LIBËR NGA SIRTARI- Bardhyl Londo: Jeta që na dhanë, botimet Toena/
Nga Mikel GOJANI/
Shkrimtari Bardhyl Londo në letërsinë shqipe vjen me librin e titulluar, “Jeta që na dhanë”,që është një libër – roman, në llojin e librave të fushës së memorialistikës, ku shkrimtari Londo protagonistët i ka realë (kryeprotagonist të librit ka vetveten), por edhe shumë të tjera, po ashtu edhe për protagonistët tjerë i ka realë, po ashtu edhe ngjarjet që i trajton janë të vërteta dhe reale.
Fjala si mjet i komunikimit dhe arkivimit të historisë njerëzore, ose vlerat e komunikimit artistik
Shkrimtari e poeti Bardhyl Londo e ka quajtur librin e tij me kujtime nga ajo kohë “Jeta që na dhanë”. Përmes librit të tij, ai na tregon se si trajtoheshin poetët nën diktaturë, edhe ata më të mëdhenjtë, si Lasgush Poradecie shumë të tjerë. Në listën e gjithë dënimeve, sipas Londos, ishte edhe ai me vetmi, me harresë. Dhe ky dënim i ishte caktuar edhe Poradecit, poetit që nuk pranoi të ndiqte rregullat e realizimit socialist, që jetonte mes të gjallëve e të vdekurve. Si e trajtonte Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve poetin e madh, sulmet e vazhdueshme dhe përvjetorët hipokrite. Por ç’ndodhte ndërkohë në redaksinë e gazetës “Drita”, ndaj së cilës nuk mungonin sulmet e drejtpërdrejta e të tërthorta nga Ramiz Alia. Cila ishte marrëdhënia e ish-kryeredaktorit të gazetës më të lexuar në vend me Ramiz Alinë dhe pozicioni i Dritëro Agollit. Të gjitha këto në një fragment shkëputur nga libri “Jeta që na dhanë”.
Shkrimtari Londo përmes këtij libri ka pretenduar që përmes fjalës, si “mjet i komunikimi dhe si mjet i arkivimit të historisë njerëzore”, të shkruajë dëshmitë e tij për kohën të cilën e ka jetuar, duke mos pretenduar që ta shkruaj hisotrinë po vetë jetën e tij. Shkrimtari Londo dëshmon vetëm “në emër të fjalës dhe vetëm të fjalës”, dëshmitë të tij bazohen në të vërtetën reale. Janë disa kapituj të jetës, rrëfimi i tij për jetën studentore në Tiranë, jeta e tij si mësues në Përmet, përkatësisht izolimi i tij në fshatin kufitar Zhepë, fshat që ndan kufiri Shqipëri – Greqi; kthimi i tij në Tiranë, pastaj puna dhe angazhimi i tij në si gazetar në gazetën për art, letërsi dhe kulturë, gazetën Drita, në shtëpinë botuese “Naim Frashëri”, si kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe artistëve të Shqipërisë, jeta e intelektualit, përkatësisht shkrimtarit në ato kohë të sulmeve dhe persekutimeve nga ideologjia ekstreme komuniste, ku shkrimtari ishte vlera më e atakuar dhe gjithherë në orbitën e policisë letrare e të kulturës të kohës.;përpjekjet e kësaj kategorie intelektuale, letrare, e kulturure për të ecur nëpër tehun e mprehtë të thikës që kishte sajuar ideologjia, persekutimi dhe ndëshkimi i emrave të shumtë të letërsisë dhe kulturës shqiptare; në një shoqëri totalitare të kohës censura bënte jetën e censurimit të gjithë Shqipërisë. Duke folur për këto realitete që në atë kohë kishin pllakosur individin dhe intelektualin përgjithësisht, shkrimtari dhe poeti Londo nuk anashkalon as vetveten si pjesë e këtij realiteti dhe kurtheve që sajonte ai regjim ndaj tij.
Proza si ndjekëse e modelet e rrëfimit realist
Libri “Jeta që na dhanë”, i prozatorit të shquar B. Londo, ndjek modelet e rrëfimit realist, bashkë me mënyrën e tij krejt origjinale në qasjen e tematikës që ka hedhur në dritë. Motivet që kanë ngjizur këtë prozë të tij e kanë shtysën e vëzhgimit të hollë e të vazhdueshëm të evoluimit apo transformimit të realitetit që kishte kapërthyer botën shqiptare gjatë kohës kur shkrimtari e ngreh si shqyrtim. Figurat vihen të veprojnë e të ecin nën trysninë e kushteve politike, mirëpo specifika e sfidës dhe e reagimeve të atij realiteti që merr në shqyrtim autori dhe rrugës së zgjedhur kërkohet të hulumtohet në veçoritë e karakterit të njerëzve të cilët diktonin atë realitet.
Konflikti dramatik, në të cilin e përplas jeta personazhin, kryesisht atë kryesorin të vetë autorit, që figuron në libër, përballet denjësisht ose jo, por autori kujdeset të lehtësojë aftësitë e leximit intelektual të lexuesit nëpërmjet paraqitjes tronditëse të fakteve të njohura dhe organizimit të tyre brenda subjektit baladesk së librit, pa preferuar që t’i lërë lexuesit dhe figurën në mëdyshje ekzistenciale, që do t’u kumbisnin konkretësinë detajeve të kohës dhe të hapësirës.
Libri i ri i B. Londos merret me fatin e intelektualit, kryesisht shkrimtarit të kohës, mbi të cilët kaloi tornadoja e atyre viteve të stuhishme bashkë me esencat e saja tragjike.
