Dr. Musa Ahmeti
Center for Albanian Studies
Budapest

Studimi i historisë bashkëkohore, veçanërisht i periudhës që i takon edhe imzot Nikollë Kaçorri kërkon shumë kujdes, paanshmëri e profesionalizëm të lartë, në njërën anë, ndërsa në anën tjetër ballafaqim të shpeshtë të burimeve të reja me “tabutë e krijuara për shumë vite” nga emra të njohur të historisë së popullit shqiptar me idetë tanimë të vjetëruara dhe të tejkaluara të qasjes së metodologjisë së vjetër shkencore të personaliteteve dhe ngjarjeve të veçanta. Botimi i dokumenteve ashtu siç u shkruan në kohën e krijimit të tyre, pa ndërhyrje, duke ruajtur aq sa është e mundur origjinalitetin dhe saktësinë ortografike, toponominë dhe mikrotoponominë vendore, emrat e fisveve dhe perosnaliteve që vinë nga fiset ose krahinat e caktuara, të shikuara sipas binomit të paralelizmit qëndror: “Fe e Atdhe” pa një dallim ose favorizim thelbësor religjioz apo patriotik, bëjnë që të realizohet besnikërisht qëllimi dashamirës për ta paraqitur këtë binom që shquhet sidomos te shqiptarët. Laiciteti i të riut Nikollë, ndërthuret me mjeshtëri pa u vënë re me petkun e priftit don Nikollë, duke mos përjashtuar atë më kryesoren dashurinë për atdheun, vendlindjen, popullin dhe në asnjë situatë, besimtarët. Shtjellimi i shtresëzuar i një rrëfimi shkencor sipas modaliteteve bashkëkohore, kritike të botimeve të specializuara, studiuesin, historianin e lexuesin i bën që me padurim të lexojnë faqe pas faqe një jetë të panjohur, por shumë të bujshme që nga fëmijëria e varfër, gjë pothuajse e zakonshme për pjesën dërrmuese të shqiptarëve, pastaj shkollimin, studimet e më vonë jetën meshtarake që nga shugurimi dhe përkushtimi për jetën fetare (ku kthimi i tij në atdhe e vendlindje “festohet sikur të ishte një dasmë”), ngritjen dhe bllokimin në hierarkinë kishtare dhe pastaj ballafaqimin me patriotin dhe nacionalistin e përkushtuar për atdhe deri në vdekje.
Studimet burimologjike arkivore për figura të shquara kombëtare dhe fetare të mbështetura në kërkime të thelluara profesionale, hulumtime arkivore dhe shfrytëzim të një literature të bollshme të fushave të ndryshme, e plotësuar edhe me burime dytësore si memoaret apo rrëfime-intervista të personave të gjallë, kur shkruhen nga penda të mençura dhe profesionale, domosdoshmërisht përbëjnë një ngjarje kryesore dhe janë literaturë e pashmangshme për rishikimin dhe rishkrimin e historisë sonë kombëtare, veçanërisht të periudhës së Pavarësis së Shtetit Shqiptar.
Qëmtimi me kujdes, ballafaqimi kritik me burime relevante, vlerësimi racional dhe paraqitja logjike me një gjuhë të rrjedhshme e të pastër, pasiqë është punuar, konsultuar e analizuar me profesionalizëm e me burimet origjinale, mundësojnë studime, analiza dhe nxjerrje përfundimesh nga këndvështrime të ndryshme për personalitetet që fimorësn gurëthemelin e shtetit shqiptar, e njëri nga ata ishte imzot Nikollë Kaçorri, që me veprimet e tij të menqura dhe largëpamëse, prej burrështetasit, zë vend në lterin e nderuar të themeleve të shtetit bashkëkohor shqiptar.
Nikollë Kaçorri u lind në fshatin Krejë, një krahinë e vogël e Lurës, por e nderuar dhe e vlerësuar për peronalitetet që i dha në historinë e Shqipërisë. Ky vend i bukur, i vendosur në mes të Dibrës, Mirditës dhe Matit, që nuk i përkiste asnjërës prej këtyre trevave dhe, duke qenë pak nga këto të trija, krijoi individualitetin e vet të spikatur. Gjergj Fishta, pasi e vizitoi, pati thënë: “Kush nuk njeh Lurën nuk njeh Shqipërinë” . Babai i Nikollë Kaçorrit, Vokrri ishte djali i Kolë Kaçorrit. Vokrri, ndonëse katolik i devotshëm, ishte martuar me Hane Vladin, një vajzë myslimane nga Lura, e shtëpisë së njohur së Vladëve, edhe ata të përzier në fe,që ishin shumë të lidhur me nipat e tyre katolikë, pa asnjë lloj paragjykimi (…), ndërsa edhe xhaxhai i Nikollës ishte mysliman.” Vokrri dhe Hane Vladi patën dy djem, të cilët u rritën si katolikë të devotshëm, të cilët quheshin: Ndrecë e Nikollë.
Për datën e lindjes së Nikollë Kaçorrit ka mendime të ndryshme. Sipas njërit prej biografëve të tij, Sali Ajazit “dokumenti i pagëzimit që kërkohej për të vazhduar studimet në Romë i ishte lëshuar në vitin 1882, në atë vit kur ka filluar studimet dhe, nisur nga data e këtij dokumenti, si dhe nga fakti se ka shkuar për studime në Romë në moshën 17 vjeçare, del se viti i lindjes së tij është 1865”.
Në fëmijërinë e Nikollë Kaçorrit nuk kishte shumë shkolla në gjuhën shqipe në Lurë. Ndërkohë, në treva të tjera fqinje, Dibër e Mat kishte ndonjë të rrallë, ku mësimet të shumtën merreshin në gjuhën turke. Nikolla i ri bëri mësimet në Kryeipeshkvinë e Durrësit ku ekzistonte një kolegj i vogël, me qendër në Delbnishtit në Kurbin, ku, kishin djekur mësimet shumë të rinjë që më vonë u bënë atdhetarë, fetarë /priftërinj/ dhe figura të nderuara të Shqipërisë. Në Delbnisht Nikolla qëndroi për një kohë të shkurtër, duke vazhduar mësimet që i kishte nisur në Lurë, për t’u përgatitur për në Seminarin Papnor të Shkodrës. Studimet në Seminar bëheshin në gjuhët shqipe dhe italiane. Studimi zgjaste rreth shtatë vjet në gjimnaz dhe katër vjetë të tjera ishin për të studiuar teologji. Pasi mbaroi me sukses të lartë studimet në Shkodër, Nikolla u zgjodh për të studiuar në Kolegjin Urmanian të Propaganda Fide-s në Romë. Në Kolegjin Urbanian të Romës, Nikolla studioi 6 vjet, nga të cilat, katër vjet për gramatikë dhe dy vjet për retorikë. Pas studimeve në në Romë, ai vazhdon edhe dy vjetë të tjera studimi nëUniversitetin “Zeking” në Zyrih në Zvicrër. Këtu Nikolla studioi teologji, filozofi dhe shkenca politike dhe u diplomua në vitin 1938.
Më 1908, Nikollë Kaçorri mori pjesë në Kongresin e Manastirit. Në vitin 1909 mori pjesë në Kongresin e Elbasanit. Në nëntor të vitit 1912, si delegat i Durrësit, mori pjesë në Kuvendin e Vlorës dhe ishte firmëtar i dokumentittë pavarësisë. U zgjodh nënkryetar i qeverisë shqiptare. Pas rënies së Qeverisë së përkoshme, Imzot Nikollë Kaçorri emigroi në Austri, në Vjenë. Atje qëndroi derisa vdiq, më 29 maj 1917. Varrimi i tij u bë më 1 qershor 1917, në Zentralfriedhof, Austri në “Central Cementery” në grupin 84, rreshtin 32, numër 19. Certifikata e vdekjes e Imzhot Nikollë Kaçorit ruhet në Arkivin e Shtetit Shqiptar, AQSH. F. 65, V. 1917, D. 144. F. 1. Sot eshtrat e Imzot Nikollë Kaçorrit prehen në Shqipëri, në Kishën e Shën Luçisë, në Durrës. Me origjinë nga një krahinë e varfër, me specifika shumë interesante, me një besë e burrëri të panjollosur, me një zgjuarsi natyrore, imzot Kaçorri edhe kur ishte zëvëndës-kryeministër (në fakt, në shumë raste e për shumë kohë ushtroi detyrën e kryeministrit kur Ismail Qemali mungonte, kur ndodhej jasht shtetit) por edhe më vonë, në përballjen me Esat Pashën, ai tregoi zgjuarsi, mençuri e pjekuri duke marrë vendime të drejta të cilat edhe sot e kësaj dite janë të padiskutueshme.
I formuar në rrethet intelektuale arsimore të kohës, me një shkathtësi të veçantë të përdorimit të gjuhëve të huaja që njihte, prifti i ri as edhe një herë nuk i shkëputi lidhjet dhe interesimin për atdheun që ndodhej nën një shtypje të rëndë, nga një pushtues mizor, në momente shumë të rëndësishme të kthesave të mëdha historike, të mbijetesës dhe të shtetëformimit modern.
Nuk ishte fare e lehtë të veprohej në kushtet e survejimit, ndjekjes e burgosjes, të torturave mizore dhe sfidave nga më të pabesueshmet, megjithatë, burrëria dhe shpirti liridashësh ngadhnjyen mbi të keqen, duke e bërë tani priftin e pjekur dhe të nderuar në popull e në bajraqe, të respektuar në kuvende e takime, dëshmitar dhe pjesëmarrës direkt, të njërës prej ngjarjeve më të rëndësishme të historisë së kohës moderne, shpalljes së pavarësisë së shtetit modern shqiptar.
Nuk është rasti i parë që një klerik intelektual shqiptar i formuar dhe i brumosur me dije nëpër qendrat universitare të Europës, të vërë në veprim binomin “Fe e Atdhe”. Por, rasti i imzot Nikollë Kaçorrit është shumë intersant dhe me specifika tepër të veçanta.
Njëri nga momentet më të rëndësishme të jetës dhe trevës nga është origjina e imzot Nikollë Kaçorrit, të cilit duhet kushtuar një vëmdje e posaqme, është edhe fenomeni i “laramanizmit ose kriptokatoliçizmit.” Për shkak të rëndësisë që ka ky fenomen, por edhe për vetë ndërlidhshmërisë funksionale me ngritjen hierakike kishtare të imzot Nikollë Kaçorrit mendojmë se atij i duhet kushtuar një vëmendje e posaçme. “Lura sot paraqet një rast unikal në Europë. Ajo është e përzier në fe, jo thjeshtë si krahinë me fshatrat e saj, por edhe brenda të njëjtës strehë familjare. Nuk ka shtëpi që të mos jetë lidhur në trungun e vet me familje të fesë tjetër. Kështu, për të krishterët, apo myslimanët personat e fesë tjetër janë vëllai, nipi, kushëriri, miku dhe, duke qenë të tillë, ata janë pjesë e pandarë e tyre ku, përballë lidhjes së fortë të gjakut, ndryshimet në besim kalojnë në rend të dytë.“
Në literaturën historike, fenomeni i “Laramanizmit te shqiptarët” është trajtuar më se një herë, por pa u thelluar në specifikat, kushtet, arsyet dhe rrethanat që ndikuan në përhapjen dhe shtrirjen e këtij fenomeni te shqiptarët në përgjithësi dhe në rastin konkret në Lurë, në veçanti. Është trajtuar në mënyrë sipërfaqësore nga autorë që janë vetë me origjinë “laramane ose kriptokatolike” të cilët nuk kanë mundur t’i mënjanojnë paragjykimet, kështuqë punimet e tyre nuk e kanë trajtuar thellësisht dhe gjithanshmërisht këtë problematikë mjaft të ndjeshme për shoqërinë tonë.
Don Nikollë Kaçorri nuk arriti të emrohej ipeshkëv apo kryeipeshkëv. Deri me sot, jnaë përmendur në mënyrë hipotetike arsye të ndryshme, por e vërteta është krejt tjetër. Nuk qëndron pohime se don Nikolla nuk arriti të ngrihej në pozita të larta kishtare për shka të “aktiviteti patriotik ose angazhimet politike”. Një pohim i tillë nuk është i qendrueshëm, për faktin se Selia e Shenjtë, kishte në dorë një argument tjetër tepër të rëndësishëm, e që deri me sot nuk është shkelur apo anashkaluar. Ky argument është: imzot Nikollë Kaçorri ishte “Laraman ose kriptokatolik” dhe kishte edhe në familjen e ngushtë e të gjerë myslimanë!
Sipas të Drejtës Kanonike, si ipeshkv apo në një funksion tjetër më të lartë kishtar cilidoqoftë ai, nuk mund të emërohet në asnjë mënyrë dhe në asnjë rast, një përson që ka origjinë ose të kaluar të tillë. E Drejta Kanonike është shumë e rreptë dhe një gjë të tillë e sanksionon në mënyrën më rigoroze të mundshme.
E vetmja mundësi për emërimin e tij si ipeshkv mund të ishte, rasti kur imzot Nikollë Kaçorri, ipeshkvi ose kryeipeshkvi që e kishin propozuar atë, i janë drejtuar “Penitencierisë së Shenjtë – Sacra Penitentieria” dhe nëse ky dikaster si njëri ndër më të rëndësishmit dhe me kompentenca direkte për çështje kërkonte Papës leje të veçantë, në rastin tonë, që imzot Nikollë Kaçorri të mund të emërohej me gjithë këtë ‘njollë’ në biografinë e tij apo të familjes së tij. Me një bulë të veçantë, Papa jepte miratimin e tij për të proceduar me emërimin, dhe për këtë njoftohej edhe Kolegji i Kardinalëve.
Ne nuk kemi informacione nëse imzot Kaçorri apo ipeshkv P. Bianki i janë drejtuar “Penitencierisë së Shenjtë” për një gjë të tillë, sepse dokumentet që ruhen në arkivin e “Penitencierisë së Shenjtë” në kushte tepër të rrepta sigurie dhe pas shumë garancish përkatëse, nuk janë të hapura për studies e në asnjë mënyrë edhe për publikun e gjërë. (Për informacion mund të themi se njëra nga studiueset e rralla në botë që ka pasur fatin të bëjë kërkime shkencore në këtë fond, në Arkivin Sekret të Vatikanit, /Archivio Segreto Vaticano sot Archivio Apostolico Vaticano/ është shqiptarja, Prof. Dr. Etleva Lala).
Pra dëshirojmë të ripërsërisim se shkak për mosemërimin e imzot Kaçorrit si ipeshkv në Shkup, Shkodër apo Durrës është origjina e tij prej “laramani ose kriptokatoliku” dhe asgjë tjetër personale, politike apo fetare, etj.
Të gjithë ne ia kemi borxh një perosnaliteti dhe figure të tillë poliedrike, e atdhetare, që ta vëmë atë në vendin e tij, aty ku i takon, në lterin e lirisë, si njëri prej themeluesve të shtetit bashkëkohor shqiptar.
(Fragment monografia për Imzot Nikollë Kaçorrin)

