këndvështrimeve dhe sidomos nga aspekti i rezultateve që sjell.
Marrë në tërësi, çështjet e shtruara më lart, që bëmë përpjekje t’ i veçojmë nga më kryesoret në këtë libër, na bëjnë të mundshme të përfundojmë , se ky libër edhe i llojit të studimit, vështrimit dhe recensionit letrar dhe të niveleve të ndryshme të vlerës, këto shkrime dëshmojnë për një individualitet kritik të formuar dhe të veçantë, me vetëdije dhe përgjegjësi solide profesionale dhe kulturore dhe me angazhim të sinqertë kritik letrar. Në këtë mënyrë argumentohet konstatimi i thënë në fillim të këtij shkrimi, se niveli i shkrimit letrar përgjithësisht, edhe i atij kritik, nuk peshohet me llojin, por me vlerën e sendërtimit dhe të funksionit të tij.
Prandaj, krejt në përfundim lirisht mund të konstatojmë se libri “Trilogji e letrave shqipe, të Buzhalës është një libër me vlerë dhe që pasuron fondin e librave të këtij zhanri, që sot në Kosovë dhe pothuaj në botën letrare shqipe po ndihet si një varfëri.
RRËNJËT E LASHTA TË QYTETËRIMIT TONË DHE HERSHMËRIA E LETËRSISË SHQIPTARE
INTERVISTË PËR GAZETËN ME TE VJETËR TË BOTËS SHQIPTARE”DIELLI” NË SHBA, ME SHKRIMTARIN DHE STUDIUESIN E MIRËNJOHUR ISAK AHMETI/
RRËNJËT E QYTETËRIMIT TONË, PRA EDHE TË LETËRSISË SHQIPTARE, JANË SHUMË MË TË THELLA DHE SHUMË MË TË HERSHME SE SA Ç’ËSHTË MENDUAR DHE SHKRUAR DERI ME TASH NË TË GJITHA HISTORITË E LETËRSISË SHQIPE
Intervistoi: Mikel GOJANI
Emri i Isak Ahmetit, ka arritur një afirmim të jashtëzakonshëm, në Kosovë dhe jashtë kufijve kombëtarë, si poet, publicist, eseist, kritik letrar, përkthyes. Me këtë emër të shquar të letërsisë, të shkencës dhe publicistikës, këto ditë për gazetën kombëtare “Bota sot” zhvilluam këtë intervistë.
“DIELLI”: Shkrimtari Ahmeti, jeni emër i njohur (edhe jashtë kufijve kombëtarë), në fushën e letërsisë, shkencës dhe kulturës kombëtare, për të qenë edhe më afër lexuesve konsideroj se do të kishte qenë me interes që ta jepni një prezantim të shkurtër të rrugës suaj jetësore dhe letrare.
I.Ahmeti: Jam i lindur në Stubëll (1946), fshat që ka një traditë të pasur, shumëshekullore: kishtare, arsimore dhe kulturore; fshat, ku fillet e arsimit i gjejmë qysh në vitin 1584 për të vazhduar, ndonëse me ndërprerje të herëpashershme për shkak të rrethanave tashmë të njohura, deri në ditët e sotme.
Shkollën fillore e kam kryer në Stubëll, Viti dhe Zhegër. Pas studimeve në Kolegjin prestigjioz të Jezuitëve në Dubrovnik, përkatësisht pas kryerjes,paralelisht, edhe të gjimnazit “Zenel Hajdini” në Gjilan,kam ndjekur studimet për filozofi dhe teologji në Split(Kroaci). Më pas kam mbaruar edhe studimet, suma cum laude, në degën e Gjuhës dhe të Letërsisë Shqipe në Fakultetin Filozofik të UP. Pastaj kam realizuar qëndrime specializuese në disa qendra evropiane. Me shkrime kam filluar të merrem mjaft herët, mirëpo intenzivisht që nga vitet e 70-ta për të vazhduar deri me sot. Kam botuar deri me tash këto vepra: Gallatea, poezi, Rilindja,1972; Uratë zbulimi, poezi,Rilindja,19767; Kushtimebesë,poezi, 1983; Njeri i kohës sime, poezi të përzgjedhura të Salvatore Quasimidos, Rilindja, 1976; Qumështi i zi i agimit, antologji e lirikës së re gjermane,Rilindja, 1988; Kleri Katolik Shqiptar dhe letërsia,Drita,Ferizaj-Bergamo (Itali), 1994; Kosova, Prishtinë, 1996; Bibla në letërsinë shqiptare, GR 1999;
Letërsia kishtare dhe filozofia e saj, Illyricum sacrum, 2000; Weisse Zeit-Kohë e bardhë, lirikë gjermane, 2000; Kur’ani ne letërsinë shqiptare, 2006; Mëvetësi e krijuesit dhe studiuesit të letërsisë,Faik Konica,2013. Përveç këtyre veprave, kam botuar, gjithashtu , nëpër revista dhe gazeta ( në Prishtinë,Shkup, Tiranë, Shkodër, Sarajevë,Zagreb etj.) mbi 200 njësi bibliografike (artikuj), kritikë letrare,ese, vështrime dhe studime nga fusha e letërsisë dhe filozofisë. S i krijues jam përfaqësuar në shumë publikime të rëndësishme. Jam përfaqësuar edhe nëpër bibliografi të ndryshme të kritikës letrare shqipe. Shkrimet e mia janë përkthyer dhe botuar edhe në shumë gjuhë të huaja, në gjuhën serbokroate, në gjuhën gjermane,italiane, frënge, rumune etj. Jam fitues i shume çmimeve dhe diplomave, edhe i Çmimit (Diplomës) vjetor (2013) të Qendrës së Studimeve Albanologjike në Tiranë,me motivacion: Studiues i letërsisë, i dalluar në kërkime shkencore rreth jetës dhe veprës së Ndre Mjedës. Jam anëtar i LSHK, që nga viti 1972, si dhe anëtar aktiv i Akademisë Evropiane të Arteve me seli në Paris.
Ecja nëpër tri shtigje krijuese që janë: poezia, përkthimi dhe shkenca…
“DIELLI”:Në fushën e publicistikës, poezisë, studimore, eseistikes, të përkthimit etj., kontributi juaj është tejet i frytshëm dhe kualitativ, cili është ai motiv kryesor që ju ka nxitur t’i qaseni këtyre fushave dhe të nxirrni vlera të mirëfillta, të cilat do t’u qëndrojnë kohërave?
I.Ahmeti:Vepra ime letrare është motivuar kryesisht nga dashuria dhe pasioni për artin, për artin e mirëfilltë të proveniencës evropiane, për shkencën e mirëfilltë, jashtë kufizimeve ideologjike…Kam ecur dhe vazhdoj të eci kryesisht nëpër tri shtigje krijuese që janë:poezia, përkthimi dhe shkenca…Shpresoj, vlerat që i kam krijuar, duke ecur nëpër këto tri shtigje, për më tepër se katër dekada, do t’ u qëndrojnë kohërave!
“DIELLI”: Ka shumë kohë që ju merreni me krijimtari letrare, po ashtu edhe punë studimore etj., por dhe me studime në fusha të ndryshme. Cila është fusha juaj më e preferuar dhe cilat janë disa nga arritjet tuaja?
I.Ahmeti: Mbi katër dekada që merrem me krijimtari letrare,po ashtu edhe me punë studimore, kryesisht në fushën e letërsisë dhe kulturës shqiptare. Fusha më e preferuar për mua ka qenë dhe mbetet letërsia shqiptare dhe rrugëtimi i saj në kontekst me Biblën,e pse jo edhe në kontekst me Kur’anin dhe kulturën islame (orientale). Në këtë drejtim,shpresoj, janë arritjet e mia më të mira dhe të veçanta. Dëshmia më e mirë për këtë janë librat e mi studimore, si Kleri Katolik Shqiptar dhe letërsia, Kosova, Letërsia kishtare dhe filozofia e saj, Bibla në letërsinë shqiptare, Kur’ani në letërsinë shqiptare, pika të forta referimi për studiuesit tanë dhe të huaj…
“DIELLI”:Me shkrime jeni marrë qysh herët, duke përfshirë disa zhanre të letërsisë. Studimet tuaja të hershme kanë zgjuar kureshtjen e lexuesve dhe studiuesve të shumtë. Filloni nga tradita kishtare iliro-shqiptare në Kosovë dhe në vijimësi. Çfarë mund të shtoni rreth këtyre studimeve që janë të një rëndësie dimensionale?
I.Ahmeti:Rrënjët e qytetërimit tonë,pra edhe të letërsisë shqiptare janë shumë më të thella dhe shumë më të hershme se sa ç’është menduar dhe shkruar deri me tash në të gjitha historitë e letërsisë shqipe, ato lidhen me traditën e lashtë iliro-kishtare edhe në Kosovë. Vetëm duke ndjekur këtë vijë, ne mund t’i nxjerrim në dritë,objektivisht, pikat kryesore,personalitetet, por e edhe dukjet letrare të kësaj treve, që kanë kontribuar jo vetën për t’ i lidhur e bashkuar shqiptarët dhe kulturën e tyre me Perëndimin, por edhe në zhvillimin e kulturës evropiane (le të kujtojmë në këtë kontekst Shën Nikete Dardanin, Pjetër Bogdanin etj.).Vlen të theksohet se kultura, letërsia, por edhe arsimi shqip, që është zhvilluar në Kosovë, fillimisht dhe për shumë kohë, duke qenë i lidhur me traditën iliro-kishtare, ka kontribuar jo vetëm në ruajtjen, por edhe në pasurimin e gjuhës, në ruajtjen e vetëdijes kombëtare dhe historike. Në këtë kontekst le të përmendim vargun e krijuesve që kanë dhënë kontribut tejet të çmueshëm në epokën e Humanizmit dhe të Rilindjes Evropiane, si Gjon Progoni,Gjon Vaji,Gjon Injaci, Martin Segoni etj., që të gjithe nga Novobërda, që atëbotë ishte qendër e njohur kishtare. Martin Segoni,historian e teolog i njohu r(shek.XV), që kish bërë emër në Evropë (kish mbaruar doktoranturën , me 1475, në Universitetin e Padovës), krahas me çështjet kishtare,gjeografike dhe juridike, është marrë edhe me tema aktuale të luftës për liri kundër invadimit osman që kishte përmbytur Ballkanin e po rrezikonte Evropën.Pastaj le të kujtojme Pal Hasin, Pjetër Budin, Pjetër Bogdanin, Andre Bogdanin, Lukë Bogdanin etj., pa të cilët as që mund të paramendohet kultura, arsimimi dhe letërsia shqipe e shek.XVI-XVII.Më gjerësisht për këtë kemi të dhëna të shumta dhe të pamohueshme, te libri monografik: Kosova…
Kisha katolike -dardane-shqiptare në Kosove, si institucioni i organizuar ndër më të vjetrit në Evropë, gjatë shekujve ka ndikuar,kur e kur, edhe në mënyrë vendimtare që të ruajmë identitetin tonë fetar, kulturor dhe pse jo edhe kombëtar
“DIELLI”: Nga gjiri i kësaj kishe kanë dalë edhe shumë figura të ndritura shqiptare, shenjtër dhe papë, deri te figura e humanistes së popullit shqiptar dhe e universit botëror të shekullit XX, Nënës Tereze, bartëse e shumë mirënjohjeve dhe dekoratave, çmimit Nobël për Paqe, beatifikimit të saj dhe tash në fillim të shtatorit të vitit të ardhshëm pritet edhe shenjtërimi i saj që është një mirënjohje më sublime që i bëhet kësaj figure dhe gjithë kombit përgjithësisht. Çfarë mund të shtoni rreth kësaj çështje?