Libri i shkrimtarit B. Londo është një shpalosje interesante e brendësisë krijuese të autorit, e formësuar nga grimca meditimesh dhe përjetimesh, përvojash dhe ndjesish që plotësojnë një anë të re të profilit të tij prej krijuesi, i cili vë si subjekt një kohë të caktuar,me njerëz të caktuara, sidomos shkrimtarët e viteve të ’80-ta të këtij “brezi të humbur”, siç shprehet autori.
Subjekti dhe rrëfimi i librit është i thjeshtë dhe tepër përmbajtjesor. Shkrimtari qysh në fillim ka sqaruar qëllimin e botimit të këtij libri,që sipas tij ai përmes këtij libri ka pasur për qëllim hedhjen dritë të një periudhe të caktuara dhe të njerëzve të caktuar.
Shkrimtari Londo shprehet se gjithherë ka pasur një ndjenjë të pakëndshme sa herë ai ka menduar (qoftë edhe kalimthi), të fillojë të shkruaj kujtime,sepse sipas tij se i kanë bërë përshtypje që kujtimet pa dashje lidhen me pleqërinë. Pastaj, shkrimtari Londo po ashtu gjithë rrëfimin e shpalos “në emër të fjalës”, ku sipas tij edhe Bibla, ky monument unikali njerëzit, hapet pikërisht me nevojën për të dëshmuar dhe për t’u dëshmuar: e para ishte Fjala. Duke e sqaruar nocionin e “Fjalës”, shkrimtari Londo po ashtu e vlerëson si “mjet komunikimi dhe si mjet arkivimi i historisë njerëzore”. Në vazhdim autori bën një itinerar të jetës së tij, në radhë të parë në Përmet, që sipas tij ishte një qytet paqësor dhe mikpritësi, po ashtu një qytet që e ka bërë përpjekje për të qëndruar sa më larg luftës,.mirëpo që ka pësuar nga të tjerët shumë nga lufta. Edhe pse përmetasit ishin shumë paqësor edhe gjatë kohës së frymës së “lirisë”, dhe ishin të shumtë ata intelektualë , shkrimtarë e artistë të cilët bënin përpjekje për t’i ikur ndeshjes me këtë ideologji, mirëpo edhe përkundër këtyre përpjekjeve shumë prej tyre ranë vitkimë e kësaj ideologjie ekstreme. Transferimi tij nga një provincë në një “nënprovincë”, në fshatin Zhepë, që shtrihet shumë afër kufirit grek, ku punoi si mësues, i dha mundësitë të njihet me një të re dhe në të ardhmen të bëhen shokë të jetës, bashkëshortja e sotme; këto pamje të bukura të këtij fshati magjeps me lumin Vjosa që përshkonte fshatin, maja e malit të Pindit dhe shumë bukuri të tjera që syri askund nuk t’i zë, i ofronin mundësi për të shkruar poezi të bukura.
Lasgushi dhe martirët të tjerë të fjalës
Ardhja e shkrimtarit në Tiranë dhe angazhimi i tij në gazetën “Drita”, ka hapur horizonte të reja në punën e krijuesit në fushën e letërsisë dhe të artit. Këtë angazhim të tij në këtë gazetë, ishte një sfidë për shkrimtarin, sepse shkrimtari ishte i detyruar bashkë me bashkëpunëtorët që të jetonin edhe jetën e viktimës edhe të xhelatit. Dëshironin apo nuk dëshironin ata duheshin t’i nënshtroheshin rregullave të censurimit, pra ishin të detyruar të mos lejonin që ato poezi të botuara të quheshin “poezi të gabuara”, dhe këta të ktheheshin në xhelatë të të tjerëve. Edhe puna e tij në Lidhjen e shkrimtarëve është një kapitull i veçantë i shkrimtarit me shumë bashkëpunëtorë të tjerë, si Dritëro Agollin, I. Kadarenë, Agim Cergën, Luan Qafëzezin, Zija Celën,Visar Zhitin, Xhevahir Spahiun, Koci Koston, (një shkrimtar i persekutuar dhe I cili iu nënshtruar një gjyqi tepër çnjerëzor, që i bëhej një shkrimtari për t’ia nxirë jetën dhe mbyllur gojën përgjithmonë), si dhe shumë të tjerë, të cilët kaluan shumë situata të rënda nga përcjelljet që iu bënte Drejtoria e Shtypit e Komitetit Qendror.
Përpos shumë përndjekjeve, dënimeve dhe persekutimeve që iu bëheshin shkrimtarëve, njerëzve të artit dhe të kulturës, kishte edhe dënime të tjera, dënimet me vetmi, më harrim,me izolim. Ishin të shumtë shkrimtarë që kishin këtë trajtim, të cilët për shkak të “mosbesimit” ishin të izoluar, të harruar dhe të përjashtuar nga jeta publike. Shkrimtari nuk mund të shkruante ashtu siç kishte shkruar deri me tash, por duhej të shkruante për atë siç donin të tjerë. Shkrimtarët që dëshironin të shkruanin ishin të detyruar t’u nënshtrohen kritereve të pacaktuara nga “lart”. Një nga martirët tipi i kësaj procedure dënimi ishte edhe poeti i madh Lasgush Poradeci, i cili kishte vite dhe dekada që jetonte i shkëputur nga jeta e të gjallëve, dhe e kishin detyruar që të bisedonte apo edhe të monologonte vetëm me të vdekurit dhe qenushin e tij Cucin.