DOKUMENTE ARKIVORE NGA HAUS UND HOF STAATSARCHIV WIEN, PËR IMZOZ NIKOLLË KAÇORRIN
Perandoria Austro-Hungareze ka ndjekur me vëmendje të veçantë zhvillimet politike që ndodhnin në Ballkan në përgjithësi dhe në veçanti në Shqipëri. Diplomacia austro-hungareze ishte shumë aktive në fusha të ndryshme, posaqërisht nga koha e Rilindjes Kombëtare, duke vazhduar me ritëm të shtuar në vitet e shpalles së Pavarsisë, por edhe më vonë në vitet në vijim. Duke ndjekur nga afër përmes përfaqësuesve të saj, zhvillimet në trevat shqiptare që ende ishin në pushtim osman, përmes raporteve, telegrameve dhe dokumentacion tjetër zyrtar, ne sot mund të analizojmë shumë aspekte nga këndvështrime të ndryshme si të mbështetjes politike, ekonomike, ushtarake, kulturore, arsimore, sociale etj.
Në këtë kuadër, kësaj radhe botjmë “vetëm” katë dokumente që kanë të bëjnë ngushtë me veprimtarinë e nënkrytarit të Qeverisë së Vlorës, atdhetarit dhe klerikut të ndritur don Nikollë Kaçorri, i cili edhe përkundër presionit që shkonte deri në kërcënim, nuk hoqi dorë asnjëher nga Lëvizja Kombëtare Shqiptare për Pavarsi dhe për krijimin e shtetit shqiptar. Jo rrallë herë gjuha dhe veprimet diplomatike marrin ngjyrime tjera, të cilat duhen shikuar nga koha kur kanë ndodhur, e asnjë mënyrë nga pozitat e sotme.
Dokokumentet që po analizojmë janë me mjaft interes për një peridhuë kohore prej vetëm dy muajsh, por kohë e mjaftueshme, për të krijuar një përshtypje dhe ide të qartë për zhvillimet dinamike dhe pozicionet në të cilat ndodheshin atdhetarët shqiptar gjatë kësaj periudhe plot trazira, sfida dhe të papritura.
Në dokumentin e parë që botojmë këtu, me mjaftë interes është qëndrimi i kryeipeshkvit të Durrësit imzot Primo Biankit si ndaj Austro-Hungarisë, poashtu edhe ndaj Selisë së Shejtë. Rëndësi të veçantë ka ky dokument për propozimin e bërë nga kryeipeshkvi për emrimin e ndihmësit tij, si dhe mendimi shumë i lartë që ka ai, për don Nikollë Kaçorrin. Është mjaft domethënës fakti, kur kryeipeshkëv imzot Bianki shpreh rezervat e tij për imzot Doçin dhe klerin shkkodran, të cilët, sipas tij, mund të “bëjnë intriga” kundër don Nikollë Kaçorrit. Për fat të keq, nuk kemi të sqaruar arsyen e një rezerve të tillë. Nëse shikojmë dokumentacionin tjetër, atëher ky rast nuk është i vetmuar.
Dokumenti i dytë është një telegram i nënkonsullit austro-hungarez Rudnay, dërguar në Ministrinë e Punëve të Jashtme të Austro-Hungarisë për veprimet e don Nikollë Kaçorrit, të cilat kanë të bëjnë me ndihmën e ofruar prej tij, për drejtuesin e kryengritjes së malësorëve Pal Vataj nga Biza. Përmes këtij dokumenti mund të ndjekim kujdesin dhe interesin që tregon për zhvillimet në Shqipëri dhe rajon Austro-Hungaria. Inforamcionet e hollësishme të shënuara në dokument na mundësojnë të kemi një pasqyrim shumë të saktë për dinamikën e zhvillimit të situatës politike dhe qëndrimet e klerikëve shqiptarë, veçanërisht të don Nikollë Kaçorrit. Është shumë interesant presioni që i bën don Nikollë Kaçorrit, nënkonsulli Rudnay për veprimet e tija, i cili në fund detyrohet të pranoj ndihmën e ofruar për Pal Vatajn. Nënkonsulli njofton për këto veprime ministin, ambasadorin e Austro-Hungarisë në Stamboll dhe konsullatën e tyre në Korfuz.
Dokumenti i tretë që botojmë është një relacion zyrtar nga Ministria e Punëve të Jashtme Austro-Hungareze me udhëzime shumë të qarta për nënkonsullin Rudnay dhe ambasadorin, Markezin Pallavicini, për qëndrimet që duhet mbajtur ndaj klerit katolik dhe rreth zhvillimeve politike në Shqipëri. Qëndrimet shtetërore janë të qarta, të prera dhe shumë domethënse. Vihet në pah se kjo Ministri në mënyrë të vazhdueshme ka kundrështuar dhe më tutje do kundërshtoj dyshimet e qeverisë Otomane për qëndrimet e Klerit katolik në Shqipëri, duke u arsytuar me qëndrimet korrekte të pjesës dërmuese të klerikt katolik. Por, nuk mungojnë as tonet e ashpra dhe rekomandimet e prera, të cilat shkojnë deri në masën e kërcënimit për don Nikollë Kaçorrin, të cilit i kërkohet që të heq dorë nga veprimtaria patriotike sepse në të kundërt do njofotjnë edhe Selinë e Shejtë, përkatësisht udhëheqësit e tij, në Propganda Fide, në Vatikan.
Dokumenii katër edhepse i shkurtër, nënkosulli Rudnay, e njofton Konsullin e Përgjithshëm për qëndrimet dhe veprimet e tija ndaj don Nikollë Kaçorrit, si dhe për mosmundësinë e shkuarjes për vizitë te kryeipeshkvi imzot Primo Bianki në Delbinisht për shkak të situatës dhe rrethanava jo të favorshme politike. Mjaft i ashpër është qëndrimi për don Nikollë Kaçorrin, ku e informon eprorin e tij, se nga don Kaçorri ka kërkuar që të heq dorë nga vepimet e dyshmita politke! Është shumë i rëndësishëm informacioni se nënkonsulli ka fituar besimin e kelrit katolik, që len të nënkuptohet se ata nuk i mbështesin qëndrimet dhe veprimet e don Nikollë Kaçorrit.

Dok. 1.
Durrës, 04 prill 1912.
Raport sekret i të dërguarit Perandorak dhe Mbretëror në Durrës, Löwenthal, për Ministrin e Punëve të Jashtme të Austro-Hungarisë në Vjenë, kontin Leopold Graf Berchtold, rreth propozimit të kryeipeshkvit të Durrësit, imzot Primo Biankut, për emërimin e don Nikollë Kaçorrit si: coadjutor cum jure successionis, në këtë kryipeshkvi dhe insistimin e tij për mbështetje tek Selia e Shejtë, nga ana e Perandorisë Austro-Hungareze, përmes princit Schönburg.

Telegram numër 13
Tepër urgjet /Skeret!
Shkëlqesisë së Tij:
Ministrit të jashtëm perandork dhe mbretëror, kontit Bertchold,
Vjenë.
Imzot Bianki që pas disa ditësh do të shkoj në rezidencën e tij verore, më bëri një vizitë lamtumirëse dhe më këtë rast më parashtoi lutjen si vijon:
Ai e ndien vetën të plakur dhe të lodhur për të administruar kryeipeshkvinë që e drejton. Për shkak të sëmundjes që kaloi këtë dimër, ai është mjaft i dobësuar dhe pohon se nuk është në gjendje që të drejtoj e administroi me shumë sukses e energji, shërbimet që kërkohen prej tij, duke shtuar edhe vështirësitë e shumta dhe udhëtimet e mundishme si dhe kushtet shumë të këqija që janë në kryeipeshkvinë e tij.
Prandaj ai [imzot Bianki, m.a.] i është drejtuar me një kërkesë Selisë së Shejtë që ti caktoj një coadjutor cum jure successionis . Sipas pohimeve të tij, ai për këtë post kishte menduar protonoterin apostolik dhe njëherësh famullitarin e tij, për qytetin e Durrësit, dom Nikollë Kaçorrin, për të cilin mendon se është zgjedhja më e pëlqyeshme dhe më e drejtë edhe për ne.
Imzot kryeipeshkvi pasi më njoftoi më këtë kërkesë të drejtur për Selinë e Shejtë, më është lutur që nga ana e jonë t’i rekomandojmë Selisë së Shejtë, përmes princit Schönburg, që për këtë post të zgjidhet don Kaçorri, ose për këtë të merrej parsysh edhe mendimi i imzot Biankit. Nëse një gjë e tillë do kërkojhej nga ai, atëher ai do të popozonte vetë don Kaçorrin, dhe lutet që propzimi i tij të mbështetet nga ana jonë.
Imzot Bianki me këtë rast shprehu një shqetësim, sepse dyshon se kryeipeshkvia e Shkodrës dhe sidomos kleri i kryeipeshkvisë së Shkodrës, posaqërisht imzot Doçi, do bëjnë intriga kundër peronalitetit të don Kaçorrit.
Unë jam i bindur se personaliteti i klerikut të propozuar, nga ana e imzot kryeipeshkvit, është shumë mirë i njohur për shkëlqesinë Tuaj. Unë me këtë rast po kufizohem të vë në dukje, e të shënoj mendimet dhe dhe veprimtarinë e don Kaçorrit, që kam mundur të siguroj gjatë qëndrimit tim të shkurtër këtu. Këto qëndrime pajtohen plotësisht me qëllimet tona dhe me ineresat e Monarkisë.
Prandaj, marr guximin që të rekomandoj dhe mbështesë edhe nga ana ime, kërkesën e imzot kryeipeshkvit për popozimin e bërë nga ana e tij, duke i bërë një mbështetje energjike kandidaturës së don Kaçorrit.
Një kopje për Romën, numër 61 / Sekret
I dërguari Perandorak dhe Mbretëror
Löwenthal.

Dok. 2.
Durrës, 10 maj 1912.
Telegram i nënkonsullit Rudnay dërguar në Minisrtrinë e Punëve të Jashtme të Austro-Hungarisë për veprimet e don Nikollë Kaçorrit, të cilat kanë të bëjnë me ndihmën e ofruar prej tij, për drejtuesin e kryengritjes së malësorëve Pal Vataj nga Biza.

Telegram nr. 33
Shumë i nderuar Kont.
Me ndihmën e famullitarit të këtushëm, don Nikollë Kaçorri, me datë 04 të këtij muaji shkoi për në Korfuz, me vaporin e Lloyd-it, malësori Pal Vataj, katolik shkodran, një nip i Átit françeskan të Bizës, Rrok Vataj.
I përmenduri, gjatë kryengritjës së vitit të kaluar, ishte njëri nga udhëheqësit e malësorëve. Flitet se tani para disa kohësh, ai, ka vra në fshatin e tij, pesë ushtarë [turq, m.a] për t’u marrë armët. Sipas informacioneve që kam siguruar unë, i përmeduri, ka shpresë se do furnizohet me armë nga konsullata italiane ose nga Ismail Qemal beu, të cilin e ka takuar vitin e kaluar personalisht. Siq jam njoftuar unë, sapo ka mbërritur në Korfuz, Pal Vataj, ka zhveshur veshejn e tij kombëtare dhe ka veshur kostumin e rrobave europiane.
Don Nikollë Kaçorri, rezervorhej të më tregonte për këtë rast, si për identitetin e personit në fjalë ashtu edhe për qëllimet e tija. Pas insisitimit tim, ai pranoj se informacioni që kisha unë, ishte i saktë, dhe shtoi se Vataj, planifikon që të kthehet prap në Shqipëri përmes Serbisë ose Bosnjes.
Don Nikollës unë i vura në dukje rreziqet dhe problemet që mund të shkaktonte për te dhe për ne, ndihma e dhënë prej tij, për personin në fjalë.
Një kopje të këtij relacioni po ja transmetoj Konsullatës Perandorake dhe Mbretërore në Korfuz në numrin 183 / Rezervat.
Në mënyrë identike u njoftua Stambolli në numrin 29 dhe shkodra në numrin 28.
Shkëlqesi, pranoni, konsideratën dhe respektintonë më të thellë.
Rudnay.

Dok. 3.
Vjenë, 20 maj 1912.
Relacion zyrtar nga Ministria e Punëve të Jashtme Austro-Hungareze me udhëzime shumë të qarta për nënkonsullin Rudnay dhe ambasador Markezin Pallavicini për qëndrimet që duhet mbajtur ndaj klerit katolik dhe rreth zhvillimeve politike në Shqipëri.

Raport numër 2093-2094:
I. Zotit von Rudnay, Durrës
II. Markezit Pallavicini, Stamboll

Në lidhje me realcionin e datës 10 të këtij muaji, numër 33, ju lutem që në takimin e afërt me Imzot Biankin, zotëria Juaj, të drejtoni bisedën, duke i vënë atij në vëmendje rreziqet dhe pasojat që sjell qëndrimi i don Kaçorrit, me rastin e ndihmës për kalim fshehurazi të malësorit Pal Vataj për në Korfuz.
Ne kemi provuar në çdo kohë, që të kundërshtonin pranë Portës së Lartë, dyshimet e qeverisë otomane që shfaqeshin herë pas here kundër qëndrimit të klerit katolik, duke bërë rekomandimet e rastit. Këto kundërshtime tona, do të bëhen edhe në të ardhmen, duke u mbështetur në qëndrimin korrekt të shumicës dërmuese të klerit.
Por, është për të ardhur keq, që pikërisht don Kaçorri, e ka komprementuar në një farë mënyrë të papëlqyeshme pozitën e tij dhe të klerit me një çështje mjaft delikate, dhe po merret tani prap me veprime të dyshimta.
Në emër të kësaj Ministrie, zotëria Juaj, duhet ti luteni imzot kryeipeshkvit, për t’a paralajmëruar don Kaçorrin, që të mos i përsëritë herë tjetër këto veprime. Nëse qëndrimi i tij politik, do të sillte për pasoj ndonjë proçedim gjyqësor ndaj tij, atëher ne me keqëardhjen më të madhe do të ishim të detyruar të heqim dorë nga çfardo ndërhyrje në favor të personit në fjalë dhe se çështjen do ta paraqesim për dijeni Propagandës Fide.
Me rastine bisedimit tuaj me imzot Biankin, zotoria Juaj, të keni mirësinë ti vini në dukje edhe rastin e përmendur në relacionin Tuaj numër 28, të datës 27 të muaj të kaluar, që ka të bëj me festën e organizuar aty me rastin e hypjes në fron të Madhërisë së Tij, Sulltanit.Don Kaçorri nuk ka bërë ndriqimin e shtëpisë së famullisë katolike me këtë rast.
Në lidhje me relacionet e konsullatës Perandorake dhe Mbretërore të Durrësit, të dërguara për Shkelqësinë Tuaj, me numër 25 e 30, në datat 27 të muajit të kaluar e 10 të muajit në vijim , bashkangjitur këtu, ju dërgojmë për njoftim kofidencial kopjen e një udhëzimi të drejtuar nënkonsullit Rudnay, i cili ndjek veprimet e dyshimta të don Kaçorrit.
Relacioni nr. 2093 e 2094 është dërguar për zotin von Rudnay në Durrës dhe për markezin Pallavicini në Stamboll nga Ministria e Punëve të Jashtme e Austro-Hungarisë.