I.Ahmeti:Është me rëndësi të theksohet se Kisha katolike -dardane-shqiptare në Kosove, si institucioni i organizuar ndër më të vjetrit në Evropë, gjatë shekujve ka ndikuar,kur e kur, edhe në mënyrë vendimtare që të ruajmë identitetin tonë fetar, kulturor dhe pse jo edhe kombëtar. Le të përkujtojmë me këtë rast edhe faktin se nga gjiri i kësaj Kishe kanë dalë klerikë e prelatë kishtarë, shumë të njohur e të merituar, shkrimtarë dhe veprimtarë të dalluar për çështjen kombëtare, organizatorë për çlirimin nga roberia e egër osmane (P.Budi, P.Bogdani, T.Raspasani,G.Krasniqi, Sh.Gjeçovi etj., etj.). Vetë fakti se në gjirin e kësaj Kishe kanë jetuar dhe vepruar: Shën Niketë Dardani, Martin Segoni, Atë Pal Hasi, Pjetër Budi, Andre, Lukë e Pjetër Bogsani, Gjon Nikollë Kazazi, Shtjefën Gjeçovi,Ndue Bytyqi, Gaspër Gjini dhe shumë e shunë të tjerë, tregon se ata, nuk janë vetëm një e dy, por, si do thoshte Eqrem Cabej, një lagje e tërë që përfaqësojnë një lulëzim të shënueshëm jo vetëm të shkrimit shqip, por edhe të literaturës së Atdheut…Për më tepër, siç e thashë më lart, nga gjiri i kësaj Kishe ishte edhe Shën Niketë Dardani (shek.IV), autori i TE DEUM-it të famshëm që me kohë, siç e ka thënë Ramadan Sokoli, më pas edhe I.Kadare, ishte bërë pjesë e komunitetit kulturor evropian dhe botëror…Edhe Nënë Tereza, e njohur në tërë botën si humaniste, tashme e dekretuar për shenjtëreshë nga Papa Françesku, ka dalë nga gjiri i Kishës sonë vendore…
“DIELLI”: Në vitin 1994 keni botuar studimin monografik Kleri Katolik Shqiptar dhe Letërsia”, çka mund të thoni rreth kësaj çështje tepër të rëndësishme?
I.Ahmeti: Në vitin 1994, në kuadër të botimeve “Drita”, në Bergamo të Italisë, është botuar libri im: Kleri Katolik Shqiptar dhe letërsia, pjesë të të cilit më pare,me pseudonimin Shpend Shpata, i kisha botuar të “Drita”-revistë fetare – kulturore, të cilën edhe e kam lekturuar me vite të tëra, sikundër edhe librat e Dom Lush Gjergjit…Ky libër imi është një studim monografik (në Shqipëri i vlerësuar si abetare dhe libër prijatar pas rënies së diktaturës), i shkruar me pasion dhe përkushtim të rrallë, me dije dhe qartësi(S Gjergji),është libër, siç është vlerësuar edhe nga Isak Shema dhe të tjerë, me vlerë shkencore, rizbulim dhe rivlerësim i krijimtarisë letrare të shumë autoreve të traditës letrare… Kjo vepër, si libër prijatar(Ndue Dedaj), u ka shërbyer si pikë e fortë referimi shumë studiuesve siç janë: Alfred Çapaliku,Zef Mirdita,Markus W.Peters,Robert Elsie,Simon Pepa,Sinan Gashi, Xhavit Aliçkaj, Fehmi Cakolli,Nuhi Ismajli etj.
“DIELLI”:Po ashtu keni botuar edhe shumë studime tjera monografike, si “Kosova” (1996), “Bibla në letërsinë shqipe” (1999), “ Letërsia Kishtare dhe Filozofia e saj” (2000), “Kurani në Letërsinë Shqiptare” (2006), çfarë ngërthejnë në tematikën e tyre këta libra me interes për shkencën shqiptare?
I.Ahmeti:.Katër librat e mi:Kosova(1996), Bibla në Letërsinë Shqiptare(1999), Letërsia kishtare dhe filozofia e saj (2000) dhe Kur’ani në Letërsinë Shqiptare (2006), janë studime monografike, ku kam prekur ato fusha të artit e të kulturës sonë, ku kishte mungesë studimesh të mirëfillta, jam marrë dhe kam trajtuar segmente të veçanta, madje fare të pahulumtuara në studimet historiko-letrare…Me këto katër vepra, shpresoj dhe besoj, të kem ofruar dhe hapur mundësi të reja në interpretimin e letërsisë shqiptare (kufijtë e secilës nuk i kemi te Gjon Buzuku, siç është thënë deri me tash, por te Shën Jeronimi dhe Shën Niketë Dardani), me letërsinë Perëndimore, marrëdhëniet e letërsisë shqipe dhe shqiptare me këtë letërsi ,ndikimet, zhvillimet e letërsisë sonë në rrjedhat e kohës. Kështu, këto vepra, sipas një vlerësimi të përgjithshëm, paraqesin një kontribut të çmueshëm në studimet krahasimtare të letërsisë shqiptare. Me këto vepra, besoj, unë, jo rrallë, jam tej kufijve të studimeve tona te deritashme! Vlerat dhe cilësitë e shumta që ngërthejnë ato, gjuha e përzgjedhur, toni ngacmues, nxitës dhe polemizues e mbi te gjitha gjuha argumentuese (N .Ismajli), janë disa nga veçoritë që i karakterizojnë këto vepra (S.Gjergji). Në vazhdën e këtyre veprave është edhe vepra ime më e re me titull: Mëvetësi e krijimit dhe studimit të letërsisë, studim monografik, ku janë marrë në shqyrtim dhe analizë disa nga veprat më të mira letrare dhe studimore të Anton N .Berishës. Edhe kjo vepër, sikundër edhe të tjerat,është mirëpritur nga lexuesit dhe studiuesit.
“DIELLI” :Ju merreni edhe me poezi, cila është bota e preokupimeve që frymëzon shpirtin tuaj poetik, pra, ç’motive ngërthehen në vargun tuaj poetik?
I.Ahmeti:Deri me tash, siç dihet,kam botuar, veç tjerash, edhe tre libra me poezi:
Gallatea (1972), Uratë zbulimi (1976) dhe Kushtimebese(1983). Poezia ime, e përfshirë në këta tre libra, e për të cilën kanë shkruar, në mënyrë afirmative, shumë autorë, si Mensur Raifi, Ali Aliu, Ibrahim Rugova, Rexhep Qosja, Teki Dervishi, Emin Kabashi, Mazllum Saneja, Gjergj Gega, Rudolf Grulich, Sreten Peroviq, Aleksander Petrov, Engjëll Sedaj, Ramadan Musliu,Andon Caci etj., ngërthen në vete motive dhe tema nga më të ndryshmet. Kjo nuk është vetëm shprehje e botës sime të brendshme , por është edhe një formë e veçantë e komunikimit dhe e shprehjes artistike; nuk është vetëm shpërfaqje e ndjenjave dhe mendimeve të mia për çështje të caktuara dhe për jetën,por, për më tepër, është nxitje për një art me ndryshe, tëri, konform me tendencat më të reja të poezisë moderne italiane dhe gjermane, që përfaqësoheshin atëbotë nga Salvatore Quasimodo, Giuseppe Ungaretti ,Eugenio Montale,Paul Celan etj., për një kulturë tjetër komunikimi në krahasim me atë që shkruhej, n ‘ato vite në Kosove dhe në Shqipëri, dhe se fundmi edhe si kërkesë për një jetë ndryshe, më të avancuar, për një botë (amë) në komunikim -bashkëjetesë në e me arealin kulturor të Evropës Perëndimore…
Poezia dhe kritika letrare nuk janë ato që ishin
“DIELLI”:Kur ndalemi te poezia në Kosovë, a keni mundësi të na bëni një paralelizëm në mes të poezisë së shkruar dikur në vitet e mëhershme, me atë që shkruhet sot. Në ç’pozita gjendet poezia shqipe sot në Kosovës.
I.Ahmeti: Poezia shqipe në Kosovë, e shkruar dikur dhe ajo që krijohet tash, kanë dallime të mëdha, dikur kishte këtu poetë të fluturimeve dhe vlerave poetike të mëdha, si Azem Shkreli,Ali Podrimja,Fahredin Gunga etj.E sot?Cili nga poetët e sotëm do të mund të krahasohej me këtë trinom poetësh? Asnjëri, për mendimin tim, ndonëse edhe sot kemi emra poetësh, që krijojnë vlera të mirëfillta poetike dhe që premtojnë shumë …
“DIELLI”: Ju lëroni edhe kritikën letrare, cili është kontributi juaj në këtë fushëveprimtari të letërsisë shqipe?
I.Ahmeti:Jam marrë dhe vazhdoj të merrem edhe me kritikë letrare. Madje sa për informim të lexuesve them për herë të parë, publikisht, se që në vitet e ‘70-ta pata bërë gati për botim librin me kritika letrare me titull:Shënime letrare, të cilin e pat recensionuar Dr.Ibrahim Rugova. Mendimi i tij për këtë libër ishte pozitiv dhe pat propozuar botimin e tij. Mirëpo Redaksia e botimeve të Rilindjes, përkatësisht klani, në krye me Sabri Hamitin, ishte shkaktari kryesor që ky libër nuk arriti ta shohë dritën e botimit!… Klanet atëbotë ishin të forta, kishin ndikim vendimtar në politikën redaktuese dhe botuese. Frikoheshin që unë po e merrja primatin, jo vetëm si përkthyesi më i afirmuar, nga gjuha gjermane dhe italiane, në Kosovë dhe më gjerë, por edhe në fushën e kritikës letrare dhe eseistikes. Kritika ime letrare me shifrën”bomba” kishte zënë vendin e parë në konkursin letrar të “Zerit te rinise” në qershor të vitit 1973. Këtë e kishte konfirmuar edhe zyrtarisht Redaksia. Dhe i gëzuar pa masë me këtë lajm, unë nisem për Shqipëri dhe kur kthehem nga Shqipëria marr lajmin se është shpallur gabimisht rezultati i konkursit dhe se nuk isha unë fituesi i çmimit të pare, por Sabri Hamiti, ky që tashmë njihet edhe si kompilator dhe plagjiator i klasit të parë (lexojeni për këtë librin: Hamitologjia të Sali Bytyqit!). Lojëra të këtilla, të poshtra të fëlliqta, ka pasur me mjaft bollëk, fatkeqësisht, por nuk kanë mund të më ndalin dhe kam arritur aty ku jam dhe ndjehem i lumtur dhe krenar, edhe për faktin se unë, dhe jo Sabri Hamiti, isha i vetmi dhe i pari atëbotë në Kosovë që kam shkruar dhe botuar artikullin: Prirjet e kritikës letrare në Shqipëri (Fjala,15 prill 1984), që ishte si një bombë n ‘ato vite, kur Kosova dhe një pjesë e madhe e letërsisë shqipe shkruhej nën ndikimin e soc-realizmit…
“DIELLI”: Çfarë mendoni për kritikën letrare që zhvillohet sot në Kosovë, në ç’nivel momentalisht gjendet kritika letrare në Kosovë?
I.Ahmeti: Kritika letrare në Kosove, por as në Shqipëri, nuk është ajo që do duhej të ishte, fatkeqësisht…Ka disa emra që kultivojnë kritikën e mirëfilltë letrare(Anton N. Berisha, Anton Berishaj, R. Musliu, P.Buzhala, N .Ismajli e ndonjë tjetër),por kjo nuk mjafton…shpesh kritika letrare, këtu ndër ne,është bëre biznes,fatkeqësisht!…
“DIELLI”: Librat tuaj janë përkthyer edhe në disa gjuhë të huaja. Ky është argumenti më i fuqishëm që veprimtaria juaj letrare dhe shkencore si shprehje e vlerave ka depërtuar kufijtë kombëtar.
I.Ahmeti: E thashë diku më lart, shkrimet e mia janë përkthyer dhe botuar në disa gjuhë të huaja…Veprat e mia,shkrimet e mia, zhanresh të ndryshme, si shprehje apo ndërthurje estetike vitale, shqiptare dhe evropiane, kanë shpërthyer kufijtë kombëtarë…
“DIELLI”: Ç’mendim keni sa po përkthehet libri ynë sot në botë, po ashtu njëherësh sa po përkthehet letërsia huaj në Kosovë?
I. Ahmeti:Nuk kemi, fatkeqësisht, as sot e kësaj dite, institucione të mirëfillta që do te merreshin, në mënyrë të organizuar me përkthimin e librit shqip në botë dhe anasjelltas as përkthime cilësore të librit të huaj në Kosove…Këtu kemi kryesisht përkthimet e importuara nga Shqipëria që shumica prej tyre janë mjaft cilësore…por ajo që është bërë dhe po bëhet, vlerësoj,nuk mjafton…
“DIELLI”:Para se ta përfundojmë këtë bisedë edhe diçka për preokupimet tuaja momentale, pra çfarë mund të presin lexuesi nga ju?