Kosova si shprehje e censuruar dhe sulmet e gazetës “Drita” nga “gazeta mëmë’ “Zëri i Popullit”/
Një vend meritor shkrimtari i kushton edhe trajtimit të Kosovës, e cila kërkohej nga “lart” që emri i saj të mos përfshihet në krijime, ose të fundmi çdo shkrim apo krijim për të duhej të lexohej më parë në Drejtorinë e Shtypit të KQ, pastaj të vlerësohej nëse bën të botohej apo nuk duhej, meqenëse Kosova dhe fati i saj siç dëshmon edhe shkrimtari gjendej pranë tyre përherë. Madje shkrimtari tregon që poezia e tij e titulluar “Vajzë e vogël me jetë të madhe” i kushtohet Kosovës, duke iu shfaqur si një dashuri e dhimbshme dhe tragjike.
Një kapitull të veçantë shkrimtari i kushton edhe sulmet që redaksia e gazetës në shërbim të diktaturës së asaj kohe, “Zëri i popullit ”, që i bënte gazetës “Drita”, sulme që ishin nga më të vrazhda dhe tendencioze.
Shkrimtari Londo, po ashtu në vijim të librit vë në spikamë edhe shumë çështje të tjera të rëndësishme, si për “Lirikën e brezit të humbur” (“brez të humbur shkrimtari cilëson shkrimtarët e viteve të ’80-të), hapjen e diskutimeve për gjendjen e përkthimeve në Shqipëri, angazhimi krijues në fillimvitet e demokracisë, ku për fat të mirë Zyra e censurës në Komitetin Qendror tashmë ishte ekzistente etj.
Libri i Londos “Jeta që na dhanë”, përpos shumë arritjeve, përçon edhe një mesazh shumëdimensionalë, se “kush i ngre problemet, ai duhet edhe t’i shtjellojë. Tundimi për të dëshmuar është i përjetshëm…”, shprehet në fund shkrimtari Londo.
LIBËR NGA SIRTARI-AUTPORTRETI ORIGJINAL I AUTORIT NË KËRKIM TË NJOHJES SË THELLË TË VETVETES
Shkruan:Mikel GOJANI*/
Romani “Iluzione në sirtar”,botuar nga shtëpia botuese “Toena”,është njëri ndër romanet më interesant dhe më të lexuar të shkrimtarit, por edhe në letërsinë bashkëkohore shqipe. Vetë tema dhe motivi i romanit ka bërë që lexuesi shqiptar të jetë kureshtar ta lexojë këtë roman.
Një rrëfim në vetën e parë për fatin e artistit dhe të letërsisë në acarin e diktaturës
Libri “Iluzione në sirtar” i Fatos Kongolit është një formë interesante për të shkruar për veten, por njëkohësisht edhe për të tjerët. Në rrëfimin e shkrimtarit ngjarjet zhvendosen në hapësirë dhe në kohë. Shkrimtari ka rrëfyer për ato gjëra ku i dhembte më tepër, aty ku shpirti ka qenë më i trazuar ato ngjarje kanë lënë gjurmët e veta. Prandaj pyetjet janë përqendruar më së shumti në ato tela të dhimbjes së shpirtit të shkrimtarit, aty ku dridhen më tepër dhe mu për këtë, në përgjigjet e vetë shkrimtarit, ngjarjet, personazhet marrin lirshmërinë e paraqitjes. Pra, një lirshmëri para vetvetes dhe të tjerëve. Kjo rrjedh edhe nga korrektësia dhe sinqeriteti që ngërthehen në ndjenjën e çiltër të shkrimtarit. Libri “Iluzione në sirtar”, është një rrëfim për vetveten dhe të tjerët, për turbullirat dhe trazimet e botës shqiptare gjatë fundshekullit 20 dhe fillimit të shekullit 21. Gjatë tërë të të rrëfyerit të ngjarjeve në roman memoria e shkrimtarit në lëvizje duke pasqyruar ngjarje dhe moment tepër interesante nga jeta e shkrimtarit, por edhe të njerëzve të tjerë që kanë bashkëjetuar kohën me shkrimtarin. Në këtë roman portretizohet fati i njeriut, kësisoj njëherësh edhe fati i shkrimtarit, një fat me plot krajate dhe moment të tjera tepër interesante të jetës së tij dhe të njerëzve, duke u fokusuar kryesisht ndaj padrejtësive të botës njerëzore, ndaj një realiteti të egër e të veçantë në jetën shqiptare. Libri është një dëshmi tronditëse për dramën vetjake dhe të Shqipërisë njëkohësisht dhe është nga ato dëshmi që janë shfaqur rrallë në botën e letrave shqipe. Kësisoj, një libër i tillë mund të quhej ndryshe edhe “libri i shumë dëshmive autentike”. Në lajtmotivin që përshkohet në pasthënien e këtij romani, thuhet se romani “Iluzione në sirtar është i ndërtuar mbi ty motive të ndërthurur, jeta e shkrimtarit dhe rruga e tij e vështirë drejt letërsisë, ky “pothuajse roman”, me personazh qendror vetë autorin, na sjell pamje të papërsëritshme epokash, të djeshme dhe të sotme. “Dhe një varg protagonistësh të letrave shqipe, të kulturës, arteve, politikës etj., ashtu siç i ka njohur autori,që nga fëmijëria e hershme e më vonë, në kohë të qeta e të trazuara,gjatë periudhës së diktaturës e pas rrëzimit të saj. Është një autoportret origjinal dhe i sinqertë. Për herë të parë Kongoli i kthehet këtu disa episodeve nga më të rëndësishmit dhe më traumatikët në jetën e tij. Një libër i veçantë, i pari në letrat e sotme shqipe,ku autori kërkon të shoh thellë në vetvete, për t’i bërë më të kuptueshëm librat e tij përmes zbërthimit të vetvetes”.