Dok. 4.
Durrës, 31 maj 1912
Në këtë dokument të shkurtër, nënkosulli Rudnay, e njofton Konsullin e Përgjithshëm për qëndrimet dhe veprimet e tija ndaj don Nikollë Kaçorrit, si dhe për mosmundësinë e shkuarjes për vizitë te kryeipeshkvi imzot Primo Bianki në Delbinisht, për shkak të situatës dhe rrethanava jo të favorshme politike.

Shumë i nderuari zoti Konsull i Përgjithshëm.
Urdhërin e ngarkaur me shkresën e lartëcekur numër 2093, të datë 20 të këtij muaji, unë, nuk kam mundur që ta vë në zbatim, sepse pengesë janë rrethanat e tanishme politike këtu. Nuk e konsideroj të këshillueshme një udhëtim për në Delbinisht për momentin.
Por, unë nuk kam lënë pas dore, as më parë e as tani, që në mënyrë shumë energjike të urdhëroja don Kaçorrin, që të hiqte dorë nga aktivitetet e tija politike të dyshimta, dhe për sa mund të jap një gjykim unë, personi në fjalë është i ekzaltuar, dhe tani është më i qetë se sa ishte më parë.
Shpresoj që më në fund ia kam arritur qëllimit që të fitoja qëndrimin e Klerit për këtë rast të veçantë. Deri me sot, këtu, nuk kemi pasur asnjë lëvizje kryengritëse në territorin e Kryeipeshkvisë, pëveç asaj të “Besës” së Kthellës, e cila është një çerdhe myslimanësh. Shpresoj që brenda mundësive të mia, do të siguroj qetësinë në këtë zonë.
Zoti Visner, është duke u kthyer. Që nga e enjta është nisur prej Korfuzit, i cili do të udhëtoj përmes Durrësit për në Vjenë. Me të mbërritur vaporri këtu, unë do e takoj atë dhe do drekoj së bashku me të.
Duke ju lutur me përulje të pranoni përshëndetjet e mia
Rudnay.
(Fragment nga vëllimi me dokumente arkivore ausotro-hungareze, për Imzot Nikollë Kaçorrin)

 
Literatura:
1. Alexander Koller, Kurie und Politik. Stand und Perspektiven der Nunziaturberichsforschung. Tübingen: Max Niemeyer Verlag Tübingen, 1998, f. 1-15.
2. Alfredo Laudiero, Oltre il nazionalismo. Le nuove storiografie dell’est. Napoli: L’Ancora del Mediterraneo, 2004, f. 20-24.
3. Angjelin Shtjefni, Nikollë Loka, Imzot Nikollë Kaçorri. Burrështetas shqiptar në altarin e atdheut. Tiranë: Emal, 2012.
4. Anisa Papleka, Domenikanët në Shqipëri. Përhapës të dijes dhe kulturës kombëtare dhe përendimore. /Hisotri & fe/. Shqip. /E përditshme e pavarur/. Tiranë. 31 mars 2007, viti II, nr. 85 (377), f. 26-27.
5. Bernardin Palaj, Tradita e krishterë te iliro-shqiptarët. Fisi i Shalës-Dukagjinit. Në: Mitologji doke dhe zakone shqiptare. (Zgjodhi, shtjelloi dhe përgaditi për shtyp Anton Nikë Berisha). Prishtinë, Shpresa, 2000, f. 87-150.
6. Christine Maria Grafinger, Die Ausleihe Vatikanischer Handschriften und Druckwerke 18. Jahrhundert. [Studi Testi, vëll. 407. Biblioteca Apostolica Vatikana]. Teil. II. Cità di Vaticano: Archivio Segreto Vaticano, 2002, vëll. 407, f. 311-356.
7. Dominique Kirchner Reill, Nationalists Who Feared the Nation. Adriatic Multi-Nationalism in Habsburg Dalmatia, Trieste, and Venice. Stanford, California: Stanford University Press, 2012, f. 116-118.
8. Douglas Saltmarshe, Identity in a Post-Communist Balkan State. An Albanian village study. Aldershot, Burlington USA, Singapore, Sydney: Ashgate, 2001.
9. Dhimitër Kotini (ed.), Qeveria e Përkohëshme e Vlorës dhe veprimtaria e saj – nëndor 1912 – janar 1914. Tirana: 1963.
10. Etleva Lala, The Papal Curia and Albania in the Later Middle Ages. Në The Long Arm of Papal Authority. Ed. Gerhard Jaritz, Torstein Jorgensen, Kirsi Salonen. Medium Aevum Quotidianum.Sonderband XIV – CEU Medievalia 8. Bergen, Budapest, Krems: CEU Press, 2004, ff. 89-101.
11. Etleva Lala, The Survival of the Catholic Church in Albania during the Period of Direct Contact with the with the Ottomans (1458-1484). Në: Et usque ad ultimum terrae-The Apostolic Penitentiary in Local Contexts.Edituar nga Gerhard Jaritz, Torstein Jørgensen, Kirsi Salonen. SeriaCEUMedievalia. Budapest: Central European University, Department of Medieval Studies, Central European University Press, 2007, f. 115-122.
12. Fehari Ramadani, Shqipëria në politikën e Austro-Hungarisë në fillim të shek. XX. /Albania in the policy of the Austro-Hungary in the beginning of the 20th century/. Në: Studime Historike. Qendra e Studimeve Albanologjike. Instituti i Historisë. Tiranë: Instituti i Historisë, 2008, viti LXII (XLV), nr. 3-4, f. 39-64.
13. Ferid Duka, Dritan Egro, Sokol Gjermëni [Edit], Shqipëria në dokumentet Austro-Hungareze (1912). Vëll. II (prill-maj). Qendra e Studimeve Albanologjike. Instituti i Historisë-Tiranë. Botimet Albanologjike.Tiranë: Qendra e Studimeve Albanologjike. Instituti i Historisë-Tiranë, 2012, vëll. II.
14. Fulvio Cordignano S. I., L’Albania a traverso l’opera e gli scritti di um grande Missionario italiano il P. Domenico Pasi S. I. (1847- 1914). Volume III. Da Alessio a Oroshi, per le amarissime prove di Durazzo, con la potenza purificatrice della persecuzione – rivolto uno sguardo verso l’Oriente – a la gloria della fine.Roma – Istituto per l’Europa Orientale, 1934, vëll. III, f. 409-441.
15. Gjon Lleshi, Selia Arqipeshkvnore e Durrësit & Kisha e Shën Teodoritnë Delbnisht Kurbin /La Sede Arcivescovile di Durrazzo & Chiesa di San Teodoroa Delbnisht, Kurbin Në: Miqësia. Revistë kulturore periodike eShoqatës Kombëtare të Miqësisë & Bashkëpunimit Shqipëri – Itali. Tiranë: Organ i Shoqatёs Kombёtare tё Miqёsisё dhe Bashkёpunimit Shqipёri –Itali, 2011, dhejtor, viti III, nr. 3, f. 17-19.
16. Ilirjana Kaceli ‐ Demirlika, Kongresi i Elbasanit dhe shkolla Normale në arsimin shqiptar. Në: Në: Gjurmime Albanologjike – Seria e shkencave historike. Prishtinë: Instituti Albanologjik i Prishtinës, 2020, vëll. 50, f. 129-143.
17. Jusuf Buxhovi, Nga Shqipëria osmane te Shqipëria evropiane. Prishtinë: Faik Konica, 2010.
18. Krisztián Csaplár-Degovics, Der erste Balkankrieg und die Albaner. Beitrag zur Geschichte der Unabhängigkeitsproklamation Albaniens (28. November 1912). /The First Balkan War and the Albanians. Contribution to History of the Declaration of Independence in Albania (28. November 1912)/. Në: Südost-Forschungen. Internationale Zeitschrift für Geschichte, Kultur und Landeskunde Südosteuropas. München: Institut für Ost- und Südosteuropaforschung Veröff entlicht durch Verlag de Gruyter Oldenbourg, 2015, vëll. 73, f. 168-201.
19. Krisztián Csaplár-Degovics, Lufta e Parë Ballkanike dhe shqiptarët. Një kontribut për historinë e shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë (28 nëntor 1912) /The First Balkan War and the Albanians. A contribution to the history of the proclamation of the Albanian independence/. Në: Revistë Kulturore Pranverë – Vjeshtë 2013. Tiranë, 2013, vëll. 30-31, f. 54-84.
20. Krisztián Csaplár-Degovics, The Policy of the Provisional Government of Vlora between December 1912 and April 1913. Në: Journal of Balkan and Black Sea. Viti 2, bleni 3. Dhjetor 2019, f. 97-128.
21. Ledia Dushku, Nga të mandatuar në kohë lufte, në të zgjedhur në periudhë paqeje: një qasje krahasuese e tipareve të përfaqësimit në Kuvendin Kombëtar të Vlorës dhe parlamentin e vitit 1921.Në: Studime Historike. Tiranë: Akademia e Studimeve Albanologjike. Instituti i Hisotrisë, 2021, viti LXXV (LVIII), nr. 1-2, f. 69-89.
22. Liman Varoshi, Ballkanet mes tri perandorive. Nga kriza e Lindjes deri në kohët e reja. (Universiteti “Aleksandër Xhuvani” i Elbasanit. Fakulteti i Shkencave Humane, Departamenti i Historisë dhe Gjeografisë). Tiranë: Naimi, 2010.
23. Lorenzo Tacchella, Il Cattolicesimo in Albania nei secoli XVII e XVIII. /Dalle Visite ad Limina Apostolorum e dai Processi Concistoriali/. Verona: Biblioteca Capitolare di Verona, 1984, f. 38.
24. Lorenzo Tacchella, Le Antiche sedi episcopali Latine, Greche e Bulgare dell’Albania etnica e della Macedonia. Milano: Biblioteca dell’ Accademia Olubrense, 1990.
25. Ludwig Thallóczy, Beiträge zur Siedlungsgeschichte der Balkanhalbinse. /Die Urgeschichte des Illyrertums au dem Gebiete Bosniens. Në: Illyrisch-Albanische Forschungen. München und Leipzig: Verlag von Duncker et Humblot, 1916, vëll. I, f. 40-47. (Ne kemi shfrytëzuar edhe: Vëzhgime Iliro-Shqiptare. Përkthyer nga Mustafa Merlika-Kruja. Shkodër: Camaj-Pipa, 2004).
26. Matteo Sanfilippo, Alexander Koller, Giovanni Pizzarusso, Gli archivi della Santa Sede e il mondo asburgico nella prima età moderna. Viterbo: Sette Città, 2004.
27. Musa Ahmeti, Në nderim të njërit prej themeluesve të shtetit bashkëkohor shqiptar – Imzot Nikollë Kaçorrit. Në: Imzot Nikollë Kaçorri. Burrështetas shqiptar në altarin e atdheut. Tiranë: Emal, 2012, f. 5-10.
28. Nicola Jorga, Geschichte des Osmanischen Reisches. /Geschichte der Europäischen Staaten/. Gotha: Friderich Andreas Perthes Aktengesellschaft, 1908, vëll. I.
29. Nik Ukgjini, Nënkryetar i Qeverisë së Vlorës, Kaçorri, rivarroset në Kishën e Shën Luçisë në Drrës. Shqip. Tiranë, 09 shkurt 2011.
30. Nuridin Ahmeti. Kontributi i klerikëve në shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë më 1912. Në: Gjurmime Albanologjike – Seria e shkencave historike. Prishtinë: Instituti Albanologjik i Prishtinës, 2013, vëll. 43, f. 185-196.
31. Odette Marquet, Pjetër Bogdani. Letra dhe dokumente nga Arkivi i Kongregatës “de Propaganda Fide” si dhe nga Arkivat Sekrete të Vatikanit./Mendimi Shqiptar/. Shkodër: Shtëpia botuese “At Gjergj Fishta,” 1997.
32. Pëllumb Xhufi, Ndikime Italiane Në Rilindjen Kombëtare Shqiptare. /Italian influences in the Albanian National Movement/. Në: Studime Historike. Qendra e Studimeve Albanologjike. Instituti i Historisë. Tiranë: Instituti i Historisë, 2014, viti LXVII (L), nr. 1-2, f. 19-40.
33. Philippe Levillian (Ed.), Dizionario storico del Papato. /Cmitato scientific: Philippe Boutry, Oliver Guyotjeannin, Philipe Kevillain, François-Çarles Uginet, Jean-Louis Voisin/. Milano: Bompiani, 1994, vëll. II, I-Z.
34. Pjetër Logoreci, Dom Nikollë Kaçorri. Letrat e panjohura në arkivin e Vjenës. Rilindasi. Suplement javor drejtuar nga Admirina Peçi. /Shqiptarja.com/. Tiranë: Shqiptarja.com, 12 qershor 2012, f. 20-21.
35. Ramë Buja, Kosova në krizën jugosllave. Prishtinë: AAB Riinvest, 2011.
36. Roberto Moroco dela Roca, Kombi dhe feja në Shqipëri 1920-1944. (Përktheu nga origjinali italisht: Luan Omari). Tiranë: Shtëpia botuese “Elena Gjika”, 1993.
37. Sali Ajazi, Nikoll Kaçorri nënkryetar i qeverisë së Vlorës 1912. Tiranë, 2002.
38. Shan Zefi, Islamizimi i shqiptarëve gjatë shekujve (XV-XX). Arsyet e islamizimit dhe qëndrimi i Kishës ndaj kësaj dukurie.Prizren: Drita, 2000.
39. Tomë Mrijaj, Imzot Nikollë Kaçorri-një ndër baballarët e kombit shqiptar. Në: Dielli Demokristian. Buletin Informativ. Vjenë: Organ i aktivistëve dhe intelektualëve shqiptarë demokristianë në Vjenë, qershor 2017, nr. 29, f. 25-26.
40. Xheladin Shala, Shpallja e Pavarësisë më 1912 dhe përgjysmimi i Shqipërisë. /Declaration of Independence in 1912 and Dimidation of Albania/. Në: Gjurmime Albanologjike – Seria e shkencave historike. Prishtinë: Instituti Albanologjik i Prishtinës, 2007, vëll. 37, f. 161-180.
41. Zekeria Cana, Populli shqiptar në kapërcyell të shekullit XX. Prishtinë: Instituti Albanologjik i Prishtinës, 1990.