I.Ahmeti:Kam dhjetëra dorëshkrime të gatshme për botim. Do veçoja dorëshkrimin me poezi të përzgjedhura të Eugenio Montales, të Paul Celanit, Poezinë e përzgjedhur italiane të shek. XX (antologji) etj. Pres ditë më të mira për librin, në përgjithësi dhe për librin tim në veçanti!
– Ju faleminderit!
– Qofshi me nder!
KADARE – SHKRIMTARI QË KA SHKRUAR, KA FOLUR DHE KA JETUAR ME NDJENJËN E TEJKOHËS
LIBËR NGA SIRTARI-/
Dashnor Kaloçi: Kadare i denoncuar, botoi UETPRESS, Tiranë 2015/
Shkruan: Mikel GOJANI/
Libri i botuar kohë më parë, i studiuesit Dashnor Kaloçi, i titulluar “KADARE I DENONCUAR”, ka zgjuar kureshtjen e madhe të lexuesve dhe studiuesve të shumë. Ky interesim është shprehje e asaj që për t’i hedhur dritë figurës së shkrimtarit më kolosal të letërsisë shqipe, të asaj evropiane dhe të universit botëror, Ismail Kadare, do shumë punë dhe studim të thellë, sidomos për periudhën e kohës së ideologjisë komuniste, ku veprimtaria e tij gjatë kësaj kohe ka hapur debate dhe kundërthënie nga më të ndryshmet, deri në përpjekjet për të sabotuar figurën dhe letërsinë e frytshme dhe shumë kualitative të këtij shkrimtari, i cili, si i tillë, nuk mund të lind në çdo kohë në botën letrare e kulturore të kombit.
Për të ndriçuar një pjesë të të panjohurave të këtij shkrimtari, kësaj sfide i hyri studiuesi Dashnor Kaloçi me librin e tij KADARE I DENONCUAR.
Ismail Kadare, një subjekt i ndjekur, i denoncuar, i trajtuar dhe i vëzhguar në çdo hap të tij nga Pallati i Ëndrrave.
“KADARE I DENONCUAR”, është një libër që prezanton dokumente të panjohura arkivore të Sigurimit të Shtetit dhe të Komitetit Qendror të PPSH-së, të klasifikuara “Tepër Sekret”, procesverbalet të mbledhjeve të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, analiza, kritika, dëshmi, raporte, relacione, akuza, sulme e denoncime ndaj shkrimtarit Ismail Kadare, të gjitha të papublikuara më parë.
Librit i paraprin një moto e studiuesit Kaloçi i cili shprehet: “Është një vlerësim për njeriun që i dha një dimension të madh Shqipërisë, por që edhe i mbijetoi diktaturës, duke na falur në letërsi të njëkohshme me të gjithë botën. Them se ky libër, më e pakta që mund të vlejë, është një dëshmi e gjallë dhe e pakontestueshme, e gjithë atij rrugëtimi që ka bërë shkrimtari ISMAIL KADARE gjatë viteve të diktaturës, për të ardhur aty ku është sot, pasi i është dashur jo pak herë të ecë buzë greminës…”- shprehet autori Kaloçi.
Libri “KADARE I DENONCUAR”, është i konceptuar në 31 kapituj, të cilët paraqesin një formë konceptuale unikate, që të gjithë këta kapituj paraqesin dokumente më vete të nxjerra nga Fondi i ish- Komitetit Qendror të PPSH-së, po ashtu duke u përcjellë me analizat dhe vlerësimet që këtyre dokumenteve ju jep autori Kaloçi.
Studiuesi, Henri Çili, në paraqitjen e tij, në parathënien e këtij libri, duke folur rreth këtij libri dhe figurës së shkrimtarit Ismail Kadare, pohon se shkrimtari Ismail Kadare përfaqëson fenomenin më të lartë kulturor të shoqërisë shqiptare të shek. XX. “Jeta dhe krijimtaria e tij kryesore gjatë regjimit komunist është një nga faktet kryesore dhe me domethënëse lidhur me raportin e artit me regjimin, letërsisë me diktaturën e kështu me radhë. Këtë e kanë thënë dhe e thonë profesionistë dhe ekspertë me dhjetëra e dhjetëra libra dhe studime. Por roli ynë në këtë fushë është shumë më modest. Nga këqyrja dhe leximi i këtyre dokumenteve që po i botojmë të plota dhe pa asnjë ndryshim, garantuar me përgjegjësinë personale të Kaloçit, për autenticitetin e tyre, dua të shtojë edhe diçka që më ka bërë përshtypje: në tërësinë e këtyre dokumenteve shihet qartë se, Ismail Kadare, është një subjekt i vëzhguar, i ndjekur, i denoncuar, i trajtuar dhe i vëzhguar në çdo hap të tij nga Pallati i Ëndrrave, nga Komiteti Qendror, ose nga aparati i shtetit shqiptar. Kadare monitorohej në gjithçka që thoshte, bënte, fliste, shkruante dhe nënkuptonte. Kjo është e vërteta e kësaj serie të parë dokumentesh, nënvizon studiuesi Çili, i cili në vazhdim shprehet se nga ana tjetër, gjatë këtyre dokumenteve shihet jashtëzakonisht qartë, qoftë edhe nga një sy joprofesionist, se si I.K. përbën një shqetësim për diktaturën, përveç faktit që kolegët ziliqarë, me vese të zakonshme njerëzore, e ndjekin shkrimtarin hap pas hapi. Duket se I.K., gjatë gjithë jetës së tij në periudhën që përfshin vitet 1962-1982, ka kaluar peripeci, është gjendur në prag të humnerave të rëndësishme nga të cilat e ka shpëtuar vetë ai, Nëpunësi i parë i Pallatit të Ëndrrave, Enver Hoxha. Enver Hoxha e ka shpëtuar Kadarenë nga … VETVETJA”, është shprehur ndër të tjera studiuesi Çili.
Kadare i kritikuar nga kolegë të tij, emra të mëdhenj të letërsisë shqipe
Libri pasohet me konceptimin e kapitujve, cilido kapitull ngërthen nga një apo më shumë dokument e të nxjerra nga arkivi, që dëshmojnë autenticitetin e asaj që thotë studiuesi Kaloçi.
Në kapitulli e parë, që i përket viteve të largëta 1962, ku është një shkresë përcjellëse e Drejtorisë Kinostudios “Shqipëria e Re’, e cila ka miratuar në bordin e saj kërkesën e shkrimtarit (atëbotë i ri), për skenarin e filmit “Gjenerali i ushtrisë së vdekur, që iu është përcjellë Drejtorisë së Arsimit, kulturës, pran KQ të PPSH-së për të marrë miratimin e saj. Nuk dihet nëse nga sektori përgjegjës i KQ është kthyer një përgjigje dhe çfarë është shkruar aty, pasi në dosjen ku ndodhet shkresa përcjellëse, përpos kërkesës nuk ekziston asnjë dokument tjetër. Ky fakt është dëshmi e përballjes së shkrimtarit (qysh atëherë) me përballjen e parë me burokracinë zyrtare të kohës. Pason një dokument tjetër që mban datën 23 gusht 1963, që ka përfunduar në zyrën e Ramiz Alisë, asokohe sekretar i KQ që mbulonte propagandën. Shkresa paraqet një procesverbal nga një mbledhje e LSHASH, ku në atë takim në drejtim të shkrimtarit Kadare janë adresuar shumë kritika nga kolegë të tij, emra të mëdhenj të letërsisë shqipe. Por, Kadare, jo që nuk ka reaguar, mirëpo as nuk ka atakuar asnjë nga kolegët e tij. Përkundrazi, duket që i ka dalë në mbrojtje kritikut dhe shkrimtarit Razi Brahimi, me të cilin thuhet se deri në vitet e ’90-ta ka pasur raporte të ashpërsuara, ndonëse të pashpallur zyrtarisht. Në këtë takim, në mesin e shkrimtarëve që ka hedhur akuza drejt Kadaresë ka qenë edhe shkrimtari Ali Abdihoxha, por edhe pse ka marrë fjalën pas tij ai nuk është përgjigjur. Gjë të cilën si duket dhe siç do të shohim më pas në faqet e këtij libri, e ka “ruajtur” për një dekadë më vonë, te diskutimi i romanit “Tri ngjyrat e kohës”?! Po ashtu, ajo që vërehet në këtë dokument qëndron fakti se në përjashtim të Llazar Siliqit, i cili ka vlerësuar krijimtarinë e I. K., madje duke thënë “se ai po imitohet nga shkrimtarë të tjerë” (potencon edhe emra), nga kolegë të tjerë nuk ka pasur vlerësime. Ndonëse Kadare kishte vetëm 27 vjet, në atë takim flet për mungesën e poetëve të rinj në letërsinë shqipe. Siç do ta shohim më pas në faqet e librit të tij. Me këtë rast këtu prezantohen diskutimet e shkrimtarëve, si të Llazar Siliqit, Fatmir Gjatës, Ali Abdihoxhës, Ismail Kadaresë, Qamil Buxhelit, Razi Brahimit etj.
Kritikat ndaj Kadaresë nuk ka ndalur asnjëherë dhe kanë qenë përherë prezent në mbledhjet dhe takimet e ndryshme, si të plenumeve të ndryshme të KQ, po ashtu edhe në organet e LSHASH dhe organet tjera. Madje-madje shpeshherë ato kritika kanë qenë edhe shumë të ashpra dhe me t ehe helmuese. Këtë e dëshmon edhe sërë akuzash që i drejtohen në një takim të dt. 23 gusht 1993, ku si objekt i kritikës ka qenë tregimi “Ditë kafenesh”, i cili, sipas shumë diskutueshme tregimi që përçon mesazhe të dyshimta, pasi që konsiderohet i pakuptimtë. Po ashtu me këtë rast pati edhe shumë kritike të tjera, ku kryefjalë e tyre se Kadare ka interpretuar gabimisht teorinë e “ajsbergut”, të Hemingueit, se ka përligjur anët negative të poetëve të rinj etj. Njëri nga kritikuesit më me zë kishte qenë kritiku Koço Bihiku, me të cilin thuhet se Kadare nuk kishte pasur asnjëherë raporte miqësore.
“Dasma, “Gjenerali i ushtrisë së vdekur, “Përbindëshi”… në majat e penave helmuese
Një dokument tjetër që pasqyron datën 14.4.1968 dhe i sigluar “Tepër sekret”, ku shpalosen vlerësime nga më të ndryshme për veprën “Dasma” të Kadaresë, “Gjenerali…”, “Tuneli” i Dh. Xhuvanit etj. Nga këtu rrjedhin vlerësimet nga më të ndryshmet dhe më ekstremet: “ Romani “Dasma” nuk e meriton, atë e lavdëruan pa të drejtë dhe e ngritën në qiell, sidomos për ato pjesë që të gjithë i shohin se është për tokë. Kurse, një shkrim tjetër që thuhet: “Se kjo vepër gjithçka mund të jetë , por socialiste jo”. Një letrar i ri në Laç, thotë: “Tuneli i Dhimitër Xhuvanit nuk është më i keq se “Dasma”, e I.K, kjo është njëqind herë më e poshtër se “Tuneli”. Një tjetër letrar në Laç është shprehur se romani “dasma” është si ato që thotë shoku Mehmet, që: “99 rreshta i lyen me sheqer dhe vetëm 1 me helm, por te ky roman ka 1 me helm dhe 98 boshe”. Edhe romani “Gjenerali…” vazhdon ky,- është kryesisht me frymë revizioniste…” (Fq. 67). Me këtë rast u kritikua edhe vepra “Përbindëshi” i I. Kadaresë.
“Konflikti B. Xhaferi – I. Kadare”, përçon tema çështje dhe shumë probleme të rëndësishme dhe të përgojuara, që reflektohen edhe aktualisht
Është karakteristikë që në këtë dokument hasim edhe vlerësimet e disa intelektualë dhe shkrimtarë, të cilët prezantuan pakënaqësitë e tyre lidhur me mungesën e kontaktit më botën e jashtme, me artin dhe kulturën botërore dhe vlerësuan se në këtë mënyrë nuk mund të zhvillohet shkenca dhe kultura shqiptare.
Një nga dokumentet më të rëndësishme të këtij libri, jo vetëm që publikohet për herë të parë, por për shkak se deri më sot askush nuk e ka ditur ekzistimin e tij, por edhe që hedh dritë mbi disa çështje dhe probleme shumë të rëndësishme dhe të përfolura, “çështja Kadare – Xhaferi” , ku bëhet fjalë për letrën e B. Xh. dërguar E. Hoxhës, lidhur me problemet e mëdha dhe pengesat që i dolën atij direkt pas diskutimit që bëri në LSHASH, në Tiranë, ku sulmoi Kadarenë lidhur me romanin “Dasma.