Denduria e madhe e ngjarjeve dhe përjetimeve që kanë marrë jetë në libër
Në romanin “Iluzione nga sirtari”, vetë shkrimtari Kongoli është kryepersonazhi i veprës dhe duke prezantuar vazhdimisht ngjarje reale, ai kthehet në një narrator. Të krijohet përshtypja se është përpjekur të mos i shpëtojë asgjë nga ajo e kaluar e hershme,por edhe e mëvonshme. Kjo gjë krijohet nga denduria e madhe e ngjarjeve dhe përjetimeve që kanë marrë jetë në libër. Por shkrimtari ka ditur që në atë lumë ngjarjesh të përjetuara, të veçojë ato më të rëndësishmet, ato gjëra që e kanë prekur, ngacmuar më tepër dhe kishin zënë vend në kujtesën e tij. Natyrisht që kryepersonazhi është në qendër dhe rreth tij lëvizin ngjarje e personazhe të tjerë, por shkrimtari përveçse ndriçon marrëdhëniet e tij me këto personazhe, ku ka prezantuar në mënyrë mjaft realiste dhe pa nuanca. Pra, siç e potencuam edhe më lart, shkrimtari Kongoli në optikën e tij ka përfshirë sekuencat më ekskluzive që ka rrokur memoria e tij dhe ato ka bërë përpjekje për t’i venë në letër, sepse sikur edhe ai vetë e ka ndier si borxh ndaj vetvetes, njerëzve dhe realitetit që ka rrethuar.
Përjetimet më të hidhura fatet e këqija të shumë kolegëve viktimë e ideologjisë ekstreme
Autori Kongoli në vijim vë në pah edhe shumë ngjarje të tjera interesante. Kongoli shkruan edhe për librin e tij të parë të botuar më 1972 me tregime të titulluar “Shqetësime të ngjashme”, më nxitjen e kritikut Rinush Idrizi, i cili në atë kohë ishte redaktor në shtëpinë botuese “Naim Frashëri”, kështu që edhe botues i këtij libri ishte po kjo shtëpi botuese. Libri u prit mirë,po ashtu edhe u vlerësua pozitivisht nga kritika letrare e kohës. Moment tjetër të rëndësishëm autori paraqet edhe vitin 1970 kur vjen si redaktor i të përjavshmes “Drita”, organ i LSHASH, ku gjeti figura të shquara të letërsisë dhe kulturës shqiptare, si Nasho Jorgaqin, poetin Viktor Qurkun, Abdurrahim Myftiun, Frida Idrizin, Thoma Frashërin,Vasil Melon, Moikom Zeqon e të tjerë. Goditja e disa krijuesve, si e Fadil Paçramit, e Todi Lubonjës dhe i shumë të tjerëve që ndodhën pas Festivalli të 11 të këngës në Radio – Televizion, ishte një përjetim i hidhur dhe tragjik për shkrimtarin. Arrestimi dhe dënimet e ashpra më burg,përveç këtyre dy të parëve, pasuan edhe me arrestime dhe burgosje të një vargu tjetër të shkrimtarëve dhe artistësh të njohur,ndër të cilët edhe dramaturgun Minush Jero, regjisorin Mihal Luarasin, piktorët Edison Gjergo, Maks Velo, Ali Oseku etj., frikësimi i të tjerëve, krijimi i një klime terrori midis krijuesve dhe artistëve,dëshmuan se kjo organizatë nuk ishte një mbrojtëse e anëtarëve të saj,mirëpo që u vu në shërbim të persekutorëve dhe u bë vetë persekutorë. Shembulli më i fundit në atë “gjueti shtrigash’, ka qenë edhe “linçimi” i një prej figurave më emblematike të letërsisë shqipe, Petro Markos. Shkak për “linçimin” e Markos u bënë dy veprat e tij, romani, “Një emër në katër rrugë” dhe drama “Niku i Martin Gjinit”, botuar në revistën “Nëntori”. Largimi për një kohë nga gazeta “Drita”, shkuarja në kryerjen e stazhit të kandidatit të partisë, kthimin e sërishëm në shtëpinë botuese “Naim Frashëri”paraqesin moment të rëndësishme në jetën e shkrimtarit. Kthimi në këtë shtëpi mundësoi vazhdimin e angazhimi të tij në krijimtari letrare. Më 1978 botoi librin e dytë me tregime, të titulluar “Tregim”, që u prit jashtëzakonisht mirë dhe vlerësimet për këtë libër ishin shumë pozitive, “një libër i freskët dhe me shumë jetë”. Moment i hidhur në jetën e autorit është edhe shuarja e atit të tij, që i lë zbrazëtirë të pakompensueshme në jetën e tij. Moment prapë tepër i ndjeshëm për shkrimtarin dhe që ka lënë vrragë të pashlyeshme në jetën e tij, doemos është edhe dënimi i një kolegu në vitin 1981, që, sipas tij me rastin e këtij dënimi ai ishte përlyer” dhe, siç shprehet ai s’mund të jem i larë”.
Libri “Iluzione në sirtar”, ka ngjallur reagime pro dhe kundër për rrëfimin e një episodi nga më të vështirët e jetës së tij autorit. Në vitin 1981, ai dëshmon në gjyq ndaj ish kolegut Hysenil Dume në ndërmarrjen letrare “8 Nëntori, i cili u dënua me 8 vjet burg. Është një periudhë e zymtë politike për vendin, po aq edhe për autorin.