Foto: Wikipedia.

Papa Klementi XI – Albani,  urdhëron që Prospectus, të shtypet me shpenzimet e tij dhe t’u shpërndahet falas të gjithë të interesuarve. Për Át Riçeputin, papa bën një veprim shumë të favorshëm duke i dhënë atij Privilegium Apostolicum me të cilin ai mund të futej dhe të studionte në të gjitha arkivat dhe bibliotekat e Italisë, por edhe të vendeve të tjera, edhe pse ato nuk ishin gjithmonë të hapura: për studiues, personalitetet kishtare dhe të interesuar interesuar të tjerë. Një leje e tillë shumë speciale, të cilën mund ta jepte vetëm papa e askush tjetër, d.m.th., as mbretërit e as sundimtarët lokalë, Riçeputit i mundësoi të konsultonte edhe ato burime, dorëshkrime e dokumenta të cilat mbanin siglën sekret apo shumë sekret.

Prof. Dr. MusaAHMETI

Center for Albanian Studies

Budapest

                Pas regjistrimit dhe sistemimit të lëndës së mbledhur, të cilën Riçeputi e quante: “Bibliotheca manuscripta Illyricana”[1] të gjithë së bashku ishin të mendimit se nuk ishte e mundur të botohej asnjë pjesë e Historisë së Ilirisë, pa u bërë krahasimet e duhura në mes të katër serive të planifikuara, për t’iu shmangur përsëritejve të shumta, në një apo në të gjitha seritë, të disa ngjarjeve, personaliteteve ose momenteve të ndryshme, që duhej të inkorporoheshin si njësi të veçanta.[2] Psh. emri i një ipeshkvi mund të përsëritej në serinë e parë kur bëhej fjalë për ipeshkvët dhe ipeshkvitë, pastaj në të dytën kur bëhej fjalë për Sinodet kishtare, në të tretën kur bëhej fjalë për shenjtorët dhe në të katërtën ku ishin të renditur rregulltarët, etj.

Një gjë e tillë, do të vononte shumë fillimin e botimit të veprës, gjë që autorëve do t’u sillte kokëçarje të shumta, ngaqë ata të cilët prisnim me padurim botimin e veprës ishin në fund të durimit, ndërsa numri i kundërshtarëve të një botimi të tillë sa vinte e shtohej; në anën tjetër, autorëve u ofrohej mundësia që të vazhdonin hulumtimet dhe studimet e tjera, veçanërisht në veprën madhore Acta Sanctorum[3]të cilën e kishin përgatitur për botim bollandistët dhe kishin arritur të botonin 50 vëllime në format in folio. Përveç kësaj u ofrohej mundësia që të konsultonin edhe veprat e shumta të autorëve antikë, historianëve e gjeografëve, vepra të cilat nuk kishin arritur t’i shfrytëzonin më parë si dhe botimet më të fundit, të autorëve të shumtë të fushave të ndryshme.

Megjithatë kundërshtarët e Riçeputit ishin shumë aktivë. Veç të tjerash, ata botuan edhe një broshurë kundër tij dhe punës që bënte.[4] Në mesin e kundërshtarëve kishte njerëz të njohur nga jeta publike, intelektualë dhe prelatë kishtarë. Veçanërisht të zëshëm ishin disa anëtarë të Urdhërit të Jezuitëve. Gjatë kohës kur mblidhte burimet dhe dokumentet për veprën e tij nëpër Dalmaci, Riçeputin e kundërshtojnë me forcë një grup intelektualësh dhe klerikësh dalmatinas, të cilët dërguan letra të shumta me akuza të rënda kundër tij, në Dubrovnik, Riekë, Zagreb, Venedik, Padovë dhe Romë, por pa arritur ndonjë sukses.[5] Kërcënimet arrinin deri aty sa kishte raste kur kundërshtarët kërkonin ta padisnin në gjyq ose shkonin edhe më larg në kërcënimet e tyre sa pohonin se do ta vrisnin, nëse ai nuk do të hiqte dorë nga puna e filluar për të shkruar veprën Illyricum Sacrum.[6] Shumë aktiv ishte edhe inkuizicioni venedikas dhe censura.[7] Disa nga këto të dhëna, por edhe shumë të tjera, ruhen në korrespodencën e Riçeputit e cila tani është e shpërndarë në Venedik,[8] Firencë,[9] Vatikan,[10] Padovë, Zagreb,[11] Romë,[12] Friuli, etj.

Në mesin e atyre që e mbështesnin dhe inkurajonin Riçeputin para intelektualëve, shkencëtarëve, teologëve dhe njerëzve të shquar të jetës publike dhe shoqërore ishin papët. Mund të pohohet me sigurinë më të madhe se që nga fillimi papët e përkrahën idenë dhe projektin e Riçeputit për të shkruar veprën Illyricunm Sacrum. Ndër të parët, por edhe më i rëndësishmi, është papa Klementi i XI, i cili edhe më parë, para se të fillonte pontifikatin e tij si papë, kishte qenë interesuar për historinë e Ilirisë dhe të Shqipërisë, interes ky që vinte ngaqë ishte me origjinë shqiptare. Ai e dinte se të parët e tij ishin shpërngulur nga Shqipëria Veriore, para pushtimit osman dhe ishin vendosur, në Itali, përkatësisht në qytetin e Urbinos.

Gjatë audiencës në vitin 1720[13] që pati te papa Klementi XI, at Riçeputi i dhuroi papës edhe një kopje të dorëshkrimit të Prospectus. Papa ishte shumë i entuziazmuar rreth përgatitjeve për veprën Illyricum Sacrum, saqë i dhuroi të gjithë koleksionin[14] e tij të dorëshkrimeve, dokumenteve dhe librave të shumtë që ai kishte mbledhur që kur ishte i ri Riçeputit, me qëllim që ky i fundit të shkruante veprën: “Le Origini e le Antichita”[15] për origjinën e tij dhe lidhjet që kishte me familjet fisnike shqiptare, por edhe ato fqinje, sllave, greke, malazeze, etj.

                Papa Klementi XI, me këtë rast, urdhëron që Prospectus, të shtypet me shpenzimet e tij[16] dhe t’u shpërndahet falas të gjithë të interesuarve. Për Riçeputin, papa bën një veprim shumë të favorshëm duke i dhënë atij Privilegium Apostolicum[17] me të cilin ai mund të futej dhe të studionte në të gjitha arkivat dhe bibliotekat e Italisë, por edhe të vendeve të tjera,[18] edhe pse ato nuk ishin gjithmonë të hapura as për studiues dhe të interesuar të tjerë, dhe as për personalitetet kishtare, etj. Një leje e tillë shumë speciale, të cilën mund ta jepte vetëm papa e askush tjetër, d.m.th. as mbretërit e princërit lokalë, Riçeputit i mundësoi të konsultonte edhe ato burime, dorëshkrime e dokumenta[19] të cilat mbanin siglën sekret apo shumë sekret.[20]

                Edhe papët e tjerë, po ashtu e kanë mbështetur dhe inkurajuar Riçeputin dhe pasardhësit e tij. Papa Inocenti XIII, si pasardhës i Klementit XI, mbështeti autorët e veprës Illyricum Sacrum, duke u njohur atyre të gjitha privilegjet dhe autorizimet që u kishte dhënë paraardhësi i tij, por në të njëjtën kohë ndihmoi financiarisht në forma dhe mënyra të ndryshme.[21]

Papa tjetër, Benedikti XIII,[22] ishte mbështetës i zjarrtë i Riçeputit. Pos ndihmave të shumta financiare, Riçeputit i dhuron edhe një dorëshkrim shumë të vjetër, me vlera të jashtëzakonshme i cili përmbante biografinë e shën Gjon Orsinit,[23] ipeshkvit të Trogirit. Këtë dorëshkrim, Farlati e boton si pjesë të vëllimit të IV te Illyricum Sacrum,[24] kur trajton historikun e ipeshkvisë së Trogirit.[25]

Në mënyrë të vendosur dhe shumë autoritative, papa e mbështet Riçeputin duke mos ua vënë veshin letrave dhe vërejtjeve të shumta që arrinin kundër tij, qoftë për vonesën tashmë mjaft të gjatë rreth botimit të veprës, por edhe për akuzat e rënda se: “Riçeputi nuk ishte i zoti dhe i aftë të përfundonte një vepër të tillë, tepër voluminoze dhe shumë të rëndësishme.”[26]

Pasardhësi i Inocentit të XII,[27] Benedikti XIV, [28] gjatë audiencës së fundit,[29] i dhuron Riçeputit disa dorëshkrime mbi shtëpinë e Loretos nga Nazareti, por edhe e ndihmon me shuma të mëdha të hollash për të mbuluar shpenzimet e kopjuesve të dokumenteve të shumta që Riçeputi kishte nxjerrë nga Arkivi Sekret i Vatikanit, nga Biblioteka Apostolike e Vatikanit dhe nga institucione të tjera, numri i të cilave në vëllime shkonte në dhjetëra. Ashtu si edhe parardhësit e tij, papa refuzon të gjitha akuzat që drejtoheshin në adresë të Riçeputit, veçanërisht ato që vinin nga disa personalitete të shquara të jetës publike, si edhe kishtare.[30]

                Lënda e mbledhur deri në vitin 1721 e “Bibliotheca manuscripta Illyricana” sipas dëshmive arkivore, ishte jashtëzakonisht e madhe. Ajo përfshinte treqind e pesëdhjetë e nëntë vëllime me dorëshkrime[31] ku përveç të tjerave kishte edhe bula papnore, diploma të ndryshme, privilegje, fletëdhurata, dorëshkrime sinodesh e koncilesh që nga shekulli i VI-të e deri në shekullin e XVII-të, gjenealogji, stema, ditarë të ndryshëm udhëpërshkrimesh, biografi të shumta të personaliteteve nga më të ndryshmet, legjenda, dëftesa, letërkëmbime, kontrata, akte noteriale, relacione dhe dokumente të tjera të cilat i kishin marrë si dhuratë, huazuar apo u kishin bërë përshkrime nga origjinalet. Përveç këtyre kishte dorëshkrime të mëdha, si tërësi të veçanta, kodikë, por edhe libra të ndryshëm, libra të rrallë[32] si dhe 268 tituj të botuar, pra gjithsej, 627 zëra.[33]

I ndodhur para presioneve të shumta, nga intelektualë, shkencëtarë, personalitete kishtare e udhëheqës të urdhërave të ndryshme për shkak të vonesës së madhe, at Riçeputi vendos që të ndërrojë konceptin e parë të veprës. Në vitin 1742[34] ai boton Prospectus-in[35] e dytë, sipas të cilit Illyricum Sacrum do të përbëhej prej tetëmbëdhjetë[36] vëllimesh.

Revizorët jezuitë, censorët dhe personat e tjerë, të caktuar enkas nga papa kishin dhënë mendim pozitiv për punën e at Riceputit. Është shumë interesant mendimi i at Jakob Koletit kur pohon se at Riçeputi kishte bërë vetëm një përmbajtje të tërë veprës Illyricum Sacrum; ndërsa vetë veprën ai as që kishte filluar ta shkruante.[37] Një pohim të tillë e hedhin poshtë si të paqëndrueshëm dokumentat arkivore[38] ku në mënyrë shumë të saktë pohohet se cilat vëllime kishte përgatitur at Riçeputi.[39] At Coleti shkon edhe më larg kur pohon se qeveria venedikase kishte ndaluar botimin e dy vëllimeve të para për shkaqe politike.[40]

Sipas të dhënave arkivore[41] at Riçeputi ishte duke përgatiur nëntëmbëdhjetë vëllime dhe shtatë tabela gjeografike. Titujt e vëllimeve që po përgatiste dhe disa nga ata edhe ishin përgatitur, janë si më poshtë:

1. Due tomi Isagogici approvati dal Padre Generale esistenti in Roma, da portarsi quanto prima a Venezia, e consegnarsi all’impressore.
2. Due Tomi dell’Illirico profano avanti Christo nato preparati sino ad ogni minuta parte, come li nauigli nel’Arsenale, che potranno prima di sei mesi consegnarsi ai Revisori. Sono in Venezia presoo il Padre Preposito.
3. Due altri Tomi dell’Illirico profano dopo di Christo nato preparati come li due premessi. Nel nostro Museo à Padova.
4. Quattro Tavole Geografiche molto ampie di nuova invenzione, che seruiranno alli due primi Tomi dell’Illirico Profano. Sono in Roma presso all’Autore.
5. Altre tre simili per gli altri due Tomi dello stesso Illirico profano.
6. Un Tomo Istorico, Critico e Geografico di Commentari sopra le quattro prime Tavole dell’Illirico profano opera del Padre Compagno. Nelle sue mani in Padova.
7. Tomi quattro Agiologici intitolati Sanctuarium. Contengono li Commentari, e gli Autori sopra le Annunziazioni di ogni Santo del Martirologio Illirico à norma or del Baronio nelle Note, ora de’Bollandisti negli Atti. In Padova.
8. Un Tomo Hierachico con tutte le mutazioni de’ nomi, de’ titoli delle dignita e de’ confini seguite dall’eta Apostolica sino alla presente. Preparato come sopra. Sono in Padova[42]
9. Quattro Tomi Pontificali cogli elogi, e le Vite de’ vescovi d’ogni Chiesa, commentate, ed ampliate à norma dell’Ughello. In Padova
10. Due Tomi Sinodici di Concili, e Lettere Apostoliche per lo più inedite à norma del Labbé. In Padova. Preparati ut supra.
11. Un Tomo Monastico coll’ Istoria de’ Monasteri, e de’ Monaci di tutti gli ordini. Preparato solamente negl’Indici, che mandano alle materie qua, e là sparse per il Museo.[43]

Ognuno di questi Tomi legato in Fasci stà collocato nel suo proprio cancello coll ordine, che qui si vede. Dati alle stampe saranno tutti di giusta mole. Latini, ben corretti, in carta bianca, e di bello carattere.[44]

Përveç kësaj, nga dokumentet që ruhen në Arkivin e Jezuitëve në Romë, pohohet se të gjjitha vëllimet e lartëcekura mund të përgatiten dhe dorëzohen në shtypshkronjë për tetë (8) vitet e ardhëshme.[45]

---

[1] K. Lučin, O tvorcima djela Illyricum Sacrum…, f. 43.