“I dashur shoku Enver- Romanin “Dasma” unë e denoncova si një vepër të shkruar shumë larg metodës së realizmit socialist dhe të rënë nën ndikimin e artit dekadent… U ngrita kundër romanit “Drita”, se ai më dukej i gabuat fund e krye në brendinë e tij. Vlerat që i atribuohen, sipas meje, ishin vetëm vlera në dukje. Por që ta çmosh një vepër letrare vetëm nga dukja e saj e jashtme, të verbohesh nga shkëlqimi i stilit plot ekstravagancë pa shikuar brendinë reale, pa zbuluar kuptimin e vërtetë dhe të gabuar në esencë, kjo do të thotë që ta çmosh atë vepër vetëm për sytë e bukur…?! Një shkrimtar i mirë revolucionar, nuk duhet të abuzoj me idetë e mëdha të partisë, duke i përdorur si prestigjator tezat dhe parullat e partisë, vetëm sa për të bërë efekt, vetëm sa për të krijuar iluzione të lexuesi…?!- thuhet në letrën e B. Xhaferit, drejtuar E. Hoxhës, rreth romanit “Dasma të I. Kadaresë. (Fq. 108). Në serinë e këtyre letrave që B. Xh. i drejton E. Hoxhës, është edhe ajo e 30 gushtit 1969, e cila letër i atribuohet E. Hoxhës përmes secilës pasqyron shprehjen e zhgënjimit të shkrimtarit Xhaferi me trajtimin e tij dhe detyrimin e tij për ta arratisur jashtë atdheut, përkatësisht të emigrojë larg. Ky dokument sheh për herë të parë dritën e botimit, por ekzistenca e kësaj letre ka qenë e ditur , pasi që ajo është gjetur nga fshatarët e zonës kufitare. Letrën Xhaferi e ka lënë në vijën e kufirit, mirëpo çfarë përmban letra nuk është bërë e ditur asnjëherë. Letra është shkruar në letrën e një thesi çimentoje, që është mjaft e zhubrosur dhe është shumë vështirë të deshifrohet, e cila ndodhet në arkivin e shtetit.
Kadare nuk ishte i vetmuar….
Puna dhe angazhimi i ngulm i studiuesit Kaloçi për të identifikuar sa më fakte dhe faktografi që denoncojnë veprën e shkrimtarit Kadare, i cili qysh herët në letërsinë shqipe prezantoi vlerat e tij të mirëfillta letrare. Dokumenti që mban datën 10.8.197, është një informacion i drejtorit të DPB të Tiranës, Raqi Iftica, i titulluar:”Mbi disa qëndrime në radhët e shkrimtarëve dhe artistëve e të Tiranës dhe i dërgohet KQ të PPSH-së, pa adresë të ndonjë personi të veçantë. Prandaj duke u nisur se informacioni – raporti bënte fjalë mbi shkrimtarët dhe artistët, ishte adresuar në zyrën e Ramiz Alisë, sekretarit të KQ për propagandë, që mbulonte artin dhe kulturën. Ky dokument po ashtu duke e parë rëndësinë që kishte është adresuar po ashtu edhe në kabinetin e E. Hoxhës dhe kjo gjë vërtetohet edhe nga shënimi që ka lënë aty shefi i kabinetit të R. Alisë, Ilo Kodra, i cila ka shkruar “U pa nga shoku Enver!” Në këtë dokument që për kohën ishte shumë i rëndësishëm dhe tepër i veçantë, nga fakti se aty potencoheshin me emra dhe mbiemra pjesa më e madhe e personaliteteve të njohur të institucioneve artistike e kulturore të Tiranës, si Teatri Kombëtar, Teatri i Operës dhe Baletit, ASH i Këngëve dhe Valleve Popullore, Estrada e Shtetit dhe LSHASH. Në mesin e shkrimtarëve ishte, si I. Kadare, Dh. Shuteriqi, D. Agolli, Ll. Siliqi, F.. Arapi, S. Mato, V. Koreshi, N. Bulka, D. Shabllo, K. Blushi, A. Gjakova, A. Istrefi, Gj. Zheji, A. Kalluli etj., po ashtu edhe emrat e artistëve të mirënjohur, si N. Luca, Zh. Cako, P. Gjoka, A. Krajka, T. Daia, N. Zoraqi e shumë të tjerë. Një burim jep faktet se D. Agolli, F. Arapi, D. Shabllo, A. Kalluli etj., nuk ishin të pakënaqur me krijimtarinë e I. Kadaresë, ku sipas tyre vepra e Kadaresë vetëm lavdërohet dhe nuk vihen në dukje anët e tij të dobëta, apo kufizimet ideo-artistike! Madje një burim jep faktin që në një novelë të F. Arapit të titulluar “Dikush më buzëqesh”, një prej personazheve kryesor (negative) aludohet të jetë I. Kadare. “Dhe këtu nis dhe tirret në në pafundësi e gjithë pjesa tejet intriguese e kësaj ngjarje, për të cilën kanë diskutuar një kohë të gjatë, të gjithë kolegët e tyre shkrimtar, artistë dhe krijues”. (Fq.163).
Shkrimtarit I. Kadare, shigjeta helmuese kritike deri në linçim ju kanë bërë edhe nga Rrethi letrar i Peshkopisë për romanin “Dimri i vetmisë së madhe”, duke akuzuar shkrimtarin Kadare me veprën e tij nuk ndikon në edukimin e brezit të ri dhe romani nuk pasqyron realitetin konkret historik!
Kapitull të veçantë dhe tejet të rëndësishëm paraqet dokumenti arkivor i cili përfshin periudhën para dhe pas ngjarjes së “vetëvrasjes” së Mehmet Sheut, e cila ka qenë një periudhë kyçe për jetën e shkrimtarit Kadare dhe familjen e tij; një jetë e përshkuar me plot ankth, pasiguri dhe shumë e frikshme. Kjo frikësi ishte shumë e justifikueshme për shkrimtarin, sepse diktatori Hoxha viktimizoi edhe pothuaj bashkëpunëtorin e fundit të tij (duke i mbetur vetëm R. Alia). Kjo ndjenjë që aso kohe e përshkonte shkrimtarin Kadare ishte edhe nga fakti që Kadare kishte mik të afërt djalin e ish-Kryeministrit Shehu, shkrimtarin B. Shehu. Këtu hasim edhe kritikat e adresuara në drejtim të shkrimtarit edhe për lëvizjet e tij në Francë, pasi që Kadare dyshohej se ishte “njeri i Perëndimit”.
“Për ecejaket e Ismail Kadaresë vite me radhë në Paris (për kontraktimin lidhur me filmin “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, i ka thënë (Kadri Hazbiut) se M. Y. Në një mbledhje tha: “A duhet të ketë në dijeni dhe ta ndjekë Komiteti (Komiteti për Marrëdhënie me Botën e Jashtme), këtë problem” dhe “pse Ismaili u lejuaka të shkojë vetëm jashtë, në një kohë kur për të tjerët nuk u lejuaka vetëm?” (Fq. 152).
Autori Kaloci me gjithë mundësinë që ka pasur ka identifikuar edhe dokumentin përmbyllës të kësaj periudhe të caktuar, atë të vitit 1978, i cili nuk ka të bëjë me shkrimtarin Kadare, mirëpo me bashkëshorten e tij Helenën, emri i secilës figuron në një listë prej 315 personalitetesh të fushës së letërsisë, artit dhe kulturës. Ishin këta persona që i përkisnin grupimeve kundërrevolucionare, si Tonin Luigj Kroniqi, Stefan Gjon Hajmeli, Limoz Hulusi Dizdari, Roza Nikoll Anagnosti (Xhuxa), Mërkur Saliko Bozgo, Skënder Jovan Morcka, Tonin Harapi, Natasha Petro Lako, Saimir Omer Kumbaro, Manushaqe Muhin Çoçoli, Keti Cika, Bardhyl Fico, Vasil Thoma Melo, Shpresa Neshat Nishani, Xhevalin Gjon Doko, Shpresa Mysliu, Thoma Pandi Nova, Orhan Hajati Bega, Vladimir Ligor Prifti, Syrja Xheladin Roi, Fato Toli Arapi, Sulejman Halil Mato, Harallamb Pasko, Luigj Zef Mazi, Ylli Tefi Tako, Plaurat Fahri Sula, Helena Kadare…
Kadare, ka shkruar, ka folur dhe ka vepruar sikur të jetonte në tejkohë, sikur ta dinte që të nesërmen do të jepte llogari për gjitha veprimet e tij në këtë rrugëtim të letërsisë
Pjesa e fundit e librit është e konceptuar me faksimile të dokumenteve të ndryshme që janë pasqyruar në libër, marrë nga dosjet përkatëse, që ndodhen në Arkivin Qendror të Shtetit dhe Ministrisë së Punëve të brendshme.
Në vend të përfundimit: Nga këto konstatime del e vërteta e këtyre dokumenteve, ose edhe e dokumenteve të tjera, që na dëshmon faktin se shkrimtari Ismail Kadare ka merita të mëdha në fushën e letërsisë dhe kulturës kombëtare, sepse ka shkruar, ka folur dhe ka vepruar sikur të jetonte në tejkohë, sikur ta dinte që të nesërmen do të jepte llogari për gjitha veprimet e tij në këtë rrugëtim të letërsisë. Duke siguruar mbijetesën fizike dhe lirinë relative sa për të bërë veprën e tij, Kadare ia ka arritur jo vetëm ta sigurojë këtë mbijetesë në shërbim të veprës së tij monumentale, për ta bërë këtë me dinjitetin e një njeriu të madh.
Libri “KADARE I DENONCUAR”, është një homazh për njeriun që i dha dimension të madh Shqipërisë, por që edhe i mbijetoi diktaturës, duke na falur një letërsi të njëkohshme me të gjithë botën. Them se ky libër, më e pakta që mund të vlejë, është një dëshmi e gjallë dhe e pakontestueshme, e gjithë këtij rrugëtimi që ka bërë shkrimtari I.K. gjatë viteve të diktaturës, për të ardhur aty ku është sot, pasi i është dashur jo pak herë për të kaluar buzë greminës…, është vlerësimi më i meritor që mund t’i adresohet këtij shkrimtari të madh të letërsisë shqipe.
Andaj krejt në fund mund të konstatojmë se libri “KADARE I DENONCUAR”, i autorit Dashnor Kaloçi, është një libër me vlera të rëndësishme i cili pasuron fondin e librave tanë dokumentarë dhe historikë, duke njoftuar lexuesit për shumë fakte dhe dëshmi deri tash të panjohura, po ashtu edhe rreth shumë aspekteve dhe ngjarjeve të një periudhe të rëndësishme të caktuar.
Të gjithë premtojnë Parisin
LIBËR TEPËR INTERESANT QË NGRE PYETJE EKZISTENCIALE MBI FATIN DHE NATYRËN NJERËZORE/
Nasi Lera: “Të gjithë premtojnë Parisin”, botimet Toena, Tiranë 2015./
Shkruan: Mikel GOJANI/
Shkrimtari Nasi Lera është i njohur jo vetëm në Shqipëri,por edhe në Kosovë dhe më gjerë. Që në vitet ’70 publikut lexues të Kosovës i ka rënë t’i lexojë tregimet dhe novelat e tij, ndërsa më vonë edhe romanet.
Nasi Lera u lind në Korçë më 1044, ku mbaroi shkollën e mesme, ndërsa studimet e larta i kreu në Universitetin e Tiranës, në degën letërsi dhe gjuhë shqipe. Ai tërhoqi vëmendjen e lexuesve dhe të kritikës letrare që në tregimet e para për nivelin e tyre të lartë artistik. Veprat e tij u vlerësuan menjëherë me çmime në konkurset kombëtare si dhe me “Çmimin e Republikës”. Disa prej tregimeve të Nasi Lerës u përkthyen në bullgarisht, rusisht, hebraisht, italisht, frëngjisht, gjermanisht, anglisht. Ka botuar këto vëllime me tregime: “Bora e fundit”, “Era e pishave”, “Nisemi djema”, “Ditë nga ky shekull”, “Sytë e dashurisë”, “Treni ecte drejt dëborës”, “Duaje emrin tënd”, “Ulërimë e heshtur”, si dhe romanet: “Gjaku i prillit”, “Të jetosh kohën”, “Orët e qytetit të vogël”, “Balada e vetvetes”, “Nata e premierës”, “Ana Zh., “Njeri pas stinë”, “Sytë e Sofisë”, “Të gjallë dhe të vdekur”. Romani “Të gjithë premtojnë Parisin është romani i tij i fundit, përkatësisht i dhjeti me radhë.