Periudha e tranzicionit me plot iluzione dhe zhgënjime…
“Periudha 20-vjeçare e tranzicionit ka qenë padyshim një periudhë plot iluzione dhe zhgënjime, sepse realiteti që pasoi ishte një realitet i egër nga pikëpamja njerëzore. Kështu është rrëfyer kjo epokë nga ana a autorit. Periudhë kjo që ka prodhuar konfliktin e madh i cili është ekspozuar në shumë shtresa të shoqërisë, por më i ashpër ishte ndaj botës së artistëve dhe letrarëve, gjatë regjimit komunist. Pra, kemi identifikimin e sundimit të egër të pushtetit, kur sigurimi operonte në hapje dosjesh, listash etj., ku u vunë në vrojtim gati e gjithë inteligjencia…” Duke e shoqëruar Fatos Kongolin në këtë rrëfim nga fillet e jetës së tij, pastaj rinia studentore, jeta trevjeçare në Kinë, angazhimet si mësues, pastaj në Fabrikën e metalurgjisë, angazhimet në gazetën “Drita”, në shtëpinë botuese “Naim Frashëri”, deri tek angazhimet dhe aderimet e tij gjatë fillimeve të demokracisë përkrah Partisë Demokratike, e ndiejmë peshën e kohës dhe mënyra se si ajo rëndon. Ndiejmë vuajtjen e fjalës, në formën e heshtjes, si frikë e skalitur në ndjenjën e cilitdo individ që ka jetuar ato kohë me ato esenca të trishta. Në romanin, “Iluzione në sirtar”, autori ngërthen jetën e një njeriu të dinjitetshëm, kur njeriu u shndërrua një vlerë e pavlerë; ngërthen jetën e një shkrimtari, i cili u përkul para atyre stuhive të kohës për të mos u thyer shpirtërisht as moralisht. Shkrimtari Fatos Kongoli përmes romanit “Iluzione në sirtar” ka bërë që përmes të të rrëfyerit të tij, realiteti dhe e vërteta të marrin status shumë të veçantë dhe tepër meritor. Sepse shkrimtari Kongoli ka zgjedhur vetes këtë rrugë të vështirë: rrëfimin real dhe të vërtetën të cilës nuk i është shmangur as atëherë kur është bërë fjalë për Fatos Kongolin….
Kështu, dhe krejt në fund lirisht mund të konstatojmë se romani “Iluzione në sirtar”, te autorit Fatos Kongoli, si gjithë romanet tjerë, lexohet me kureshtje dhe me një frymë.
*(Disa aspekte rreth romanit “Iluzione në sirtar”, autor Fatos Kongoli, botoi “Toena” Tiranë 2012)
“MJEGULLAT E TIRANËS” , DITAR – ROMAN ME DIMENSIONE TË SHUMËFISHTA …
..QË NGËRTHEN REALITETIN OBJEKTIV DHE ATË SUBJEKTIV/
LIBRA NGA SIRTARI/
Disa aspekte rreth romanit “Mjegullat e Tiranës”, të shkrimtarit Ismail Kadare, botoi ONUFRI, Tiranë 2014./
Shkruan: Mikel GOJANI/
Opusin e tij letrar shkrimtari Ismail Kadare e ka pasuruar këto ditë me romanin e tij te fundit (mirëpo të parin të shkruar më 1958), të titulluar “Mjegullat e Tiranës”. Pra, shkrimtari Kadare pas afër gjashtë dekadave botoi këtë roman dhe nuk lejoi që këtë vlerë letrare t’ia mbulojë ndryshku i kohës as pluhuri i harresës
. Romani i parë i vërtetë i I. Kadaresë
Romani i prin një intervistë gjithëpërfshirës të pedagoges Universitetit të Tiranës dhe studiueses së letërsisë, Viola Isufaj, e cila përmes kësaj interviste me shkrimtarin shpalos shumëçka rreth fatit të këtij romani. “Ky është romani im i parë i vërtetë”, shprehet shkrimtari Kadare në intervistën. “Në fakt, vazhdon më tej shkrimtari, siç e kam rrëfyer shumë herë, përpara tij kam shkruar ndonjë duzinë “romanesh” për të cilat epiteti “i çuditshëm” do të tingëllonte i zbehtë. Këto romane përbëheshin zakonisht nga një tekst që shkonte nga dy faqe në dhjetë ose dymbëdhjetë. Ndërkaq, secili prej tyre shoqërohej me një sasi të madhe reklamash të përfytyruara të tipit “Doli në shitje romani i mahnitshëm, madhështor, i pashoq etj., etj., i I. H. Kadaresë”. Teksti i reklamave e kalonte zakonisht tekstin e romanit, madje, shpesh, i lodhur prej tyre, s’kisha durim të shkruaja veprën e shpallur me aq bujë”, shprehet ndër të tjera në fillim të bisedës së tij shkrimtari Kadare.
Ismail Kadare në romanin e tij tepër interesant lexuesve iu servon një ngjarje shumë interesante, përmes të cilit shpalos ngjarje dhe motive nga jeta e tij adoleshente, përkatësisht rrjedhat e një dashurie të tij në kohën ndërsa ishte student me një kolege studente po ashtu të Universitetit të Tiranës, degën e Letërsisë, Emën e bukur, një dashuri për fat të keq mbet e paarritur.
Barrierat e një dashurie
Romani “Mjegullat e Tiranës”, që sipas shkrimtarit titulli i vërtetë i tij ka qenë “Dashuria Nr. 2”, paralajmëronte trajtimin ndryshe të temës së dashurisë nga romanet që shkruheshin në atë kohë. Gjatë leximit shihet që ky roman është shkruar në mënyrë të hapur në kundërshtim me idetë dhe bindjet të cilat në kohën e asaj ideologjie mbizotëronin në Shqipëri, viktimë e së cilës ideologji me siguri ka rënë edhe ky roman i I. Kadaresë, sikur shumë të tjerë.