[2]M. Vanino, Illyricum Sacrum i Filip Riceputi…, f. 276.

[3]Ioannes Bollandvs, Acta Sanctorum Qvotqvot toto orbe Colvntvr, vel a Catholicis scriptoribus celebrantvr, qvae ex Antiqvis Monvmentis Latinis, Graecis, aliarvmqve gentium collegit, digessit, notis illvstravit Ioannes Bollandinvs Societatis Iesv Theologvs, Seruata primigenia Scriptorum phrasi. Operam et studium contvlit Godefridvs henschenivs eiusdem Societatis Theologvs. Ianvarii, Tomvs I. Antverpiae: Apud Ioannem Mervsivm, 1643-1960. [Vëllimi i parë është botuar në vitin 1643 në Antverpen, ndërsa vëllimi 67 në vitin 1940 në Bruksel. Ky vëllim ka këtë titull: Hippolytus Delehaye, Paulus Peeters, Mauritius Coens, Balduinus de Gaiffier, Paulus Grosjean, Franciscus Halkin, /Presbyteri Societatis Iesu/, Propylaeum ad Acta Sanctorum Decembris. Ediderunt: Hippolytus Delehaye, Paulus Peeters, Mauritius Coens, Balduinus de Gaiffier, Paulus Grosjean, Franciscus Halkin, Presbyteri Societatis Iesu. Martyrologium Romanum ad formam editionis Typicae Scholiis Historicis Instructum. Bruxellis: Subventionne par la Fondation Universitaire, 1940].

[4]K. Lučin, O tvorcima djela Illyricum Sacrum…, f. 43.

[5]J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 234; K. Lučin, O tvorcima djela Illyricum Sacrum…, f. 43.

[6]K. Lučin, O tvorcima djela Illyricum Sacrum…, f. 43;

[7]K. Lučin, O tvorcima djela Illyricum Sacrum…, f. 43.

[8]Në Muzeun Correr në fondin: Mss. Cicogna 3216-3217 [Cat. Cic. Nr. 1624-1625].

[9]Biblioteka Laurenciana, fondi: ASHB, 1720 (XV); ASHB, 1780 (II); ASHB, 1866 (XI).

[10]Biblioteca Apostolica Vaticana, fondi:Mss. Vat. Lat. 9041; 9049; 9062; Borg. Lat. 283.

[11]HDA, Fondi personal, Fanfogna-Garagnin, kut. 2, nr. 2.1.54; 1-8.

[12]Biblioteca Apostolica Vaticana, [BAV], fondi:Mss.Vat. Lat. 9041; 9049; 9062; BAV,fondi: Borg. Lat. 283.

[13]ASV, Congregacione del Disciplinae Regolare – Audientiae, saec. XVIII, vëll. 1-2; 3-4; E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 10.

[14]ARSI, Opp. N.N. 222, f. 5^v-6^r; M. Vanino, Illyricum Sacrum i začetnik…, dok. nr. 6; f. 36; M. Vanino, Illyricum Sacrum i Filip Riceputi…, f. 266; J. Kolanović, Građa za Illyricum Sacrum…, f. 142; K. Lučin, O tvorcima djela Illyricum Sacrum…, f. 41 e 44.

[15]M. Vanino, Illyricum Sacrum i Filip Riceputi…, f. 266.

[16]Papa Klementi XI, jo vetëm që heq shpenzimet e botimit të Prospectus, por edhe e ndihmon Riçeputin edhe në shumë raste të tjera duke i hequr të gjitha shpenzimet e udhëtimit, qëndrimit si dhe ato të kopjuesve që ishin të larta dhe të shumta.

[17]M. Vanino, Illyricum Sacrum i Filip Riceputi…, f. 266.

[18]H. Morović, Riceputijeva Ilirska Biblioteka…, f. 125.

[19]Është fjala për disa fonde tepër të veçanta nga Arkivi Sekret i Vatikanit; pastaj Arkivi i Propagandës Fide [Arkivi për Ungjillizimin e popujve] si dhe disa të arkivave të tjera, ndër to edhe disa arkiva e biblioteka private.

[20]Një pjesë e këtyre dokumenteve, të cilat i shfrytëzoi Riçeputi, nuk janë botuar dhe nuk u janë vënë në dispozicion studiuesve ende sot e kësaj dite, sepse fondet në të cilat ruhen ato dokumente ende nuk janë të hapura për shfrytëzim dhe studim publik.

[21]J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 232.

[22]F. P. Casavola, Enciclopedia…, Gaspare de Caro, te zëri: Benedeto XIII. [Pierfrancesco Orsini],  f. 429-439; J. Lučić, Daniele Farlati…,f. 233; P. Pisani, Enciclopedia Italiana…, vëll. XXVI, f. 251; P. Frutaz, Enciclopedia Cattolica. Vëll. IX, f. 763. [4 qershor 1724-21 shkurt 1730].

[23]Shën Gjon Orsini, ipeshkv i Trogirit, ka qenë kushëri i largët i papës. Papa quhej Vincenzo Maria Orsini, para se të fillonte pontifikatin në vitin 1724.

[24]Život sv. Ivana Trogirskog po izdanju Daniela Farlatija. Preveo i bilješkama Kažimir Lučin/. Trogir-Split: Matica hrvatska, Trogir – Književni krug, Split, 1998.

[25]D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. IV, f. 303-448.

[26]ASV, Fondi: Lettere di Particolari, vol. 119-123.

[27]F. P. Casavola, Enciclopedia…, Alberto Caracciolo, te zëri: Clemente XII. /Lorenzo Corsini/ f. 439-446; P. Pisani, Enciclopedia Italiana…, vëll. XXVI, f. 251; P. Frutaz, Enciclopedia Cattolica. Vëll. IX, f. 763. /16 korrik 1730 – 6 shkurt 1740/.

[28]F. P. Casavola, Enciclopedia…, Mario Rosa, te zëri: Benedeto XIV. /Prospero Lambertini/, f. 446-461; J. Lučić, Daniele Farlati…,f. 233; P. Pisani, Enciclopedia Italiana…, vëll. XXVI, f. 251; P. Frutaz, Enciclopedia Cattolica. Vëll. IX, f. 763. /22 gusht 1740-3 maj 1758/.

[29]Riçeputi kishte katër audienca te papa Benedikti i XIV, gjatë qëndrimit të tij të katërt në Romë.

[30]Sipas F. Buliq, papa Benedikti XIV kishte marrë nën kujdesin e tij botimin e veprës Ilyricum Sacrum. F. Bulić – J. Bervaldi, Kronotaksa…, f. 80.

[31]Miljenko Šamšalović, Građa za «Illyricum Sacrum» sačuvana u Padovi. Zbornik Historijskog Instituta Jugoslavenske. Zagreb, 1960, vëll. III, f. 419; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 233; Daniele Farlati, Illyrici Sacri, Ecclesia Salonitana ab ejus exordio usque ad Saeculum quartum Aerae Christianae, Ventiis: Apud Sebstianm Coleti (Superiorum premissu, ac Privilegio), 1751, vëll. I, f. XVI, shkruan: «Eo crevit rerum undique congestarum et codicum descriptorum seges et copia, ut inde extiterit Bibliotheca Illyrica, e manuscriptis voluminibus amplius trecentis conflata», për të vazhduar në f. XXV: «Rerum vero omnigenarum, que quoquo modo ad Illyricum pertinent vel referuntur, quantam maximam, undecumque potuit, copiam ac segetem ex editis vel ineditis scriptoribus collegit, ut nulla propemondum sit Provincia, vel Ecclesia Illyrica, ad cuius Historiam describendam aliquid materiae non congesserit, ac seposuerit. Illyrica Bibliotheca manuscripta … ex voluminibus partim, maioris, partim minoris formae, amplius trecentinis constat»; H. Morović, Riceputijeva Ilirska Biblioteka…, f. 126-127; dhe f. 138, referenca nr. 4; Hrvoje Morović, Bilješke uz katalog Ricpeutijve «Ilirske Biblioteke». Vjesnik bibliotekara Hrvatske. Zagreb: Izdaje: Društvo Bibliotekara Hrvatske, Zagreb. 1963, viti IX, nr. 1-2, f. 28, referenca nr. 4 J. Kolanović, Građa za Illyricum Sacrum…, f. 145, referenca, nr. 15.

[32]K. Lučin, O tvorcima djela Illyricum Sacrum…, f. 43.

[33]H. Morović, Bilješkeuz katalog Riceputijve…, f. 29; J. Kolanović, Građa za Illyricum Sacrum…, f. 145.

[34]K. Lučin, O tvorcima djela Illyricum Sacrum…, f. 43. Ne nuk kemi arritur të sigurojmë një kopje të këtij Prospecus-i përkundër kërkimeve të shumta në biblioteka dhe arkiva të ndryshme. Citimet i bëjmë sipas K. Lučin, O tvorcima djela Illyricum Sacrum…, f. 43.

[35]G. Valentinelli, Bibliografia della Dalmazia e del Montenegro…, f. 17, nr. 83 b. Sipas Valentinellit, Prospectus  i dytë botohet në Romë, në vitin 1738. Riçeputi, në këtë kohë, planifikonte të botonte veprën e tij në 18 vëllime. Shënimi që bën G. Valentinelli, mesa duket është i gabuar, sepse leximi i kujdesshëm i titujve të vëllimeve që planifikonte të botonte Riçeputi arrin numrin prej 23 vëllimesh; rreth vitit të botimit të Prospectus-i të dytë kemi të dhëna që kundërshtojnë njëra-tjetrën. P.sh. Carlo Combi, Saggio di Bibliografia Istriana. Bologna: Forni Editore Bologna, 1967, f. 219, shënon si vit botimi 1738, “Da questo prospetto si desume l’orditura dell’opera in diciotto volumi che il Riceputi aveva divisato di compore sotto il titolo di Storia Sacra e profana dell’Illirico.”; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 233, pohon se: «Prospectus II ishte botuar në vitin 1740, ku kishte 300 kapituj, në të cilët përshkruhej historia e ardhëshme e Ilirisë e ndarë në 18 vëllime»; sikur J. Lučić, mendon edhe porf. S. Antoljak, i cili është shërbyer si duket me J. Lučić-in, S. Antoljak, Hrvatska Historiografija do 1918…, vëll. I, f. 182; ndërsa K. Lučin, O tvorcima djela Illyricum Sacrum…, f. 43, si vit botimi shënon vitin 1742, duke numëruar 18 vëllime që planifikonte të botonte at Riçeputi; por edhe ky, sikurse Valentinelli, gabon kur shënon vëllimet, sipas llogaritjes së titujve të K. Lučin, del se at Riçeputi do të botonte veprën e tij në 22 vëllime e jo në 18!

[36]Pothuajse të gjithë studiuesit dhe biografët e at F. Riçeputit, sjellin shënimin prej tetëmbëdhjetë vëllimesh. Ngatërrohen kur shënojnë titujt e vëllimeve dhe ndarjen e tyre, duke krijuar një rrëmujë me shumë pasaktësira. H. Morović, Riceputijeva Ilirska Biblioteka…, f. 125; E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’»Illyricum Sacrum»…, f. 15; M. Vanino, Illyricum Sacrum i začetnik…, dok. nr. 7, f. 41-42; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 233, referenca nr. 9.

[37]F. Bulić, Accessiones et Correctiones all’Illyricum Sacrum…, f. 1.

[38]ARSI, Opp. N.N., 222, f. 18^r-22^v; M. Vanino, Illyricum Sacrum i Filip Riceputi…, f. 280-281; M. Vanino, Illyricum Sacrum i začetnik…, dok. nr. 7, f. 38-44; J. Kolanović, Građa za Illyricum Sacrum…, f. 145, referenca nr. 16; M. Vanino, Philip Riceputi S. I. Begründer…, f. 219.

[39]ARSI, Opp. N.N., 222, f. 20^r; M. Vanino, Illyricum Sacrum i začetnik…, dok. nr. 7, f. 41; J. Kolanović, Građa za Illyricum Sacrum…, f. 145, referenca nr. 16; M. Vanino, Illyricum Sacrum i Filip Riceputi…, f. 280-281.

[40]M. Vanino, Illyricum Sacrum i Filip Riceputi…, f. 280.

[41]Përshkrimin e titujve e sjellim nga dokumentet origjinale që ruhen në ARSI, Opp. N.N. 222,  ff. 20^r-v;  ndërsa pjesërisht janë botuar nga M. Vanino, Illyricum Sacrum i začetnik…, dok. nr. 7, f. 41-42; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 233, referenca nr. 9; E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 15-16.

[42]Ky titull mungon te J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 233, referenca nr. 9; M. Vanino, Illyricum Sacrum i Filip Riceputi…, f. 281.

[43]ARSI, Opp. N.N. 222,  ff. 20^r-v; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 233, referenca nr. 9; M. Vanino, Illyricum Sacrum i začetnik…,dok. nr. 7, f. 41-42. Ndërsa Emilio Patriarca, në studimin e tij: Il Padre Daniele Farlati e l’»Illyricum Sacrum», f. 15-16, sjell këtë renditje: 1. I Martiri (due tomi); 2. L’Illirico Profano a C. (due tomi); 3. L’Illirico Profano d. C. (due tomi); 4. Il Santuario (quattro tomi); 5. La Gerarchia (tomo unico); 6. I Pontefici (quattro tomi); 7. I Sinodi (due tomi); 8. I Monaci (tomo unico); me një ndryshim, ngase në numrin dy të renditjes së tij ka vendosur titujt nga renditja origjinale te numrat 4 e 6 që ruhet në ARSI, Opp. N.N. 222,  ff. 20^r-v, ndërsa numrin 5 e ka vendosur në  numrin tre të renditjes së tij duke lënë të kuptohet që at D. Farlati ka hartuar tabelat gjeografike të shënuara te numri tre i renditjes. Kriteri i renditjes ka rëndësi të veçantë ngase përmes kësaj mund të bëhet identifikimi dhe njohja e punës së bërë nga at Riçeputi.

[44]ARSI, Opp. N.N. 222, f. 20^v-21^r.

[45]ARSI, Opp. N.N. 222,  f. 21^r.