LERA, SHKRIMTARI QË NË KËTO VITE KA PROVUAR ME FORCË SE KRIJIMTARIA E MIRË LETRARE ËSHTË NË PËRPUTHJE ME HESHTJEN FISNIKE TË AUTORIT DHE ME TË KUNDËRTËN E ZHURMËS SPEKULATIVE QË MBIZOTËROJNË LETRAT SHQIPE.
Një krijimtarinë e shkrimtarit Nasi Lera, një vend me rëndësi zënë edhe përkthimet e shumë librave të letërsisë botërore, përkatësisht përkthimet e shkrimtarëve nobelistë, si E. Heminguej, A. Kamy, J. Saramago, G.G. Marquez, A. Zhid, Le Clezio, M.V. Llosa, J. Kavabata, Kenzaburo,, si dhe të aurotëve të mëdhenj si M. Kundërsa, M. Duras. M. Turnie, Akutagava, S. De Bavuar, M. Gallo, D. Merezhkovski etj.
Shkrimtari Nasi Lera në letërsinë shqipe vjen me romanin e tij të dhjetë të titulluar “Të gjithë premtojnë Parisin”, që është një nga romanet e tij më interesant dhe më të arrirë. Nëpërmjet këtij romani autori Lera e dëshmon energjinë e tij të pandërprerë krijuese në fushën e formës së vargut të gjatë, si dhe përvojën e tij artistike në këtë fushë të letërsisë.
Romani i fundit i Nasi Lerës I titulluar “Të gjithë premtojnë Parisin, vjen si një libër tepër interesant që ngre pyetje ekzistenciale mbi natyrën njerëzore, nga dhuna, te vrasja e ndërgjegjes, ndjesa e dashuria. A është kjo e fundit iluzion, apo jo gjithherë? Pyetje që lë alternative dyshuese. Ky libër i ri dëshmon se Lera ka shumë për të thënë me stilin e tij, duke i ofruar lexuesit, që di si t’i josh me fabulat e tij tepër interesante, duke mos ia zhgënjyer pritshmëritë, me një tjetër dramë njerëzore, duke e tëhollur më shumë fillin që ndan realen nga dëliri, ëndrrën nga e përditshmja, dramën nga dashuria… Ai përshkruan njeriun, njeriun që ende në shoqërinë shqiptare përballet me shkaqe dhe fenomene që kanë tejkaluar kohën.
Lajtmotivin e këtij romani tepër interesant nuk mund ta zbërthejë kush më mirë se sa shkrimtari, publicisti dhe kritiku shqiptar Rudolf Marku.
Në parathënien e librit Rudolf Marku shkruan: “Nasi Lera është një shkrimtar që në këto vite ka provuar me forcë se krijimtaria e mirë letrare është në përputhje me heshtjen fisnike të autorit dhe me të kundërtën e zhurmës spekulative që mbizotëron letrat shqipe.
I shkruar si historia e një vajze që ka marrë pjesë në një reality shou (Kështjellari) dhe e dashurisë së saj me shkrimtarin e vetmuar që përpëlitet të shkruajë romanin e vet – një alter ego i vetë autorit – romani kthehet gradualisht në historinë e patreguar të tmerrit të realitetit shqiptar, të denatyralizimit të këtij realiteti: personazhet, të gjithë së bashku, kushtëzojnë fatin tragjik të karaktereve të romanit.
Më tepër se në romanet paraardhës të Nasi Lerës, “Të gjithë premtojnë Parisin”, është shkruar nën një kontroll të admirueshëm artistik, qoftë edhe një fjalë e vetme nuk është e tepërt. Karakteret zhvillohen, nuk tregohen. Gjuha është poetike, por kjo nuk e pengon autorin të tregojë tmerre të vërteta. Në të kundërtën, poetikja e prozës e bën brutalitetin më të dukshëm. Dialogu duket se është dhe mjeti më i fuqishëm shprehës i autorit. Një roman i plotë, tronditës, bashkëkohor, tragjik, një simfoni pa asnjë notë të vetme false… shprehet shkrimtari Marku.
NË KËRKIM TË NJË JETE TË RE LETRARE
Romani “Të gjithë premtojnë Parisin” i prozatorit Nasi Lera, është një roman tepër tërheqës, që gjatë gjithë leximit lexuesin e mban peng në pritje të ngjarjeve që ndodhin. Edhe kësaj here autori tjerr fabulën e fateve njerëzore, shpirtin e të përvuajturit për shkak të njerëzve tepër të çuditshëm dhe të mistershëm. Rrëfimi dhe ngjarjet që ndodhin japin mesazhin më të keq dhe, po ashtu përçon edhe një mesazh tjetër teper interesant që jep për të kuptuar se njeriu gjithherë është dhe mbetet qenie e mistershme.
Nasi Lera ka ndërtuar një realitet romanesk duke sjellë debatin e sotëm të njeriut përballë famës dhe njeriut përballë realitetit. Simoni dhe Eva, edhe pse dy botë të ndryshme, gjejnë një arsye për t’u bashkuar. Më shumë se dashuri është dëshira për t’i dhënë kuptim vetvetes.
Lajtmotivi i romanit rrjedh nga dashuria e një vajze të keqpërdorur në një “reality shou”, me emrin Eva, me një shkrimtar Simonin. Të dy kanë nevojë për njëri-tjetrin si një pohim kundër jetës boshe mbushur me vrazhdësi dhe zhgënjim, me rëndomtësi dhe mashtrim. E para, e mbytur nga province që i merr frymën, andaj dhe në kërkim të një tjetër jete dhe ëndrre bie pre e mashtrimit dhe iluzionit, e manipuluar nga disa spekulacione mediatike argëtuese që njeriun e shndërrojnë në lodër, kurse jetën reale në spektakël të neveritshëm e argëtim pervers për të tjerët. I dyti, i mbytur nga mediokriteti i ambientit kinse intelektual me shtirjet, aromat dhe “salcërat” e shoqërisë së zgjedhur, e të ashtuquajturve “VIP-a”, ku blofi dhe buja mbulojnë thelbin, ndërsa rituali i promovimeve të veprave shndërrohet në një pretekst për vanitet ose “gravitet” social. Shkrimtari Simon kërkon fjalinë e parë të romanit të ri, pra një jetë të re letrare. Mirëpo, shkrimtari Simoni e ka shumë zor t’i gjejë fjalët e para për të filluar romanin dhe ka frikën që romani do të përfundojë pa filluar në mungesë të gjetjes së fjalëve për të filluar romanin. Dhe shkrimtari, Simoni e ka shumë të vështirë t’i gjejë ato fjalë që do t’i mundësonin fillimin e këtij romani që kishte paraparë për ta shkruar. Megjithatë Eva e mbush optimizëm se do t’i gjejë fjalët e për fillimin e romanit të ri.
-Kur do të fillosh të shkruar?- tha Eva.
Simoni vështroi i menduar nga dritarja.
Më duhet të shkoj në disa vende, të bëj disa foto dhe do të doja që atje ku do të shkoja të binte dëborë.
– Po sikur të mos bjerë dëborë?
– Do të më vije keq, – tha Simoni.
Eva F. Ndjeu se midis saj dhe Simonit do të futej romani, të cilit i kishte dhënë fjalinë e parë. Ai mund ta printe Simonin, sa ta harronte edhe atë. Nuk duhet të mërzitem edhe po më harroi duke shkruar romanin, tha me vete Eva F. Dhe rrëshqiti ngadalë nga shtrati, për të mos zgjuar Simonin që me siguri shihte në ëndërr dëborën që do të binte në faqet e romani… (Fq. 179).
Eva, mbushur plot pezëm e dëshpërim nga shpërdorimi që i është bërë, kërkon dhe ajo një dashuri të dytë, atë të vërtetën. Jeta, rastësia, fati apo shiu (simboli i trishtimit) i bëri bashkë. Dhe shkrimtari i gjeti të dyja të munguarat e tij të mëdha: fjalinë e parë të romanit dhe shpirtin e vet binjak, dashurinë. Të dy ata, Eva dhe Simoni, thuajse të refuzuar nga rregullat e shoqërisë së mbytur nga snobizmi dhe dukja, gjejnë atë që është thellësisht njerëzore: dashurinë e dëlirë si lumturi dhe përfalje reciproke, si largim nga e pista, e vrazhdët, drejt përbaltjes të së mirës, të ëmblës, fisnikes, asaj që rri mbërthyer e heshtur brenda vetes dhe pret çastin fatlum të shndërrimit të trishtimit dhe vetmisë në gëzim dhe solidaritet, ashtu sikurse bora e dimrit mbulon poshtë vetes bulbin e ri të gjelbërimit.. Pas një dashurie dhe lumturie, fatin Evës, shkrimtari e ngreh me fatin tragjik të saj, me përdhunimin që i bëhet prej dy njerëzve të papërgjegjshëm me sjellje rrugaçërie. Gjithçka merr kahe tjetër nga ajo që kishte qenë deri me atëherë, gjithçka kthehet në poshtërinë një ndjenjë tepër të ulët të asaj ndjenje që kishte ndodhur më herët, tepër të të bukur dashurie që Evës i kishte lindur për Simonin. Ishte kjo hakmarrja e njerëzve të fortë e të kamur përse ajo nuk pranonte të shiste trupin dhe bukurinë e pastaj të flakej si shumë simotra të tjera më parë. Përkundrazi, ajo kërkonte dinjitet, kërkonte të regjentë dashurinë e mohuar e të tallur publikisht. E reja që sjell Nasi Lera me Evën është shkrirja shumanësie e saj: vetmia, iluzioni, zhgënjimi… Këto ushqejnë një dashuri të dytë, tanimë të vërtetë, të thellë, ku lind një frutë tjetër trefarësh: besimi, respekti, mirënjohja. Dhe kështu, një dashuri e gënjeshtërt, spekulative dhe e manipuluar që lind diku në një “spektakël”, në një “reality shou”, zëvendësohet nga një dashuri tanimë e vërtetë, e njëmendtë për shkrimtarin shpirtgjerë Simon.
Dy dashuri, por krejt të ndryshme në thelbin e tyre: e para e dështuar dhe e keqpërdorur nga një tjetër (apo të tjerë !), e dyta e realizuar dhe e mbushur me respekt nga partneri (Simoni). Eva e kërkoi lumturinë, por lumturia erdhi veçse një çast, për t’u shqyer nga tmerri dhe vrazhdësia. Bukuria nuk respektohet, ajo veçse shfrytëzohet në mënyrë të pacipë e tepër, tepër të egër dhe në mënyrë të vrazhdët.
“Eva F. Nuk e përfytyronte dot veten larg Simonit. Ajo ishte e lumtur që donte Simonin. Edhe Simoni ishte i lumtur që donte Evën. Dhe asgjë nuk kishte për të ndodhur, sikur ata të dy të ishin takuar në rrethana të tjera. Po a mund të takoheshin në rrethana të tjera dhe të ta dashuronin njëri – tjetrin si dashuroheshin ata, a mund të takoheshin në një kohë tjetër dhe a ekzistonte me të vërtetë një kohë tjetër? Ata u takuan në atë kohë kur mund të takoheshin dhe unë them se rolin kryesor në atë që ndodhi e ka koha dhe vetëm koha. Dhe në qoftë se ka një fajtor, ai është koha me njerëzit që i japin asaj fytyrën e tyre. Eva dhe Simoni nuk ishin fytyrat e kohës. Ata as që mendonin të ishin fytyrat e kohës, ata mendonin të ishin fytyrat e dashurisë së tyre. Kaq u mjaftonte për të qenë të lumtur dhe për të përballuar jetën… dhe gjithçka ndodhi për faj të dëborës…” (fq.285).