Në këtë roman shkrimtari Kadare pasqyron trajtimin e një dashurie të zjarrtë, por herë – herë me përplasjet e saj dhe me një fund të pakëndshëm, të paarrirë. Janë këtu dy të rinj, vajza e bukur, studente e letërsisë, Ema dhe Bardhyli, i cili identifikohet me shkrimtarin, bien në një dashuri. Barieret për të ardhur deri tek kjo dashuri e vërtetë ishin të shumta, sepse mentaliteti që mbizotëronte në atë kohë te masa diktonte edhe fatin e tyre. Kjo dashuri ishte me këto vështirësi, sepse këta dy të rinj vinin nga dy kultura të ndryshme religjioze, pra këta të rinj i përkisnin dy feve, Bardhyli i takonte besimit mysliman, ndërsa Ema atij ortodoks. Prandaj sfidimi i këtij mentaliteti ishte tepër i vështirë dhe i pathyeshëm për kohën.
Ema Vasilit i kishte dalë bursa e Fakultetit të Biologjisë të Universitetit 2-vjeçar. U gëzua shumë, mirëpo ishte hidhëruar që nuk ishte pranuar në 4-vjeçarin dhe në Fakultetin e Letërsisë që deshi ajo. Meqenëse i ati nuk e humbi shpresën , edhe pse veç kishin filluar mësimet, ai interesohej t’i ndërronte vajzës fakultetin. Dehë këtë pas disa kohësh ia arriti. Ema vazhdoi Fakultetin e letërsisë.
Në fillim të vijimit të saj në fakultet, si he hutuar ulej në karrigen e fundit. Profesori vazhdonte leksionet, të gjithë shkruanin përpos një djali të ulur pranë dritares, i cili nuk shkruante dot, vetëm bënte vija në fletore. Në pushim hyri dekani i fakultetit dhe ju sqaroi studentëve që njërin nga ta ta caktojnë kujdestarin e klasës që të mbajë shënime për mungesat.
Dekani pas hedhjes sy listës së grupit, studenten Ema Vasili e zgjodhi kujdestare të grupit.
Bardhyli, studenti që rrinte pranë dritares e vështroi thellë në sy, me një shikim që Ema iu duk e pakontestueshme, i kërkoi leje për 2 orët e fundit. Ema Bardhylin e liroi nga dy orët e fundit. Ai palosi dy fletoret e futi në xhepin e pasim të pantallonave dhe doli jashtë. Dy orët e leksionit të fundit Ema i hidhte sytë te vendi i zbrazët afër dritares ku ulej Bardhyli dhe kjo ishte njohja e parë e tyre.
Një mbrëmje Sotir Vasili vendosi me gruan bashkë të shkonin të hanin darkë në një restorant –bar. Emën, të cilën as në mbrëmje vallëzimi se kishin lënë të shkojë pas orës 9, për të shkuarje në restorant – bar ishte një ngjarje e jashtëzakonshme. Ishte hera e parë që ajo hante në një restorant – bar. U gëzua shumë,mirëpo këtë gëzim nuk e shfaqte nga ndrojtja në mos e ëma do ta kuptonte.
Në atë ambient të ati restoranti, për Emën të gjithë ishin të panjohur, përpos kompozitorit Gjon Strazimiri, të cilin e kishte parë në një film dokumentar. Hyrja e Bardhylit i shkaktoi emocione,mbase të ligjshme. Kompozitori Strazimiri i liroi karrigen Bardhylit që të ulej pasi që ai kishte vend në tavolinën e tij. Emën e përshëndeti me indiferencë, siç përshëndeste gjithmonë. Ema i buzëqeshi ëmbël dhe në ato momente ndjen një valë të nxehtë që i përshkon gjoksin, një gëzim i papërmbajtur, të thellë, të mjegullt, që ai u ul përballë saj fare pranë .Ishte një gëzim i natyrshëm…
Atë mbrëmje ata u vështruan disa herë në sy. Ema ishte si e dehur,dukej aq e bukur dhe e hutuar. Bardhyli depërtoi thellë në zemrën e saj. Emës, gjeja më e pamundur në botë i dukej fakti që Bardhyli ta donte. Ai i dukej i paarritshëm,sepse i dukej i pakuptueshëm.
“Ai s’më dallon nga të tjerat. Por edhe unë s’e dua,megjithëse e dalloj, ndoshta për talentin… Në qoftë se e do ta admiroje për talentin, atëherë do të kënaqeshe duke u shoqëruar me të, duke biseduar, po ti me atë as flet fare pothuaj si të tjerët. Ti ke dëshirë që në orët e leksioneve të ndeshësh sytë e tij të akullt, ke dëshirë që ai të të përkëdhelë, të të puthë…” (fq. 47).
Ema, më në fund, nuk ia fshehu vetes që Bardhylin e donte, madje e donte shumë si e marrë. Kur një mbrëmje vallëzimi ai e pyeti a dëshironte njeri, ajo u drodh në krahët e tij, u trondit shumë ,kurse zëri i tij ishte i sigurt. Ai i shtrëngoi dorën. Sa e tronditur ishte Ema atë natë.
Ajo e donte me gjithë shpirt, mirëpo Bardhyli nuk dinte asgjë “ç’mendonte, ç’fliste ai vështrim i akullt?!” Bardhyli shquhej për indiferentizëm dhe dikush mund ta quante këtë cilësi të tij mendjemadhësi e shkaktuar nga talenti për të cilin dallohej. Mirëpo, kjo nuk ishte e vërtetë. Megjithëse ai kishte talent të fortë dhe njihej në rrethet artistike, s’i ishte rritur aspak mendja, por edhe shumë modest nuk qe.