Në këtë kryevepër është mbledhur gjithçka që ka qenë e mundur të mblidhet sipas metodës dhe kritereve të shkencës historike të asaj kohe. Shkencëtarët, historianët dhe studiuesit, jo vetëm të asaj kohe, por edhe në shekujt e mëvonshëm si p.sh. Assemani, Sommervogel, Theiner, Valentinelli, Šufflay, Cambi, Ljubić, Jireček, Katalinić, Šišić, Bulić, Patriarca, etj., me respektin më të madh kanë pranuar punën dhe rezulatet që kanë arritur autorët e veprës, duke e quajtur atë si një vepër e jashtëzakonshme historike, por natyrisht, edhe duke vënë në pah lëshimet e natyrshme që ishin karakteristike për shkollën e asaj kohe, si rrjedhojë e kushteve objektive, por edhe faktorëve të ndryshme shoqërorë, kulturorë dhe politikë. Át Farlsti i vetëdijshëm se shumë dorëshkrime, burime historike, dokumente dhe libra ishin jokomplete, të dëmtuara dhe të mangëta, ai nuk i hedh ato si të pavlefshme, por përkundrazi, i shfrytëzon, duke i plotësuar dhe krahasuar me burime të tjera të besuara “acta et monumenta interpolata et mendosa non rejicienda, se corrigenda.”

Prof. Dr. Musa AHMETI

Center for Albanian Studies

Budapest

Studiuesi kryesor që ka meritën e paraqitjes vizuale dhe përmbajtësore  në formën ekzistuese të veprës Illyricum Sacrum, është at Daniele Farlati.[1] Është pikërisht Daniele Farlati ai që ndoshta ka meritën kryesore për metodën kritike të aplikuar në këtë vepër, gjë për të cilën ajo do të bëhej e famshme në të gjithë botën e atëhershme.

At Daniele Farlati ishte njëri ndër studiuesit më të njohur të historisë kishtare të shekullit të XVIII-të, e veçanërisht të asaj të Ilirisë. I formuar si studiues dhe historian, me një përgjegjësi të lartë për punën që bënte, ai përdor metodën kritike për inkorporimin e burimeve dhe të të dhënave të ndryshme arkivore në veprën e tij gjë për të cilën mendonte se është e domosdoshme: ars critica historico necessaria.[2] Arsyet e një pune të tillë ia diktonte vetë puna me burimet. Sipas dëshmisë së vetë at Farlatit, në burimet e dyshimta dhe ngjarjet e pasigurta, ishte i detyruar të shërbehej me burime të tërthorta, rikonstruktime dhe hipoteza të ndryshme, sepse “historico licet conjecturis uti ubi certa et explorata desunt”.[3] Ngjashëm kishin punuar dhe do të punonin edhe shumë studiues të tjerë, që do të nxirrnin në dritë kryevepra botërore.

I vetëdijshëm se shumë dorëshkrime, burime historike, dokumente dhe libra ishin jokomplete, të dëmtuara dhe të mangëta, ai nuk i hedh ato si të pavlefshme, por përkundrazi, i shfrytëzon, duke i plotësuar dhe krahasuar me burime të tjera të besuara, “acta et monumenta interpolata et mendosa non rejicienda, se corrigenda.”[4] Ndërkohë, ai është i vëmendshëm kur duhet të nxjerrë përfundime nga burimet e tërthorta dhe ato të dorës së dytë “vitanda tum temeritas, tum morositas in assentiendo,”[5] dhe me modesti duke pohuar se në fund të fundit, historianin dhe punën e tij e gjykojnë lexuesit, kolegët dhe koha, “auctor omnia sua judicio lectorum subjicit, a quibus doceri et corrigi cupit.”[6]

Për jetën dhe veprën e tij kemi shumë studime të veçanta si dhe burime arkivore të ndryshme, të cilat në mënyrë të gjithanshme mundësojnë një njohje të këtij personaliteti në të gjitha fushat krijuese me të cilat u mor ai, gjatë tetëdhjetë e tre vjetëve të jetës së tij.

At Daniele Farlati ka lindur më 22 shkurt të vitit 1690[7] në Shën Daniel të Friulit [San Daniele del Friuli].[8] Mësimet e para i mori nga një prift,[9] duke treguar zell, zgjuarsi dhe pjekuri të veçantë.[10] Prindërit, pastaj e dërguan te jezuitët, në Lyceun e Goricës,[11]  për të studiuar shkencat humanitare. Me kërkesën e tij, me të mbushur 18 vjet, pranohet në Urdhërin e Jezuitëve më 12 nëntor 1707[12] duke shërbyer në Bolonjë. Pas dy vjet rishtarie dhe studimesh mbi letërësinë si prift,[13] kalon në kolegjin e Jezuitëve të Bolonjës, për studime filozofie.[14] Nga Bolonja shkon në Kolegjin e Padovës në një sprovë pesë-vjeçare [1713-1718],[15] ku emërohet profesor ad humaniores litteras docendas[16]si dhe për letërsinë klasike (greke e latine). Gjatë qëndrimit në Padovë, me talentin e tij të rrallë dallohet në oratori, letërsi dhe poezi,[17] ndërsa në mësimdhënien e gjuhëve klasike shpalos talent duke treguar që dinte të alternonte hirin dhe dinjitetin e gjuhës së Ciceronit, lartësinë e mendimit, gjallërinë e imazhit dhe shkëlqimin e të shprehurit në italishten idiomatike.[18]

Në vitin 1718[19] dërgohet në Romë për të kryer specializimin në kursin e teologjisë në “Collegium Romanum”[20] ku mbaroi me rezultatin më të lartë të mundshëm. Në këtë univesitet, i cili është i njohur në gjithë botën, për selinë shumë të vjetër të filozofisë dhe teologjisë, dhe i nderuar nga papët, mban leksione për studentët e jashtëm në gjuhën greke [1720].[21] Në vitin 1721[22] punon si  asistent për metafizikë, ndërsa më 1722[23] për teologji në “Collegium Germanicum.”[24]

Në vitin 1721 shugurohet prift.[25] Ndërsa në vitin 1722[26] merr provimin në të gjitha traktatet e filozofisë dhe teologjisë, më parë duke mbrojtur me sukses studimet për Shkrimin e Shenjtë, historinë e kishës dhe teologjinë universale, duke fituar kështu gradën shkencore, doktor në filozofi e teologji.[27] Rikthehet në Kolegjin e Padovës për të bashkëpunuar me at Riçeputin në veprën e madhe historike, IllyricumSacrum [1722],[28] në të cilën do të punonte deri në vdekje, duke arritur të botonte katër vëllime; të pestin e kishte të gatshëm për botim, ndërsa të gjashtin e kishte para përfundimit dhe vëllimin e shtatë sapo e kishte filluar.[29]

Pas vdekjes së at Riçeputit, papa Benedikiti XIV i shkruan udhëheqësit të Urdhërit të Jezuitëve[30] që të emëronte personin që do të vazhdonte punën me veprën IllyricumSacrum dhe të cilit njëherësh do t’i besohej drejtimi i “Museo Illiyrico”[31] në Padovë. Udhëheqësi i Urdhërit, Tamburini, pasi ishte informuar deri në hollësi për punën që kishte bërë at Daniel Farlati gjatë njëzet viteve si bashkëpunëtor i at Riçeputit, i beson atij detyrën e vështirë për të vazhduar punën dhe njëherësh për të filluar botimin e vepërs IllyricumSacrum. At Daniel Farlati, pranohet nga të gjithë si personalitet me talent të rrallë,[32] njohës me përvojë i stilit latin të kohës, i palodhur në studim, këmbëngulës në punë, besimtar i devotshëm, me një jetë të përvuajtur dhe modeste.[33] Derisa kishte bashkëpunuar me at Riçeputin, at Farlati, me përpikmërinë më të madhe kishte ndjekur idetë dhe planet e tij për botimin e veprës, edhe pse ishte më i përgatitur se ai.[34]

Me korrektësinë më të madhe, tregon respektin dhe nderin e veçantë për paraardhësin e tij, at Filip Riçeputin, në vëllimin e parë të IllyricumSacrum, por njëkohësisht, thekson edhe disa nga shkaqet më kryesore se përse at Riçeputi nuk arriti të botonte veprën e tij deri në vdekje. Nga këto shkaqe, katër janë më kryesoret:

a) përkundër dëshirës dhe ambicjes së tij për të përfunduar veprën, at Riçeputi nuk arriti ta bëntë këtë për shkak të lëndës së shumtë, si dhe vështirësive të cilat nuk mund t’ i përballonte dot;[35]

b) shkaku i dytë ishte se duke qenë Iliria e lashtë një tërësi territoriale gjeografike e lidhur ngushtë mes veti, at Riçeputi ishte shumë i ndërgjegjshëm se nuk mund të botonte veprën e tij pjesë-pjesë, pa përfunduar së shkruari të tërën, ngase shkëputja ose ndërprerja e veprës mund të humbte vlerën dhe rëndësinë e saj;[36]

c) për shkak të mungesës së burimeve origjinale për lashtësinë dhe mesjetën e hershme, at Riçeputi u është shmangur hipotezave të imagjinuara, duke krijuar një sistem të veçantë të tij, për të ardhur tek e vërteta si dhe të dhënat sa më të sigurta gjithnjë duke eliminuar hamendësimet. Një gjë e tillë i merrte shumë kohë, duke shkaktuar vonesa të theksuara;[37]

d) shkaku i katërt, ai më i rëndësishmi, ishin kërkesat e shumta dhe presionet e pandërprera që vepra të botohej sa më parë, duke i shkaktuar huti, kokëçarje, humbje vullneti e dëshire për punë të mëtejshme.[38]

At Daniel Farlati thekson se për shkaqe dhe qëllime shkencore, ka ndërruar konceptin fillestar të veprës, “Histori e Ilirisë”, që kishte projektuar at Filip Riçeputi, ngase gjithnjë sipas tij, disa tërësi apo vëllime ishin të lidhura mes veti në atë mënyrë sa nuk ishte e mundur të shkruhen ndaras, si p.sh. historia e shenjtorëve, ipeshkëve, regulltarëve, koncileve etj. Prandaj vendosi që të shhkruante historinë e ipeshkvive dhe ipeshkëve të Ilirisë, duke treguar përmes saj historinë kishtare e cila kishte të bëntë me historinë e shenjtorëve, ipeshkëve, regulltarëve, koncileve, kuvendeve, etj.[39] Përveç HistorisëkishtaretëIlirisë, Farlati kishte planifikuar të shkruante edhe Historinë eIlirisë si dhe disa tema të tjera, për të cilat kishte siguruar burime, dokumente dhe literaturë të mjaftueshme.[40]

Pas ndryshimit të konceptit fillestar[41] të Riçeputit, at D. Farlati përcaktoi edhe hapësirën gjeografike të territoreve, për të cilat do të shkruante në veprën e tij. Duke qenë se Iliria, gjatë periudhave të ndryshme historike shtrihej në hapësira të ndryshme, herë më të gjëra e herë më të ngushta,[42] ai u përcaktua për kufijt gjeografikë të Ilirisë në kohën e perandorit Justinian,[43] duke zvogëluar kështu edhe territoret të cilat kishte planifikuar at Riçeputi. Ky ndyshim ndoshta është ndër më të rëndësishmit, sepse një pjesë e mirë e territoreve ku shtrihej Iliria e lashtë do mbesin pa u përfshirë në IllyricumSacrum.[44]

Me të filluar përgatitjet për botimin e vëllimit të parë, at Farlati, bën risistemimin e lëndës arkivore: dorëshkrimeve, dokumenteve dhe librave të shumtë, duke vazhduar kërkimet në arkiva e biblioteka të Italisë, por edhe gjetiu,[45] për të plotësuar[46] ato boshllëqe që vëreheshin pas konceptimit të ri të veprës.

Vëllimi i parë[47] i Illyricum Sacrum[48] i përkushtohet papës Benedikti  XIV-të,[49] ndërsa hyrja e vëllimit i përkushtohet Pacifik Bicës, kryeipeshkvit të Splitit dhe primatit të Dalmacisë e Kroacisë, ku trajton historinë e Ilirisë që nga antikiteti deri në shekullin e IV-të. Duke dëshiruar që të kishte një paraqitje sa më të saktë të historisë së Ilirisë, at Farlati në “Prolegomena”[50] të vëllimit të parë, na e paraqet këtë histori të ndarë në tre kapituj: “ProlegomenonIllyrico,”[51] “Prolegomenonde Dalmatia,”[52] dhe “De Illyrica et Dalmatica ecclesia, tum de Salona et ecclesia Salonitana.”[53]

Të dy kapitujt e parë trajtojnë historinë laike të Ilirisë dhe të Dalmacisë; ndërsa kapitullin e tretë, Farlati e ndan në dy nënkapituj: në nënkapitullin e parë[54] trajton kohën apostolike dhe fillimet e krishterimit në Iliri[55] dhe Dalmaci, për të vazhduar në nënkapitullin e dytë,[56] me historikun e qytetit të Salonës, metropolisë. Këtu ai boton edhe katalogje të ndryshme të sufraganive të kësaj ipeshkvie.

Vëllimi i dytë i Illyricum Sacrum[57] i përkushtohet papës Benedikti  XIV-të[58] dhe vazhdon me trajtimin e historisë kishtare të Salonës deri në shkatërrimin e qytetit por edhe historisë së Ilirisë dhe Dalmacisë, nga shekulli i IV-të deri në fillim të shekullit të VII-të. Pastaj trajtohet historia e perandorit Dioklecian të lindur në Salonë si dhe shënime interesante të akteve të martirëve. Rëndësi të veçantë në këtë vëllim ka shqyrtimi dhe analiza e letrave të papës GregorioMagno[59] nga fundi i shekullit të VI-të ngase hedhin dritë mbi gjendjen e Gadishullit Illirik në kohën e dyndjes së sllavëve në Ballkan. Vëllimi ka një shtojcë me faqosje të veçantë, e cila mund të ishte edhe studim në vete, ku paraqiten mbishkrimet në objektet e ndryshme të mermerit, të cilat ishin të shpërndara në një hapësirë të gjerë territoriale. Këto mbishkrime janë të ilustruara me shënime të shkurtëra nga at Francesco Zaccaria.