Por lumturinë e tyre e shkel egër me këmbë pikërisht e vrazhdët, pjesa e llumit. Pjesa fisnike (Simoni) apo ajo estetike (piktori), ani pse e mbrojnë (i pari) apo i përgjërohen (i dyti), në një shoqëri problematike dhe e zhytur dhe e mbytur nga paragjykimi dhe ndotësira, ata nuk mund ta çlirojnë dot atë nga vargonjtë e gabimit, e fatit dhe sidomos e hakmarrjes në formën e poshtërimit, përkatësisht përdhunimi i dhunshëm i Evës, që i shuan ëndrrën e lumturisë.
NJË IRONI TË HOLLË, MADJE TEJET FSHIKULLUESE
Përveç fuqisë së përshkrimit, stilit të veçantë estetiko-artistik dhe fjalëve së tepër të skalitura, autori ngërthen edhe një ironi të hollë, madje ajo bëhet tejet fshikulluese teksa hidhtas përqeshen p.sh. veprimet e marrëzishme të shtetit zhytur në varfëri, kur Instituti i Policisë nxjerr në ankand për shitje qentë, duke përcaktuar madje një procedurë tejet të rregullt dhe “serioze” për mënyrën e blerjes, kaparin e lëshuar më parë, rregullat e ankandit etj., sikur të kishim të bënim me shitje të ndonjë prone publike shumë të rëndësishme… Sakaq, rrëfimi është i shumëllojshëm, ka disa histori jetësh njerëzore, sikurse edhe mënyra diverse të ligjërimit. Aplikohet me sukses situata dialogjike në formën e një rrjedhe pa praninë e narratorit, duke i dhënë kështu ritëm veprimit. Ose futen shpesh përsiatje me natyrë filozofike që e lartësojnë dhe zbukurojnë mendimin; do të kujtoja, bie fjala, ato për lumturinë, raportin e njeriut me natyrën, kafshën, borën, shiun, detin; ose ç’është bukuria, fuqia jetësore dhe estetike e saj etj. Mbase shkrimtari mund të futej më herët në rrugën e subjektit të zgjedhur, sepse ka një vonesë dhe shpenzim energjie për përshkrime ndodhish e situatash që edhe mund të reduktoheshin. Fletët për episodet e fshatit Dardhë të Korçës dhe gjithë çfarë ngjet e thuhet aty, janë nga më të bukurat.
Nasi Lera fabulën e romanit e ka skalitur përmes personazheve që here jetojnë e here plandosen gjatë zhvillimit të ngjarjeve që përshkohen në roman. Janë këtu emrat e Ambasadorit një figurë që dëshiron të dijë shumë për vajzën që hyn në lokal, e nuk thotë asgjë për të shkuarën në shërbim gjatë kohës nën diktaturë. Në vend që të zbardhë ndonjë gjë për atë çfarë ka përfaqësuar në emër të shtetit të dikurshëm, ai kujtohet veç për një vajzë në Paris, që i ka mbetur diku thellë në kujtesë ashtu, e patakueshme. Si për të thënë, që sytë e një vajze në kohën e tij të largët kanë qenë më të rëndësishëm se gjithë jeta e tij diplomatike e një vendi që s’kish asgjë për të thënë veç kotësisë. Aty gjendet edhe personazhi tjetër sh-marinarit Kipe dhe Ardi, që me rolin e tyre ngërthejnë shumëçka interesante dhe krijojnë një botë të pasur prozaike. Në libër defilojnë edhe protagonistë të tjerë,, të cilët përmes dramave që zhvillojnë i japin shpirt prozës së trajtuar.
Lirisht mund të themi që shkrimtari Nasi Lera te romani “Të gjithë premtojnë Parisin” ka arritur të gjitha vlerat motivore, po ashtu edhe ideoartistike, i cili edhe një herë përmes këtij romani dëshmon së proza e tij është me interes shumëdimensional për lexuesit, por edhe për letërsinë shqiptare përgjithësisht.
THIRRJA NË FILOZOFINË E PRESIDENTIT RUGOVA ËSHTË ZËRI DHE VEPRIMI QË PËHERË DUHET TË MBES GJALLË
Intervistë me Anton Kolajn, veprimtar i çështjes kombëtare dhe ish- nënkryetar i Lidhjes Demokratike të Kosovës/
Intervistoi per Gazeten “DIELLI”: Mikel GOJANI/
Biseda me z. Anton Kolaj, ka shumë motivacione. Profesor Anton Kolaj, është një emër i njohur i angazhimit dhe veprimit politik dhe kombëtar në Kosovë. Ishte njëri nga veprimtarët e hershëm të kauzës kombëtare. Për veprimtari politike dhe kombëtare më 1989 është arrestuar dhe burgosur, ku burgjet i ka vuajtur në Leskovc të Serbisë, Beograd dhe Pejë. Ishte themelues i Degës se LDK-s në Klinë dhe me vone, për shumë vite, nënkryetar i Lidhjes Demokratike të Kosovës. Njëri nga bashkëpunëtorët e dr. Ibrahim Rugovës, konceptit politik dhe filozofik të tij i mbetet akoma besnik. Me z. Kolaj, përmes kësaj interviste shpalosëm shumë gjera të rëndësishme dhe tematike.
“DIELLI”: Z. Kolaj, jeni një emër mjaft i njohur i jetës politike dhe kombëtare, për të qenë edhe më afër lexuesve konsiderojmë që është e dobishme të na prezantoni një biografi tuajën.
• Anton Kolaj: Jam i lindur më 3.10.1953, në fshatin Zllakuqan të Komunës së Klinës. Shkollimin fillor kam kryer në vendlindje, shkollën e mesme, gjimnazin “Luigj Gurakuqi” në Klinë, ndërsa studimet kam përfunduar gjatë viteve 1973-1977 në Fakultetin Filozofik, Universiteti i Prishtinës, Dega Filozofi –Sociologji. Jam i martuar me Drita Palushajn nga Klina, baba i pesë fëmijëve: Albani, Artani, Blerta, Besa dhe Gjini. Prej muaj shtator 1977 deri më 1989 kam punuar mësimdhënës për lëndët filozofi, sociologji dhe psikologji, në Gjimnazin” Luigj Gurakuqi” në Klinë dhe Kijevë (i larguar me dhunë nga regjmi serb nga procesi i punës për aktivitet dhe bindje politike në kauzën e mbrojtjes dhe të afirmimit të të drejtave kombëtare dhe njerëzore). Prej muajit mars deri muajin qershor të vitit 1989 isha i arrestuar në të ashtuquajturin proces të izolimit të rreth 250 intelektualëve shqiptarë të Kosovës. Prej muajit dhjetor 1989 deri në muajin maj 1990 kam punuar si sociolog i punës në NNIT“Mirusha“ në Klinë, mirëpo prapë i përjashtuar nga puna nga ana e regjimit serb, si i papërshtatshëm dhe i rrezikshëm për sistemin kushtetues serbo- jugosllav. Me aktivitet politik jam marrë qysh herët, si pjesëmarrës aktiv në demonstratat e viteve të 81-ta në Kosovë dhe zhvillimeve të mëvonshme lidhur me to; iniciator dhe bashkëthemelues i Degës se LDK-s ne Kline, kryetar i parë i Degës së LDK-së në Klinë, iniciator dhe bashkëthemelues i Këshillit për pajtimin e gjaqeve për Komunën e Klinës; anëtar i Kryesisë (korrik 1990) dhe më vone nënkryetar i LDK-së i zgjedhur në Kuvendin e parë zgjedhor të LDK-së (5 maj 1991); Co-Ministër i Ministrisë së Mbrojtjes të Republikës së Kosovës (1991-94); Deputet ne Parlamentin e Republikës së Kosovës në zgjedhjet e 24 majit 1992; në Zgjedhjet e 12 dhjetorit 2010 kandidat për deputet në Kuvendin e Republikës së Kosovës nga radhët e LDK-s. (merr rreth 5000 vota, kandidati më i votuar në Klinë). Nga janari 1995, gjendem me familje ne Gjermani.
“DIELLI”: Në angazhimet politike dhe kombëtare jeni kyçur qysh herët. Çfarë keni mundësi të na flisni për këto angazhime tuaja shumë të hershme dhe me interes dimensional?
• Anton Kolaj: Pyetja është shumë sfiduese. Nuk me vjen lehtë të përgjigjem në këtë pyetje, sidomos kur njeriu duhet të flas për vetveten. Unë, si shumë bashkëkombës të mi, kemi pasur fatin që të jetojmë dhe veprojmë në kohë kthesash të mëdha historike. Vitet e shtatëdhjeta i kujtoj si vite të një fryme më të lirë, në rrafshin nacional. Pas shumë përpjekjeve dhe vuajtjeve, populli shqiptar fitoi disa liri të cilat u sanksionuan edhe në Kushtetutën e vitit 1974. Megjithatë, shqiptarët, edhe me këtë kushtetutë, nuk ishin te barabarte me të tjerat entitete në ish-Jugosllavi.
Klina, nga vij unë, në këto vite u bë me gjimnaz. Unë i takoja gjeneratës së parë të gjimnazit. Dashuria për shkollim u bë e madhe. Kjo, fale edhe angazhimit të mësimdhënësve, vullnetit të prindërve dhe të nxënësve. Por, në këtë rrafsh duhet veçuar një figurë tepër të rëndësishme, e cila dha një kontribut të madh në përhapjen e arsimit shqip. Ky ishte drejtori parë i gjimnazit “ Luigj Gurakuqi” në Klinë, i nderuari prof. Frrok Gojani.
Për opinionin e gjerë, duhet thënë se gjer në ato vite, në jetën politike, arsimore dhe kulturore në Klinë e dominonte elementi serb. Tani gradualisht ky dominim i padrejtë, po ndryshohej. Kthesat po bëheshin, por jo pa vështirësi. Në Kline gjimnazi u bë vatër e dijes dhe rezistencës, si shumë qendra tjera në Kosovë. Si rezultat i këtij hovi zhvillimor që po bënte Kosova, në njërën ane dhe pengesave e sanksioneve që i bënte pushteti i asaj kohe, plasën demonstratat e 1981-ës. Kjo ishte një periudhe me shume sfida dhe kthesa të shpejta.
Shovinizmi serb, dhe jo vetëm ai, bënte çmos për t’ua marrë shqiptarëve ato të drejta që u garantoheshin me Kushtetutën e vitit 1974. Këto dallgë lirie dhe të drejtash, fuqizoheshin çdo ditë, dhe shumë shpejt u pa se kornizat e Kushtetutës së 1974 –ës ishin të ngushta për shqiptarët. Në këto vite isha mësimdhënës në gjimnazin „Luigj Gurakuqi“ në Kijevë. Për shkak të qëndrimit dhe rezistencës që behej nga disa mësimdhënës dhe nxënës dhe synimit dhe sulmit që bënte politika e atëhershme zyrtare e Jugosllavisë kundër shkollave dhe institucioneve tjera në Kosovë, kjo shkollë, shihej si halë në sy, si për politikën komunale klinase, po ashtu edhe për atë krahinore dhe qendrore.
Personalisht, por edhe shume kolegë të mi të nderuar, që jepnin mësim aty, me paraqitjet tona dhe qëndrimet shumë të forta kombëtare dhe profesionale, kontribuuam, së bashku me nxënës dhe prindër, që ideja e Kosovës Republikë të mos trajtohet dhe pranohet si ide kontrarevolucionare! Përkundrazi, janë të njohura angazhimet tona teorike dhe praktike rreth afirmimit dhe avancimit të idesë për Republikën e Kosovës. Për punën time dhe të disa kolegëve të mi të respektuar të kësaj periode, duhet pyetur nxënësit tanë. Ata ishin rrugëtarët dhe implementuesit më të denje të angazhimeve tona.
Më vonë, nga Kijeva, diku në vitin 1983/84, kalova në gjimnazin „Luigj Gurakuqi“ në Klinë.
Klina ishte një mes shumë interesant për pushtetin jugosllav, e posaçërisht për nacionalistët serb, të cilët nuk ishin bukur pak në numër.