Në mes Bardhylit dhe Emës u ndërtua një dashuri e zjarrtë dhe e sinqertë. Që të dytë e donin njëri – tjetrin pa kufi. Që kjo dashuri do të jetë dëshmon edhe ky episod i kësaj pjese të jetës së këtyre dy të rinjve:
“Ema, unë pres përgjigje, më thuaj, ti më do apo jo?”
Ajo uli edhe më kokën.
“Të dua!-u përgjigj me zë fare të dobët. Deshi të shtonte diçka por s’mundi.”
Ai e afroi drejt vetes, por ajo i vuri dorën tjetër në gjoks, e anoi kokën anash dhe pëshpëriti:
“Jo, Bardhyl, jo, kurrë!
“Çfarë?”
Aherë ajo sikur e mblodhi veten dhe ngriti kokën. Sytë e saj ishin plot me lot. Dora i dridhej në atë të Bardhylit.
“ Unë të dua,por ne nuk mund ta bëjmë kurrë këtë, sepse… s’mund të bashkohemi kurrë… nuk mund”.
“Po pse, Ema?”
“Nuk mund të bashkohemi bashkë kurrë, – pëshpëriti ajo si në ëndërr.- Mua s’do më japin kurrë te ti”.
“E pse?”
“Sepse ne kemi dy fe të ndryshme”.
“Budallaqe,- qeshi Bardhyli.- Te tërë mend mendon gjera të tilla qesharake?”
Por ai s’e kishte provuar ç’do të thotë fe…
Ai e vështroi Emën dhe u trondit nga fytyra e saj, nga shprehja e syve të saj,iu duk se fjalët e saj qenë të vërteta, parandjeu diçka të keqe, fatale.
“Ti nuk njeh familjen time, – foli ajo me zë të ulët,- ata janë të tmerrshëm”.
Ishte njeriu i parë në botë që i tregonte këtë të vërtetë të dhimbshme…
Kaq ishin të forta paragjykimet e familjes së Emës, sa që ishin në gjendje ta shkatërronin një dashuri të thellë. Megjithatë, këta të dy nuk i bënin ballë ndarjes.
Ema, edhe përkundër asaj që ishte e vetëdijshme se kjo dashuri do të jetë e parealizuar, të njëjtin mendim kishte edhe Bardhyli, megjithatë që të dytë përpiqeshin të fshihnin ndjenjat nga njëri-tjetri. Mirëpo, përkatësia e besimeve që dallonte tek këta dy të rinj, nuk ishte e vetmja pengesë në realizimin e kësaj dashurie të të këtyre dy të rinjve, mirëpo këta dy të rinj më shumë ishin të prirë që këtë dashuri ta realizojnë në heshtje, përkatësisht në largësi, dhe në fund këtë dashuri ta sublimojnë në martesë, përkatësisht me ndjenjën e bashkëshortësisë. Bardhyli më tepër preferon që Emën ta mbajë si një kujtim të përhershëm, se sa të martohej me të, pra, Ema t’i mbetej vetës si protagoniste arti, gjegjësisht frymëzim i një artisti gjatë tërë jetës. Një situatë të tillë, po ashtu e dëshironte edhe Ema e bukur, edhe pse e donte deri në pakufi Bardhylin, mirëpo ajo këtë ë bënte nga ajo ndjenja e frikës se familja e saj e ndikuar me ato ideologjitë konservative dhe kjo do të bie pre e asaj ideologjie, pra familja nuk do ta lejonte të martohej me të riun e religjionit tjetër. Prandaj, për shkak të kësaj gjendjeje Ema asnjëherë nuk i vë në pozita imponuese Bardhylit, edhe atëherë kur ajo ishte në pozita nga më të vështirat të jetës së saj, dyshimit të këtë mbetur shtatzënë.
Edhe përkundër pengase dashuria e tyre bëhej e bukur dhe interesante
Edhe përmes dialogëve, po ashtu edhe përmes monologëve që hasim në roman, autori na sjellë natyrshëm botën e brendshme dy të rinjve,po ashtu edhe disa paragjykime që kanë mbizotëruar në atë kohë.
Protagonisti i Bardhylit është i portretizuar me disa karaktere jo edhe aq admiruese, si moskokëçarës, impulsiv, indiferent etj., ndërsa Ema është cilësuar si e kundërta e karakterit të tij, me të gjitha tiparet e hirshme të një vajze. Në karakterin e Emës vë vlerësimin e e një vajze të ëmbël, të dashur, të pastër. Emën e paraqet “si parafytyra më e qartë e pastërtisë vajzërore”, duke shtuar më pas se “Vështrimi i saj ish i pastër, i hapur, pa rezerva etj.
Ema është një protagoniste tepër admiruese për lexuesin. Përveçse që është simbol i pastërtisë vajzërore,për Bardhylin ajo ishte edhe simbol i së mirës dhe i së bukurës; ai e ndiente se asnjë vajza nuk do ta dashuronte kurrë kaq shumë sa Emën, prandaj, për atë edhe ajo i bëhet motivi më i bukur i jetës së tij. Përpos që autori në figurën e Emës ndërton një bukur fizike, ai po ashtu ndërton edhe një bukuri shpirtërore. Por Ema jepet edhe si protagoniste e një femre me karakter titanike, e cila nuk mposhtej lehtë por që para dashurisë së një artisti, që ishte Bardhyli, e përunjur me plot butësi bindet, edhe atëherë kur ai kërkon t’i jepej atij, pasi kishte dëgjuar një shpifje që kishte që ishte bërë me emrin e saj,kinse ajo ishte dhunuar, një lajm që Bardhylit i kishte shkuar përmes një letre anonime, e cila ngërthente ndjenja tendencioze dhe qëllimkëqija.