Vëllimi i tretë i Illyricum Sacrum[60] i përkushtohet papës Klementit XIII-të[61] dhe trajton historinë kishtare të Splitit, me theks të veçantë mbi popullsinë e Dalmacisë dhe Kroacisë. Pas sulmeve avaro-sllave dhe shkatërrimit të Salonës, selia kishtare bartet nga Salona në Split. Në këtë mënyrë Spliti u bë kryeipeshkvi e tërë Dalmacisë dhe Kroacisë. Kjo është edhe periudha kur populli kroat pranon krishtërimin dhe krijon shtetin e tij të pavarur. At D. Farlati duke trajtuar historinë e kryeipeshkëvisë së Splitit, në vija të trasha paraqet historinë mesjetare të Dalmacisë dhe të Kroacisë.[62]

Vëllimi i katërt i Illyricum Sacrum[63] i përkushtohet kryeipeshkëvit të Splitit Giovani Luca Garagnino[64] dhe trajton historinë kishtare të kishave sufragane të metropolisë së Splitit, disa nga të cilat kishin vepruar për një kohë të shkurtër.[65] Në këtë vëllim, në mënyrë të veçantë janë trajtuar ipeshkvitë: Belgradensis et Scadronensis, Bosnensis, Corbaviensis, Modrusensis, Seniensis et Ottociensis, Dumnensis, Macarensis sive Macarchensis, Nonensis, Phariensis, Tinniensis, Traguriensis ex quo Sibenicensis.[66]

                Vëllimi i pestë i Illyricum Sacrum[67] i përkushtohet Giovani Carsana,[68] kryeipeshkvit të Zarës dhe ishte përgatitur ekskluzivisht nga at Daniele Farlati, por nuk u botua për sa kohë ai ishte gjallë.[69] U botua më vonë, me emrin e tij, nga Jacopo Coleti. Në këtë vëllim trajtohet historiku i kishës metropolitane të Zarës dhe sufraganisë së Zagrebit si dhe archiepiscopatus, olim episcopatus[70] Jadertinus cum Appendice de episcopatus Pagensi; episcopatus Absorensis, Arbensis, Veglienis; episcopatus Siscianus nunc Zagrabiensis.[71] Në hyrje të këtij vëllimi, Jacopo Coleti, ka shkuar një studim biografik për jetën dhe veprën e at Daniele Farlatit.[72]

                Vëllimi i gjashtë i Illyricum Sacrum[73] u përkushtohet Rektorëve dhe Këshilltarëve të Republikës së Raguzës[74] dhe trajton historinë kishtare të kryeipeshkvisë së Raguzës dhe sufraganive[75] të saj: Rhizniensis dhe Kotorrit. Në mënyrë të veçantë është paraqitur historia e Epidaurit, i cili u rrënua në shekullin e VII-të, dhe banorët e të cilit u vendosën në Raguzë [Dubrovnikun e sotëm]. Gjatë mesjetës, qyteti i Raguzës u zhvillua në një komunë të lirë, ndërsa në shekullin e XV-të quhet Republikë. Në këtë vëllim janë studiuar archiepiscopatus Ragusinus, olim episcopatus Epidaurenis, episcopatus Tribuniensis et Mercanensis, Zachlumiensis, sive Stagnensis, Corcyrensis, Rhiziensis, episcopatus Catharensis olim Ascriviensis.[76]

                Vëllimi i shtatë i Illyricum Sacrum[77] i përshkushtohet papës Piu VII-të[78] dhe trajton historinë kishtare të Shqipërisë dhe pjesërisht atë të Epirit.[79] Në të paraqitet historia kishtare e episcopatus et archiepiscopatus Diocletanus, episcopatus et archiepiscopatus Antibarensis, Arbanensis seu Albanensis, Balleacensis, Buduensis, Daynensis sive Dagnenis, Drivastensis, Olciniensis, Pullatensis Major, Pullatensis Minor, Sardensis et Sappatensis, Suaciensis, Scodrensis primum archiepiscopatus dein episcopatus. – Episcopatus et archiepiscopatus Dyrrhachiensis, episcopatus sufraganei Metropolis Dyrrhachiensis, Lissensis seu Alexiensis, Amantinus, Apolloniensis, Aulonensis, Bendensis, Priscensis, Stephanensis, Bullidensis, Canoviensis, Crojensis, Lestronensis, Scampensis. Ky vëllim është i pajisur edhe me një apendiks metropolinë e Durrësit, dhe në të gjenden ipeshkvitë e Akroceraunisë, Pulkeriopolit, kryeipeshkvia e Krajinës, etj. (Appendix ad metropolim Dyrrhachiensem, in qua epsicopatus Acroceraunius et Pulcheriopolitanus, et archiepiscopatus Crainensis, episcopatus et archiepiscopatus Sirmiensis episcopatus Sirminensi metropoli subjecti, Bassianensis, Cibaliensis, Mursensis, Aemonensis, Horre-Margensis, Margensis, Singidunensis, Viminiacensis, Aquensis, ad Castra Martis, Iscensis et Ratiariensis.)[80] Përveç shumë dokumenteve të botuara për herë të parë, origjinalet e të cilave kanë humbur ose janë zhdukur pa gjurmë, në këtë vëllim gjejmë edhe letërkëmbimin e Skenderbeut,[81] pastaj tekstin komplet në gjuhën latine[82] të Kuvendit të Arbërit, etj.[83]

                Vëllimi i tetë i Illyricum Sacrum[84] i përkushtohet prefektit të Propaganda Fide, Francisco Fontana-s[85] dhe trajton historinë kishtare të Shqipërisë, Maqedonisë, Bullgarisë dhe disa viseve të tjera të Ballkanit, duke paraqitur historinë e këtyre ipeshkvive: Archiepiscopatus Scopiensis. Suffraganei episcopatus metropolis Scopiensis. Naissitanus, Staliensis, Ulpianensis, Zappatensis. Apendix ad metropolim Scopiensem, in qua patriarcatus Ipechiensis. Archieçiscopatus Sardicensis et Sophiensis, suffraganei episcopatus metropolis Sardicensis, Pautaliota, Remessianensis. Archiepiscopatus Marcianopolitanus, suffraganei episcopatus metropolis Marcianopolitanae, Nicopolitanus, Abritensis, Appiariensis, Axipolitanus, Comensis, Dorostorensis, Novensis, Odysseus, Sexantapristensis, Sugdaensis, Tiberiopolitanus, Dionysopolitanus seu Varnensis. Appendix ad metropolim Marcianopolitanam, in qua episcopatus Tomitanus. Episcopatus incertae metropolis, Belgradensis, Semandriensis, Bidiensis. Episcopatus Lychnidensis, ex quo archiepiscopatus Jusitinianae primae et Achridanus. Suffraganei episcopatus metropolis Achridae, Prisrensis. Espicopatus Debeleti et Zagorensis, ex quo archiepiscopatus Ternobensis. Suffraganei episcopatus metropolis Ternobensis, Belesbugdensis Brandizuberiensis.[86] Në kuadër të vëllimit të tetë, botohet edhe “Martyrologium Illyricum,” që më herët ishte botuar nga Jakob Koleti në vitin 1818, në Venedik.[87]

                Vëllimi i nëntë, ose i ashtuquajturi, “Accessiones et Correctiones all’Illyricum Sacrum del P. D. Farlati di P. G. Coleti”[88] botuar nga don Frane Buliqi, përfshin shtesat dhe korrigjimet e bëra nga at Jacopo Coleti për pesë vëllimet e para [I-V], të Illyricum Sacrum,[89] dorëshkrimi origjinal i të cilave ruhet në Bibliotekën Marciana të Venedikut.

Metoda e punës së at D. Farlatit konsistonte kryesisht në formën e pyetsorëve[90] që ua dërgonte ipeshkëvie dhe kryeipeshkëvive të ndryshme. Me anë të tyre, ai kërkonte të dhëna sa më të sakta nga klerikët përgjegjës për historikun e selive të tyre ipeshkvnore, respektivisht kryeipeshkvnore që nga themelimi. Në këta pyetsorë, sigurisht që nuk liheshin mënjanë pyetje të veçanta që preknin gjendjen aktuale dhe pozitën e tyre.[91] Me të njejtën metodë, at Farlati ka marrë edhe informacionet e nevojshme nga ipeshkvitë shqiptare të Shkodrës, Lezhës, Durrësit, etj. Në këto pyetsorë kemi pyetje që kërkojnë të dhëna të përgjithshme[92] si dhe shënime të detajuara për ipeshkvët[93] si dhe për kushtet dhe pozitën e tyre nën sundimin osman.

Në këtë kryevepër është mbledhur gjithçka që ka qenë e mundur të mblidhet sipas metodës dhe kritereve të shkencës historike të asaj kohe. Shkencëtarët, historianët dhe studiuesit, jo vetëm të asaj kohe, por edhe në shekujt e mëvonshëm si p.sh. Assemani, Sommervogel, Theiner, Valentinelli, Šufflay, Cambi, Ljubić, Jireček, Katalinić, Šišić, Bulić, Patriarca, etj., me respektin më të madh kanë pranuar punën dhe rezulatet që kanë arritur autorët e veprës, duke e quajtur atë si një vepër e jashtëzakonshme historike,[94] por natyrisht, edhe duke vënë në pah lëshimet e natyrshme që ishin karakteristike për shkollën e asaj kohe, si rrjedhojë e kushteve objektive, por edhe faktorëve të ndryshme shoqërorë, kulturorë dhe politikë.[95]

---

[1] Mbiemri i at Daniele Farlatit, sipas rregullave drejtshkrimore duhej te shkruhej me dy tt, Farlatti, mirëpo është bërë e zakonshme ta gjejmë me një t, ngase në të shumtën e rasteve edhe ai vetë e shkruante me një: t. Ne do të ndjekim formën Farlati, pra me një: t, ashtu siç është shkruar në Illyricum Sacrum. Shiko: Illyricum Sacrum, v. I, frontespici, por edhe në shumë dokumente dhe letërkëmbime që ruhen në: ARSI, BAV, Venedik – Museo Correr, Padova, Firencë, Split, etj. M. Vanino S. I., Illyricum…, f. 263, referenca nr. 14.

[2]Arti për të gjykuar, është i domosdoshëm për historianin. D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. XL; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 236.

[3]Historianit i lejohet që të shërbehet me parashikime kur mungojnë argumentat e sigurta dhe të verifikuara. D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. XXXV; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 236.

[4]Burimet dhe dokumentat e fallsifikuara dhe të pasakta nuk duhen refuzuar, por korrigjuar. D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. XLI; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 236.

[5]Kush shmang pasaktësinë pajtohet me pedantërinë. D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. XLII; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 236.

[6]Autori ia nështron çdo gjë të tijën gjykimit të lexuesve, nga të cilët dëshiron të studiohet dhe të korrigjohet. D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. XLII; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 236.

[7] At D. Farlati ishte djali i Anna Maria Fabricit dhe Valentin Farlatit, nga provinca e Udinos. Gian Giuseppe Liruti, Notizie delle vite ed opere scrite da letterati del Friuli. /Supplemento di Gian Giuseppe Liruti signor di Villafreda ec. Alle sue notizie delle vite ed opere de’ Letterati del Friuli/. Venezia: Tipografia Alvisopoli; ristampa: Forni editore Bologna]. Venezia, 1830 [Bologna, 1971; – Italia Gens. Repertori di bio-bibliografia italiana, nr. 21], f. 389; Rita Levi-Montalcini, Dizionario biografico degli italiani. Shiko te zëri: Farlati, Daniele, Silvano Cavazza, 1995, vëll. XLV, f. 47; Jaroslav Šidak, Farlati, Daniele. Në: Enciklopedija Jugoslavije, 1986, vëll. IV, f. 90.

[8] Jacobus Coletus, De vita Danielis Farlati, në Illyrici Sacri. /Ecclesia Jadertina cum Sufraganeis et ecclesia Zagrabiensis/. Venetiis: Apud Sebastianum Coleti (Superiorum permisu, ac Privilegio), 1775. Vëll. V, f. VII-XI; Emilio Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum. Udine: Arti Grafiche Friulane, 1935, f. 7; Angelo Mercati dhe Augusto Pelzer, Dizionario Ecclesiastico. Torino: Unione Tipografico-Editrice Torinese, 1953, vëll. I, f. 1068; Pietro Tacchi Venturi. Enciclopedia Italiana di Scienze, Leterre ed Arti…,  1951. vëll. XIV; f. 815; C. O’Neill, dhe J. Dominguez, Diccionario Historico de la Compañia de Jesús…  vëll. II, f. 1376; Josip Lučić, Daniele Farlati (1690-1773). U povodu 200. godišnjice smrti. Historijski Zbornik. Zagreb: Izdaje Povijesno Društvo Hrvatske, 1973, viti XXV-XXVI, 1972-1973, f. 230; K. Lučin, O tvorcima djela Illyricum Sacrum…, f. 48; C. Sommervogel S. I., Bibliothèque de la Comapgnie de Jésus…, 1892, vëll. III, f. 546; L. Koch, Jesuiten-Lexikon, f. 543; R. L.-Montalcini, Dizionario biografico…, f. 47; ndërsa në “Hrvatska Enciklopedija” e gjejmë shënimin se ka lindur në Padovë. Dalibor Brozović, Hrvatska Enciklopedija. [Leksikografski Zavod Miroslav Krleža]. Zagreb, 2001, vëll. III, f. 583, te zëri, Farlato Daniele; S. Antoljak, Hrvatska Historiografija do 1918…, vëll. I, f. 312.

[9] E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 7.

[10] J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 230; G. G. Liruti, Notizie delle vite ed opere scrite…, f. 389.

[11] S. Glubich, Dizionario biografico…, f. 129; C. Sommervogel., Bibliothèque de la Compagnie de Jésus…, vëll. III, f. 546; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 230; E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 7. Ndër ata që shënojnë emrin e qytetit të Goricës në mënyrë të gabuar është edhe autori i shkrimit: “Iliriku i Shenjte”…, f. 19; po kështu edhe L. Koch, Jesuiten-Lexikon, f. 543; etj.

[12] E. D. Mcshanse, New Catholic Encyclopedia. Washington, D. C.: Thomson & Gale/ In association with The catholic University of America. Washington, D.C. 2003. Vëll. V; f. 627; L. Koch, Jesuiten-Lexikon…, f. 543; E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 7;J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 230; C. O’Neill– J. Dominguez, Diccionario Historico de la Compañia de Jesús.  vëll. II, f. 1376; C. Sommervogel., Bibliothèque de la Comapgnie de Jésus…, vëll. III, f. 546; S. Glubich, Dizionario biografico…, f. 129; D. Brozović, Hrvatska Enciklopedija…, vëll. 3, f. 583, te zëri, Farlato Daniele;; G. G. Liruti, Notizie delle vite ed opere scrite…, f. 389; W. Holtzmann dhe R. Morghen, Repertorium Fontium Historiae Medii Aevi…, f. 256; S. Antoljak, Hrvatska Historiografija do 1918…, vëll. I, f. 312.

[13] J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 230; E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 8.

[14] D. Brozović, Hrvatska Enciklopedija…, vëll. 3, f. 583, te zëri, Farlato Daniele.