Kishte ide që në Klinë, duke pasur parasysh përbërjen konfesionale të popullsisë shqiptare, të eksperimentohet me konflikte mbi këtë bazë. Dhe gjimnazi shihej si institucion shumë i përshtatshëm për këto qëllime. Në disa klasë nxënësit uleshin të ndarë. Kjo më ra në sy posa erdha nga Kijeva në Klinë dhe në biseda, së pari, me disa kolegë me të cilët na lidhnin mendimet dhe pikëpamjet, biseduam dhe filluam një aktivitet sqarues. Personalisht, mendoja se ky veprim i nxënësve shqiptarë nuk vinte nga bindja fetare, por ishte më tepër karakter regjional, d.m.th. nxënësit uleshin spontanisht, varësisht se nga cilat shkolla vinin. Por, kishte përpjekje që kjo situatë të keqpërdorët. Arsimtarë serbë, shovinistë të përbetuar, përpiqeshin të keqpërdorin këtë situatë. Dorën në zemër, unë, por edhe disa kolegë të nderuar, ishim shumë të hapur në biseda me nxënësit në këtë drejtim. Gjimnazi i Klinës, përpos funksionit primar që kishte në ofrimin e arsimit dhe të dijes, u bë një vatër e rezistencës intelektuale dhe politike kundër shovinizmit serb.
Shovinistët serbë i tmerronte kjo qendër arsimore dhe fryma që zhvillohej në të. Ata sulmuan fillimisht emrin e gjimnazit, me pastaj sulmuan dhe burgosen nxënës dhe profesorë, por për asnjë çast nuk arritën synimin e tyre. Ky gjimnaz, si dhe te tjerët gjithandej Kosovës i dha shumë kuadro të fushave të ndryshme dha së fundmi edhe shumë luftëtarë të lirisë.
Le të më lejohet, për lexuesit më të rinj të sjell diç nga e fryma antishqiptare që dominonte në vitet ‘80-ta dhe të 90-ta të shekullit të kaluar. Në Fushë – Kosovë në fundvitet e tetëdhjeta dhe fillim të nëntëdhjetave, vepronte Shoqata famëkeqe antishqiptare „Bozhur“, që për platformë politike dhe strategjike kishte idetë shoviniste antishqiptare çubriloviqiane. Përpos tjerash në ato vite, ata lansuan propagandën se gjoja shqiptarët e besimit katolik, po kërkojnë ndihme tek serbët, se janë të terrorizuar nga shqiptarët e besimit mysliman! Unë, atëherë pata një shkrim që u botua në të përditshmen “Rilindja”, ku me argumente demantova këtë politikë antishqiptare. Shkrimin e përfundova me konstatimin se “ne , shqiptarët jemi vëllezër dhe se 99 fije na bashkojnë dhe vetëm një na veçon!” Ky shkrim u prit shumë mirë nga nxënësit e mi, nga qytetarët shqiptarë, jo vetëm të Klinës, por edhe anë e kënd Kosovës dhe më gjerë. Por ky shkrim mbeti i pafalshëm për regjimin serb, i cili, gjatë qëndrimit tim në burg, përpos „mëkateve” tjera ma numëruan edhe këtë “mëkat!”
Kur sot lexoj dhe shikoj disa paraqitje dhe veprime devijante në Kosovë, të cilat përpiqen të fusin ndarje dhe urrejtje ndërfetare ndër shqiptarë, nuk më mbetët tjetër gjë vetëm të klith gjer në kupë të qiellit dhe të them: “Këto ide nuk janë të panjohura për ne! Këto janë “Made in Serbia!” Shqiptarë ruhuni nga këto ide dhe këto veprime!
“DIELLI”: Në vitet e ’90-ta ishit nënkryetar i LDK-së. LDK-ja ishte forca e parë politike në Ballkan e cila sfidoi ideologjinë komuniste. Çfarë mund të shtoni për ato vite të themelimit, punës dhe angazhimit të LDK-së, në krye me strategun dhe vizionarin, dr. Ibrahim Rugova?
Anton Kolaj: Siç dihet LDK-ja u formua më 23 dhjetor 1989. Nëse i hedhim një sy ngjarjeve nëpër të cilat kalonin shqiptarët nën Jugosllavi, mund të konstatohet se ishin shterur të gjitha mundësitë, që në kuadër të sistemit ekzistues politik jugosllav, të avancohen dhe të mbrohen më tej të drejtat e shqiptarëve në Kosove dhe vise tjera shqiptare në Jugosllavi! Në anën tjetër, as aktivitetet e grupimeve ilegale shqiptare, qofshin brenda, qofshin jashtë, nuk mundnin, për arsye objektive dhe subjektive, të bënin diç më serioze në afirmimin dhe mbrojtjen e të drejtave të shqiptarëve!
Në Ballkan po frynte një erë e re, ajo e pluralizmit. Jugosllavia po vlonte nga brenda. Shumë Republika jugosllave nuk dëshironin më të jetojnë në një shtet të tillë, ku primatin e kishin serbët. Në planin ndërkombëtar, pas lodhjes dhe shkatërrimit të Bashkimit Sovjetik, pas rënies së Murit të Berlinit, e ndryshimeve tjera në rajon, u krijuan kushtet që edhe shqiptarët e Kosovës, me veprime tjera, të ndërmarrin hapa që ishin kompatibel me situatat e krijuara.
Formimi i LDK-s si një vullnet dhe synim i elitës intelektuale shqiptare të Kosovës, u bë shpejt ajo kthesa e madhe historike për shqiptarët, jo vetëm në Kosovë. Ndikimi i LDK-së dhe i frymës kombëtare dhe politike që rrezaton ajo, ndikoi shumë tek shqiptarët, si në Maqedoni, Mal të Zi Kosove Lindore dhe Diasporë.
Fryma bashkëpunuese, komunikimi i urtë dhe tolerant e gjithëpërfshirës, ngadalë, por suksesshëm, po vendoste themelet e një organizimi të ri ndërshqiptar. Filluan te instalohen vlerat e një forme të re organizimi politik, dhe pa pasoja e turbulenca, pa vëllavrasje e konflikte, dita – ditës, po shkatërrohej sistemi politik i LKJ dhe po ngushtohej hapësira e ndikimit të tij në jetën e shqiptarëve.
Kështu e parë, LDK-ja përkrah synimit social-politik dhe kombëtar, shumë shpejt u shndërrua në një lëvizje gjithëkombëtare. Në ato vite, krijohej përshtypja, më të drejtë se Prishtina ishte bërë qendër e botës shqiptare!
Shtëpia e vogël e Shoqatës së Shkrimtarëve të Kosovës, ku gjendej selia e LDK-se dhe ku punonte Presidenti Rugova me bashkëpunëtorët e tij, u bë një shtëpi – kala, që rrezatonte vizion, paqe, urtësi, demokraci, qëndresë dhe apel për liri!
LDK-ja në atë kohë ishte forca kohezive e të gjithë shqiptarëve dhe adresë e respektuar për ndërkombëtarët. Nga aty Presidenti Rugova dhe bashkëpunëtorët e tij, punuan, vepruan dhe menaxhuan tërë jetën politike, sociale, kulturore dhe shtetërore.
Për hir të së vërtetës historike duhet theksuar se të gjithë akterët e jetës politike në Kosovë, në ato vite, më pak përjashtime, tregonin një angazhim dhe sakrificë të jashtëzakonshme për kauzën kombëtare. Kjo mënyrë e punës u reflektua edhe në masat e gjera, gjithandej Kosovës. Tanimë dihet se në çdo lagje, fshat apo qytet, tregohej një vetëdisiplinë, vetëmohim, sakrificë dhe solidaritet për të qëndruar, për të punuar dhe për të realizuar synimet për liri kombëtare!
LDK-ja në këto vite, në bashkëpunim me të gjithë subjektet tjerë politikë e jo politik të shqiptareve, si partitë politike, sindikatat, Këshilli për Mbrojtjen e të Drejtave dhe Lirive të Njeriut, bashkësitë fetare etj., koordinonin veprimet të cilat synonin formimin e shtetit të Kosovës dhe çlirimin e saj nga okupatori serb.
“DIELLI”: A kishte ne atë kohe vështirësi dhe mospajtime ndër shqiptarë
Anton Kolaj: Gjithsesi, nuk duhet kuptuar se në atë kohë ndër shqiptarët nuk kishte mospajtime. Po. Kishte mendime tjera, njerëz të pakënaqur, të tillë që nuk e kishin kuptuar ende demokracinë, që nuk e kuptonin drejt rendin e ri ndërkombëtare, nostalgjik të përkatësive dhe simpative të kaluara politike, qofshin ndaj sistemit politik të Enver Hoxhës, apo edhe të tillë që kishin një dhembshuri për të kaluarën e tyre komode në Jugosllavinë e Titos! Kishte edhe asi që politikisht i takonin organizimeve të vjetra djathtiste, si Balli Kombëtar etj.
Pra, siç shihej duhej punuar dhe vepruar me një kulturë të lartë të tolerancës dhe mirëkuptimit. Në këtë drejtim, kultura komunikuese e Presidentit Rugova (ai nuk fyente dhe nuk anatemonte askënd), u bë segment i rëndësishëm i LDK-së, madje shenjë që këtë subjekt e dallonte nga subjektet tjera në Kosovë.
Punohej me një përkushtim të lartë dhe ajo që quhet aktivizim i resurseve dhe potencialeve, ishte bërë preokupim i LDK-së. Kështu, ruhej një kohezion kombëtar dhe çdo ditë pushtoheshin hapësira të pa shfrytëzuara që dërgonin kah shtetndërtimi.
Ajo që latinët e vjetër thonin „ Ec ngadalë që të arrish më shpejt në cak“, u tregua, së pakut për ato vite gjer në prag të luftës, si e suksesshme!
“DIELLI:” Koncepti politik, filozofik dhe humanist i LDK-së në atë kohë ishte një koncept mbi platformën e së çiles dominonte opsioni paqësor. Me këtë politikë, tepër racionale për kohën, u ndërtuan dhe funksionuan shumë segmente të jetës, po ashtu njëherësh u vunë edhe themelet e shtetësisë së republikës së Kosovës. LDK-ja ishte bartëse e gjitha këtyre veprimtarive dhe këtyre organizimeve që jeta shqiptare në atë kohë nën okupimin serb i kërkonte këto organizime, çfarë mund t’u shtoni këtyre konstatimeve?
Anton Kolaj: Rreth kësaj pyetje, gjer më sot, ka pasur mendime të ndryshme. Disa, atë rrugë e glorifikojnë dhe përpiqen ta paraqesin si një “lutje kishtare!” Të tjerët duan ta shohin si një rrugë ose opsion të „qulltë“ që nuk dërgon askund!
Nëse „kandari“ më i mirë i matjes së diçkahit është praktika, atëherë me plot gojën mund të thuhet se filozofia politike e LDK-s, në ato vite ishte një filozofi politike, shumë aktive në rrugën e shtetndërtimit dhe lirisë kombëtare.
Nihilistet e kësaj rruge, apo të këtij opsioni, janë viktima të miopisë politiko- intelektuale dhe të përvojave historike, posaçërisht të atyre në Ballkan.
Si njëri prej bashkëpunëtorëve të Presidentit Rugova, në ato vite, mund të them se LDK-ja ishte një Lëvizje për çlirim dhe shtetformim. Në këtë aspekt, rezistenca, organizimi i segmenteve shtetërore, në tërësinë e tyre, ngritja permanente e vetëdijes kombëtare, forcimi i vetëbesimit të qytetarëve, orientimi properëndimor dhe bindja e miqve në sinqeritetin tonë karshi këtij orientimi, nuk ishin diç që mund të bëheshin brenda natës. Jo gjithmonë, vullneti dhe dëshira, janë të mjaftueshme. Por, këto janë, kuptohet, parakushte mbi të cilat fillon ndërtimi i diçkahit.
Nuk është e re nëse them se resurset dhe kapacitetet tona kombëtare, duke përfshirë edhe Shqipërinë në ato vite, nuk përputheshin me nevojat dhe synimet e LDK-së dhe subjekteve tjera shqiptare në Kosovë. Shqipëria në ato vite, kalonte nëpër disa faza tepër të rënda dhe me turbulenca të rrezikshme. Shkurt, shteti shqiptar në atë kohë, në aspektin e funksionalitetit, ishte jofunksional. Unë nuk them se në Shqipëri nuk mbështetej ideja e Kosovës për pavarësi, por ishte „takati“ tepër i vogël i shtetit, turbulencat transitore kah demokracia, nuk jepnin asnjë sinjal për ndonjë ndërmarrje serioze. Këtë e them edhe nga kontaktet e mia që në atë kohë, si ministër i Mbrojtjes i Republikës së Kosovës, nga LDK-ja, kam pasur me funksionarë të lartë të shtetit të Shqipërisë.