Subjekti i romanit përfundon në një ditë me shi e baltë, kur Bardhyli i lë lamtumirën dashurisë së tyre, vetëm me një ndarje fizike,por jo edhe shpirtërore,përkundrazi duke rilindur edhe një dashuri edhe më të fuqishme dhe të heshtur: Frymëzimi për Emën në art. Edhe për Emën fillon një jetë e re, por në zemrën e saj nuk ka vend një dashuri e dytë, siç ishte ajo me Bardhylin, sepse ajo ndihej e plotësuar me të parën, që bën që ndoshta mëtojë ta ndërtojë një jetë të qetë, por pa dashuri.
Fundin e kësaj dashurie të bukur me travajet të herëpashershme, e përshkojnë momente tepër emocionuese, kuptohet shumë të ligjshme, sepse kishim të bënim me një dashuri të zjarrtë dhe të sinqertë.
“ Ka shumë kohë që më premtove të më dhuroje një album me kompozime të tuat. Ajo ditë nuk erdhi kurrë. Të lutem të ma japësh atë tani që u ndamë. Dua të kem një kujtim nga ty në jetë, sido që u solle me mua.
Luli im, lejomë të të thërras për herë të fundit kështu. Dora po më dridhet dhe lotët nuk i përmbaj dot. Besomë Luli, të kam dashur shumë dhe nuk do të të harroj kurrë… Ky ishte fati i dashurisë sime. Është shumë vonë dhe jam e dërrmuar fare.Ti tani fle. Më mendon mua,o Luli? Nuk besoj. Lamtumirë. Ema. (fq. 132).
Në romanin e tij, “Mjegullat e Tiranës”, autori Kadare, përpos rrëfimit bosht tematik,ku që nga fillimi i romanit hasim praninë e dy protagonistëve kryesorë të romanit, Bardhylit dhe Emës, ai vë edhe një histori tjetër të një dashurie tjetër, lidhjen e Bardhylit me një grua të martuar, me emrin Vera, më të madhe në moshë, e cila nuk i jep ndonjë dimension të ri romanit.
Në këtë roman – ditar “Mjegullat e Tiranës”, autori I. Kadare ka futur elemente të realitetit po ashtu edhe të imagjinuara dhe të trilluara,karaktere dhe mendime që konstituojnë veprën e tij.
Në fund kemi edhe një vështrim të përgjithësuar letrar rreth këtij romani nga pedagogeje e Universitetit të Tiranës dhe studiuesja e shquar, Viola Isufaj, e cila na jep një prezantim gjithëpërfshirës të vlerave ideore dhe estetike të këtij romani.
Pse ky roman vjen në letërsi pas kaq vjetësh?
Pse ky roman vjen me vonesë në letërsi pas kaq vjetësh? Kjo pyetje ka hapur shumë dilema dhe ka zgjuar polemika nga shkrimtarë dhe studiues. Kjo vonesë e botimit të këtij romani arsyetohet në këtë formë: Ndryshe nga Qyteti pa reklama, i cili u botua pas rrëzimit të diktaturës, Mjegullat e Tiranës që derivoi nga një ditar dhe mori formën e një romani përfundimisht në 1958-n, nuk u botua as në kohën kur u shkrua e as më pas. Një faktor me rëndësi do të ketë qenë shpërfillja deri në përqeshje që autori i bën artit të imponuar të socrealizmit, po kështu skena, skena thellësisht intime në roman, si shkaqe të tjera, për ne, të panjohura. Fama e marrë nga Gjenerali… dhe nga Kronikë në gurë,mund të ketë qenë një faktor pengues për botimin e mëvonshëm. Po ashtu, edhe veprat tjera të rëndësishme që erdhën në prozë,si “Dimri i vetmisë së madhe” (1973), “Kështjella” (1970), “Kush e solli Doruntinën” (1981), “Prilli i thyer” (1980), “Përbindëshi” (1990), “Piramida” (1993), “Lulet e ftohta të Marsit” (2000) “Pallati i ëndrrave” (2011), e të tjera tejkaluan “Mjegullat e Tiranës”. Kjo do të ketë qenë një tjetër arsye që ka lënë nën hije këtë dorëshkrim.
“Për një kohë të gjatë, askush nuk e dinte ekzistencën e një romani të panjohur të Ismail Kadaresë. Dukej sikur ai vetë e kishte harruar romanin e tij të parë “Mjegullat e Tiranës”, shkruar gjatë kohës kur ishte student në fakultetin gjuhë dhe letërsi, në vitin 1957-1958.
Askush nuk mund t’i ndërhyjë një autori lidhur me vlerësimin e veprës së tij prej atij vetë. Pavarësisht nga njëfarë misteri që ka rrethuar dhe vazhdon të rrethojë vonesën jashtëzakonisht të gjatë të publikimit të kësaj vepre prej vetë Kadaresë, ajo përbën, në vetvete, një kureshtje të veçantë për lexuesit e tij, e sidomos për studiuesit e letërsisë”, thuhet në roman.
Në fund mund të konstatojmë se romani “Mjegullat e Tiranës” është një prozë tepër i rëndësishme, tepër me vlerë dhe me përmasa dimensionale. Dalja në dritë e këtij romani e ka pasuruar edhe më tepër opusin e frytshëm dhe tepër kualitativ të shkrimtarit I. Kadare, po ashtu edhe ka begatuar prozën shqipe përgjithësisht.
Romani”Mjegullat e Tiranës”,të autorit I. Kadare, lexohet me ëndje , të cilëve me siguri do t’i lërë përshtypje të pashlyeshme, sikurse gjithëromanet tjerë Të shkrimtarit I.Kadare.