Në anën tjetër, Republikat tjera të RSFJ-së, nuk e shihnin Kosovën si aleat, por si akter për të realizuar synimet e veta. Për lexuesin e ri le të përmendet këtu marrëveshja sekrete Tuxhman- Millosheviq. Edhe faktori ndërkombëtare, ende nuk shkonte kah një mbështetje, për të shpejtuar dinamiken e veprimeve tona. Te disa ende shiheshin gjurmët e propagandës serbo-jugosllave, dhe hetohej një skepticizëm e madhe karshi opsionit tonë!
Kur të merren parasysh të gjithë këta faktorë, tani pas një çerekshekulli, edhe me me zë mund të them se Lëvizja e Shqiptarëve e udhëhequr nga LDK-ja dhe Ibrahim Rugova, si dhe subjektet tjerë shqiptarë, ishte një lëvizje që suksesshëm vunë themelet e shtetësisë dhe të çlirimit të Kosovës.
Të përkujtojmë se në këto vite u organizuan dhe ndërmorën shumë veprime që vërtetojnë atë qe u tha më lartë. Me lejoni t’i përmendi disa nga këto:
Deklarata e Pavarësisë- 2 Korrik 1990; Kushtetuta e Kaçanikut shtator 1990; Referendumi gjithëpopullor për Pavarësinë e Kosovës ( fundi i shtatorit 1991); Formimi i Qeverise së Kosovës ( nga të gjithë subjektet politikë të Kosovës me ministri brenda dhe jashtë Kosovës); Zgjedhjet e para shumëpartiake dhe Presidenciale, të mbajtura më 24 maj 19902 etj. Shkurt, synimi nuk ishte paqja me çdo kusht, por liria dhe pavarësia e Kosovës.
“DIELLI:” Pas përfundimit të luftës, ne Kosove u krijua nje realitet i ri. LDK-ja, nën udhëheqjen e dr. Ibrahim Rugovës, edhe përkundër shumë sfidave dhe vështirësive që iu paraqitën, prapë ishte forca politike që kishte besimin më të madh tek masa e gjerë popullore. Thuhej që “forcat e luftës” çliruan vendin, mirëpo prapë se prapë LDK mbeti partia më e besueshme.
Anton Kolaj: Ka disa arsye pse ndodhi kjo: Së pari, sipas mendimit tim, figura politike dhe udhëheqëse e Ibrahim Rugovës nuk ishte zbehur dhe rrënuar. Populli e vlerësonte punën, përkushtimin dhe sakrificën e tij. Le të parafrazoj një diplomat të lartë amerikan, pas një vizite që menjëherë pas lufte e kishte bërë së bashku me Ibrahim Rugovën në Komunën e Malishevës:“ Populli e donte dhe përkulej para tij”!
Në anën tjetër LDK-ja ,sikur edhe subjektet tjerë shqiptarë, përkundër propagandës agresive mohuese që është zhvilluar në ato vite, ishte pjesë reale e luftës, qofshin këta individ në formacione të caktuara të UÇK-s ose komandantë e ushtarë në formacionet e FARK-ut. Së dyti, disa që veten e konsideronin“çlirimtarë“ pas luftës keqpërdorën idenë e luftës dhe të çlirimit. Ishte e neveritshme qe pas luftës të shiheshe gjithandej, grafitë të ndryshme nëpër mure shtëpish e pronash grafitet: “E nxënë UÇK!“ ose „e nxënë x y komandanti“ etj. Këto shëmti dhe keqpërdorime që iu atribuoheshin „çlirimtarëve“, u ndëshkuan në zgjedhjet e para të pas luftës. Udhëheqësve politikë të të ashtuquajturit “krah i luftës”, nuk ju shkoi përshtati t’i ndalojnë këto veprime. Së treti, u dëshmua se demokracia ka disa rregulla tjera të lojës. Por, a do të fitonte LDK-ja pa Ibrahim Rugovën, mendoj se jo. Populli ishte bindur se ai nuk e donte luftën, por u angazhua shumë për liri dhe pavarësi kombëtare!
“DIELLI:”LDK-ja e sotme, kuptohet se nga ndryshuar rrënjësisht nga ajo e kaluara dhe sot themeluesit dhe bartësit shumëvjeçarë të aktiviteteve dhe veprimtarive të kësaj partie pothuaj janë eliminuar, sa është e justifikueshme kjo politike?
Anton Kolaj: Së pari unë, ende nuk mendoj se ka një LDK të djeshme dhe një të sotme. E vërteta është se tani, pas lufte, dhe posaçërisht pas shpalljes se Pavarësisë së Kosovës, kemi tjera rrethana dhe një realitet krejt te ri.
LDK-së iu është dashur të ecë nga koncepti i partisë-lëvizje, kah koncepti i një partie politike modern , pra të bëjë ndryshime të rrënjësishme. Pastaj, pas vdekjes së Presidentit Rugova, LDK- nuk është më parti e liderit. Ajo, si çdo parti moderne, do i nënshtrohet rregullave të reja atë të lojës. Gara e brendshme i ka turbulencat e caktuara! Dikush kënaqet e dikush mbetet i pakënaqur. Disa edhe zhgënjehen ose tërhiqen, ose kërkojnë alternativë tjetër!
Njohësit e kësaj fushe dhe të këtyre praktikave, vërejnë se në këtë rrugë transformimi, ka vështirësi të caktuara. Nuk mjaftojnë vetëm ndryshimet statutare, kjo merr kohë gjersa njeriu të mësohet me një nevojë dhe realitet të ri!
Tani t`i kthehem pjesës se dytë të pyetjes: Demokracia ka disa rregulla interesante dhe shumë sfiduese të lojës. Meritokracia nuk është i vetmi kriter i mjaftueshëm për të mbetur në rendin e parë.
Le të më lejohet, për lexuesit e rëndomtë, të sjell një shembull nga fusha e sportit. Pavarësisht nga fama, p.sh., në boks, dikush të sfidon ose me nokaut, ose me poenë. Kjo nuk do të thotë se akëcili boksier i famshëm, me daljen nga ringu, i vdes fama! Me kalimin e kohës ai kujtohet për rezultatet e tija. Por nëse ai dëshiron për të luajtur prapë, duhet për t’u përgatitur për meçe tjera, për sfida tjera. Por, edhe në politikë, sikur edhe në sport, ka tejkalime, ka hile, kuptohet, nëse mungon referi!
Ata që duan të merren aktivisht në politikë, nuk duhet të vajtojnë, por të angazhohen, me ide e projekte dhe të mos kenë frikë për të dalë prapë në ring!
Unë nuk njoh shembuj në politikë, që dikush të thotë: “Eja në karrigen time, se ti je burrë ose grua e mirë!”
“DIELLI:” Edhe sot LDK-ja thirret në frymën e rugovizmit, këtë sintagmë mos e ka vetëm sa për t’u mbështetur në filozofinë e Dr. Rugovës, sepse pothuaj të gjithë e dimë që LDK e ka humbur identitetin që ka pasur. Sa pajtoheni me këto pikëpamje?
Anton Kolaj: Unë nuk mendoj se LDK e ka humbur identiteti e vet. Thirrja në filozofinë e Presidentit Rugova është zëri dhe veprimi që duhet të mbes gjallë dhe të begatohet me risitë tjera që sjell jeta. Përndryshe, nëse nuk ka risi, atëherë mund të shndërrohet në dogmë. Unë jam kundër dogmave.
Në anën tjetër, realiteti ynë në Kosovë është shumë sfidues. Ka varfëri, mungese të perspektivës ekonomike, dukuri devijante shoqërore, si korrupsion, reketim, nepotizëm, prostitucion, keqpërdorim funksionesh, depërtime të ideologjive të ndryshme antidemokratike e kombëtare. Këto janë bërë pengesë e madhe për të ecur vendi përpara.
Në anën tjetër, Serbia vazhdon të bëjë pengesa dhe shantazhe të shumta, si në planin e brendshëm, duke i manipuluar serbët vendorë (rasti i Veriut të Kosovës), po ashtu duke sabotuar përpjekjet tona dhe të faktorit ndërkombëtar për zgjidhjen e problemeve përmes bisedimeve.
Nëse shtrohet pyetja, se a ka rrezik të devijohet nga shtyllat kryesore të rugovizmit, mund të them se po. Ky rrezik është permanent. Dhe, këtu mendoj se LDK-ja , dhe jo vetëm kjo, ndodhen të sfiduara dhe nganjëherë të shantazhuara. Jemi dëshmitarë se në Kosovë dhe hapësirat tjera shqiptare, po synohet të depërtojë islami politik. Kjo është sfidë për shoqërinë shqiptare në përgjithësi dhe për shtetin e Kosovës në veçanti. Terreni socio- ekonomik dhe fetar, është shumë i volitshëm për këto depërtime. Zakonisht, në vende të varfra ekonomikisht dhe pa një tradite shtetërore, të rrethuar me shtete që nuk janë miqësore, ky virus gjen shumë shpejt mesin social për shumëzim. Dhe tani t’i kthehem të ashtuquajturës “lojë politike”: disa parti politike, këtu nuk përjashtohet as LDK-ja, për nevoja të votës ose edhe për mungese të identitetit politik, koketojnë me këtë frymë politike.
Në qoftë se prurjet e reja janë të pakontrolluara, ato herët ose vone, mund ta ndryshojnë identitetin e çdo subjekti!
LDK-ja dhe Dr. Rugova kanë qenë shumë herët objektivë sulmi nga grupimet antishqiptare. Kjo për faktin se RUGOVIZËM përpos tjerash domethënë përkushtim për familje të shëndoshë, shtet të fortë, ekonomi stabile të tregut, identitet dhe kulturë kombëtare, tolerancë ndaj përkatësive tjera nacionale e fetare, ndarje e fesë nga shteti, demokraci europiane dhe miqësi të përhershme me SHBA-të.
Pa dashur për ta zgjatur, mund të them se shumë nga këto segmente, sot në forma të hapura ose më të kamufluara, janë objekt i sulmeve ose i planeve për sulm! Pra, rreziku tjetër që i kanoset LDK-së është e thënë në mënyrë filozofike një lloj eklekticizmi, d.m.th. përpjekje për t’i lidhur gjerat që nuk mund të lidhen, në fillim, dhe më vonë për të ndryshuar tërë këtë begati historiko-kombëtare. Në disa komuna, ku shumicën e ka LDK-ja, hetohen këto praktika dualiste dhe eklekticiste!
Në një shoqëri ku festat fetare (krishtere apo islame) kalojnë kufijtë familjarë, ka tendencë që të shkohet kah një formë e një teokracie, së pari shpirtërore, e me pastaj kah ajo politiko- shtetërore!
Në ato shoqëri, ku zëri i minareve dhe kambanave, është më i lartë se zëri i universiteteve dhe dijes, nuk ka bereqet!
“DIELLI”: Jeni angazhuar ende ne LDK dhe si i shihni aktivitetin e LDK- në Gjermani?
Anton Kolaj: Po, unë mbes i angazhuar ne aktivitete intelektuale që organizon LDK-ja dhe klubet tjera shqiptare të rrethinë ku jetoj.
Pas zgjedhjeve të fundin të këtij viti të Nëndegës së LDK-së për NRW në Gjermani, për arsye kohe nuk kam ndonjë funksion në strukturën udhëheqëse. Domethënë jam, siç thuhet “anëtar i thjeshtë i LDK-së!”
Ka shumë anëtarë të devotshëm që organizojnë aktivitete të ndryshme kulturore etj. Mendoj se çështja e degëve jashtë duhet të analizohet, diskutohet dhe konform rregullave ligjore të vendeve europiane ku jetojnë shqiptarët, të bëhen plotësim-ndryshime në Statutin e LDK-së, ose te nxjerrët ndonjë rregullore e veçantë. Kështu do hiqeshin keqkuptimet dhe do jepej një shtytës për një ecje të mëtejme.
“DIELLI:”Ju keni pasur shumë oferta nga subjekte të ndryshme politike në Kosovë, mirëpo i keni mbetur besnik konceptit politik të LDK-së.
Anton Kolaj: Po është e vërtetë kjo që thoni. Unë ju jam mirënjohës për respektin dhe ofertat. Ishin shumë serioze dhe atraktive. Kam shumë miq në disa nga partitë politike tjera. Por, ende vazhdoj të jem në LDK.
“DIELLI:”Cili është mesazhi juaj për lexuesit e “Rrezores?”
Anton Kolaj: Të gjithë lexuesve iu dëshiroj shëndet dhe suksese në të gjitha segmentet e jetës!
-Ju faleminderit!
-Qofshi me nder!