[15] R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor: J. Lučić], vëll. VI, f. 582.;E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 8; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 230; L. Koch, Jesuiten-Lexikon, f. 543; D. Brozović, Hrvatska Enciklopedija…, vëll. 3, f. 583, te zëri, Farlato Daniele.

[16] K. Lučin, O tvorcima djela Illyricum Sacrum…, f. 48; E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 8. Pohimi se D. Farlati: “kishte dhënë disa vjet mësim lëndët klasike në Kolegjin jezuit të Bolonjës”, është i gabuar; “Iliriku i Shenjte”…, f. 19.

[17] J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 230; S. Antoljak, Hrvatska Historiografija do 1918…, vëll. I, f. 312.

[18] E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 8.

[19] E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 8; R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor: J. Lučić], vëll. VI, f. 583.

[20] R. Levi-Montalcini, Dizionario biografico…, vëll. 45, f. 47; K. Lučin, O tvorcima djela Illyricum Sacrum…, f. 48.

[21] E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 8; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 230;  R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor: J. Lučić], vëll. VI, f. 583.

[22] C. O’Neill, – J. Dominguez, Diccionario Historico de la Compañia de Jesús.  vëll. II, f. 1376; E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 8; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 230.

[23] E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 8; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 230.

[24] G. G. Liruti, Notizie delle vite ed opere scrite…, f. 389; E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 8.

[25] C. O’Neill, – J. Dominguez, Diccionario Historico de la Compañia de Jesús.  vëll. II, f. 1376; E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 8; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 230; R. Levi-Montalcini, Dizionario biografico…, f. 47. Në shkrimin: “Iliriku i Shenjte”…, f. 19, në mënyrë të gabuar shënohet viti i shugurimit si prift i at Farlatit, 1722!

[26] E. D. Mcshanse, New Catholic…, vol. 5,f. 627; E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 8-9; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 230; D. Brozović, Hrvatska Enciklopedija…, vëll. 3, f. 583, te zëri, Farlato Daniele.

[27] R. Levi-Montalcini, Dizionario biografico…, f. 47.

[28] M. le Hoefler, Nouvelle Biographie générale depuis les temps plus reculés jusqu’a nos jours avec les reneseignements bibliographiques et l’indication des soucres a consulter publiée par MM. Paris: Firmin Didot Fréres, fils et C^ie, Éditeurs. 1856. vëll. XVII, f. 122; L. Koch, Jesuiten-Lexikon…, f. 543; E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 9; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 230; S. Glubich, Dizionario biografico…, f. 129; A. Mercati – A. Pelzer, Dizionario Ecclesiastico. 1953, vëll. I, f. 1068; D. Brozović, Hrvatska Enciklopedija…, vëll. 3, f. 583, te zëri, Farlato Daniele; S. Antoljak, Hrvatska Historiografija do 1918…, vëll. I, f. 312; ndërsa J. Kolanović, Građa za Illyricum Sacrum…, f. 144, pohon se at Farlati ka filluar bashkëpunimin në vitin 1721 me at Riçeputin.

[29] M. le Hoefler, Nouvelle Biographie générale depuis les temps plus reculés…, f. 122; K. Lučin, O tvorcima djela Illyricum Sacrum…, f. 49; por vëllimet në vazhdim, V-VII, dalin me emrin e at D. Farlatit, përkundër faktit se ai kishte vdekur. Ndërsa, P. Chotch, Bibliografia del Montenegro. /Pubblicazioni dell’Instituto per l’Europa Orientale in Roma. Bibliografie. I/. Roma: Anonima Romana Editoriale. 1925, f. 35, pohon se at D. Farlati kishte botuar 6 vëllime në Venedik në vitet 1751-1800! Ndërsa, J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 241, shkruan se “Fryt i punës dhe përkushtimit të tij ishin pesë vëllimet e “Illyricum Sacrum”, të cilat i kishte shkruar me dorën e tij. Vëllimin VI,  pothuajse e kishte përfunduar, ndërsa atë nr. VII, sapo e kishte filluar”; por të dhënat më të sakta për këtë i gjejmë në vëllimin e V-të, të Illyricum Sacrum, ku Jakopo Coleti shkruan: “Quid vero unus ipse praestiterit annorum triginta spatio, testantur volumina quinque Illyrici Sacri seu consilio, ingenioque disposita, suo labore confecta, suis descripta manibus, methodo, doctrina, eruditione, stilo nobilissima et typis jam evulgata, queis adde sextum fere absolutum, et septimum proxime inchoatum…”. D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. V, f. VIII; J. Kolanović, Građa za Illyricum Sacrum…, f. 144, shkruan se “pas vdekjes së D. Farlatit, J. Coleti vazhdoi botimin e vëllimeve VI e VII me bashkautor Farlatin; ndërsa vëllimin e VIII-të, e botoi me emrin e tij;” ndërsa Ferdo Šišić, Povijest Hrvata u vrijeme Narodnih Vladara. /Hrvatska povijest od najstarijih dana do potkraj 1918/. Zagreb: Izdano troškom naklade Školskih knjiga. Tisak Zaklade Tiskare «Narodnih Novina», 1925, vëll. I, libr. I-III, f. 32, pohon se Farlati “kishte shkruar pesë vëllimet e para,” ndërsa Koleti i ishte redaktuar, ndërkohë që nga vëllimi i gjashtë, katër(sic!, m.a.) vëllimet tjera i kishte shkruar.” Siç vërehet, edhe F. Šišić, gabon në numrin e vëllimeve që kishte shkruar Koleti. Një të dhënë tjetër të gabuar e gjejmë te Gianni Nazzi, Dizionario Biografico Friulano. Udine: Union Scritors Furlans, Ribis, 1992, f. 213, ku pohohet se pesë vëllimet e “Illyricum Sacrum” u botuan në vitet: 1750-1755!

[30] E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 16; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 234.

[31] J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 234.

[32] J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 234; K. Lučin, O tvorcima djela Illyricum Sacrum…, f. 48.

[33] E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 16-17; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 230.

[34] J. Coleti, Illyricum Sacrum…, vëll. V, f. VIII; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 234;

[35] D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. XIX; “Nam primum quidem incredibilis magnitudo atque difficultas concepti operis vaste per omnes aetates, ac regiones propemodum immensas diffusi, et ingens illa, ac dissipata rerum omnigenarum copia, quam sibi congesserat, ac digeri redique in ordinem, et suis locis apte distribui oportebat plurimum et annorum laborem et adjutorium operam postlabat…”. Shiko: J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 235, referenca nr. 15; R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor: J. Lučić], vëll. VI, f. 585; M. Vanino, Illyricum Sacrum i Filip Riceputi…, f. 281.

[36] D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. XXI; “Altera causa, quae moram intulit, et impedimentum Historiae Illyricae haec fuit, quod auctor illius, cum eam quatour in partes, ac tomos duodeviginti distribuisset ita secum ipse statuerat nullam eius partem, sive tomum confici et absolvi antea posse, quam reliquarum partium materia parata esset ac digesta; et res propemodum singulae, suis quaeque momentis perpensae, et aliae cum aliis collatae, diligens examen, ac acre judicium subjissent…”. Shiko: J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 235, referenca nr. 16; R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor: J. Lučić], vëll. VI, f. 585; M. Vanino, Illyricum Sacrum i Filip Riceputi…, f. 282.

[37] D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. XXII-XXIII; “Uc adde tertium quemdam obicem… cum enim in rebus perantiquis, et ob eam causam incertis, omnique litterarum luce destitutis versaretur, neque scriptores aut monumenta suppeterent, unde certa illarum et clara notitia deprimi  posset, ad eas quoquomodo probandas, et illustrandas necesse habuit conjecturas adhibere, supra quas systemata quaedam sua, ut vocabat sive geographica sive historica exsturebat…”. J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 235, referenca nr. 17; R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor: J. Lučić], vëll. VI, f. 585; M. Vanino, Illyricum Sacrum i Filip Riceputi…, f. 282.

[38] D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. XXIII; “Sed fortasse nullum aliunde majus impedimentum obiectum est historiae Illyriae, quam ob crebris expostulationibus; et querelis multorum eam efflagitantium, et a nimia quadam, auctori injecta, ejus celeriter conficiendae cura, sollicitudine, festinatione… Erant praeterea, qui eum arguerent majus ac difficilibus, quam pro sua facultate et ingenio, opus suscepisse aut serio rem agere et aliena credulitate abuti, aut certe desperare ob se perfici posse, quae meditatus esset, ac pollicitus fuerat…”. J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 235, referenca nr. 18; R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor J. Lučić], vëll. VI, f. 586; M. Vanino, Illyricum Sacrum i Filip Riceputi…, f. 282.

[39] D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. XXVII; “Nam partes singalae ita sunt inter se implicitate, et aliae cum aliis nexu quodam serique rerum cohaerent, ut tractatione distrahi et separatim explicari plane perfecteque nequant. … Ex his intelligi potest, quanta sit conjucto seriesque reru, Pontificalium, et synodalium, hagiologicarum, et monasticarum, ut alia ex alia, et omnes inter se aptae colligataeque videantur. … Ita fiet, ut quae ad historiam cujusque Episcopatus et ecclesiae pertinent, ea simul omnia continuatione rerum ac temporum conjucta lectores percurere queant.” J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 235, referenca nr. 19; S. Antoljak, Hrvatska Historiografija do 1918…, vëll. I, f. 313.

[40] D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. XXVIII; “Historia profana Illyrica a nobis edenda si per otium licebit… Itemque Historia generalis Hierachica totius Illyrici cum suis ibidem tabulis”.J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 235, referenca nr. 20.

[41] J. Kolanović, Građa za Illyricum Sacrum…, f. 144; S. Antoljak, Hrvatska Historiografija do 1918…, vëll. I, f. 313.

[42] S. Anamali, Historia e popullit shqiptar…, vëll. I, f. 42; S. Antoljak, Hrvatska Historiografija do 1918…, vëll. I, f. 313.

[43] Për më shumë hollësi, të konsultohet harta e botuar në vëllimin e parë të “Illyricum Sacrum”, faqe e pafaqosur, që duhej të ishte nr. 54; S. Anamali, Historia e popullit shqiptar…, vëll. I, f. 174-175.

[44] J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 236; M. Vanino, Illyricum Sacrum i Filip Riceputi…, f. 279.

[45] J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 236.

[46] J. Kolanović, Građa za Illyricum Sacrum…, f. 144.

[47] E. Patriarca, në studimin e tij, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 20, tregon këtë histori të dorëshkrimit të vëllimit të parë: “At Farlati pasi përgatiti vëllimin e parë të Illyricum Sacrum ia besoi dorëshkrimin një shërbëtori  të kuvendit, i cili shkonte në Venedik, që t’ia dorëzonte për botim editorit dhe botuesit Sebastiano Coleti. Shërbëtori, duke ecur rrugës me kalë në mënyrë të pakujdesshme, humbi trastën në të cilën ishte dorëshkrimi, “cecidit vidulus, cui volumen erat inclusum.” Ai u kujtua për dorëshkrimin vetëm kur arriti në Mestre. Duke shikuar se ka humbur trastën me dorëshkrimin, shërbëtori kthehet prapra duke kërkuar trastën me dorëshkrim, duke pyetur kalimtarët e rastit, se mos kishin gjetur ndonjë trastë me ca letra brenda. Gjithë mundi i shkoi kot, ngase nuk gjeti gjë. I ndodhur në një situatë të vështirë, shërbëtori e njofton at Farlatin për mënxyrën që i kishte ndodhur. At Farlati ruajti të patrazuar butësinë e  shpirtit të tij, dhe nuk u soll vrazhdë me shërbëtorin, por iu përvesh punës që të shkruante përsëri vëllimin e parë nga fillimi.” Në një formë paksa më të ndryshuar këtë rrëfim na e sjell në studimin e tij edhe K. Lučin, O tvorcima djela Illyricum Sacrum…, f. 50-51; R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor: J. Lučić], vëll. VI, f. 588.

[48]Illyrici Sacri. Tomus primus. Ecclesia Salonitana. Ab ejus exordio usque ad Saeculum quartum Aerae Christianae, auctore Daniele Farlato presbytero Societatis Jesu. Venetiis: Apud Sebastianum Coleti (Superiorum permissu, ac privilegio), 1751. f. [V-LII] + 1-780.

[49] E. D. Mcshanse, New Catholic…, vol. 2, f. 247-248. [17 gusht 1740-3 maj 1758]; F. P. Casavola, Enciclopedia…, Mario Rosa, te zëri: Benedeto XIV.[Prospero Lambertini], f. 446-461; G. G. Liruti, Notizie delle vite ed opere scrite…, f. 390.

[50] D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. XLIV-XLV.

[51] D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. 1.

[52] D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. 87

[53] D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. 234.

[54] D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. 234.

[55] E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 20.

[56] D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. 272.

[57]Illyrici Sacri. Tomus secundus. Ecclsia Salonitana. A quarto saeculo Aerae Christianae usque ad excidium Salonae. Accessere Vita Diocletiani Imperatoris, Acta Sanctorum ex ejus genere, et Marmora Salonitana, auctore Daniele Farlato, presbytero Societatis Jesu. Venetiis: Apud Sebastianum Coleti. (Superiorum permissu, ac privilegio), 1753. f. [III-XII] + 1-636 + [V-XLVIII].

[58] G. G. Liruti, Notizie delle vite ed opere scrite…, f. 390; R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor: J. Lučić], vëll. VI, f. 588.

[59] C. Rendina, I papi…, f. 157-167.

[60]Illyrici Sacri. Tomus tertius. Ecclesia Spalatenis olim Salonitana. Auctore Daniele Farlati, presbytero Societatis Jesu. Venetiis: Apud Sebastianum Coleti (Superiorum permissu, ac privilegio), 1765, f. [III-XVI] + 1-586.

[61] E. D. Mcshanse, New Catholic…, vol. 3, f. 790-793. [6 korrik 1758 – 2 shkurt 1769]; F. P. Casavola, Enciclopedia…, L. Cajani dhe A. Foa, te zëri: Clemente XIV. [Carlo Rezzonico], f. 461-475; G. G. Liruti, Notizie delle vite ed opere scrite…, f. 390.

[62] W. Holtzmann dhe R. Morghen, Repertorium Fontium Historiae Medii Aevi…, f. 257; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 237; E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 21; R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor: J. Lučić], vëll. VI, f. 588-589.

[63]Illyrici Sacri. Tomus quartus. Ecclesiae sufraganea Metropolis Spalatensis. Auctore Daniele Farlato, presbytero Societatis Jesu. Venetiis: Apud Sebastianum Coleti (Superiorum permissu, ac privilegio), 1769, f. [III-XII] + 1-528.

[64] G. G. Liruti, Notizie delle vite ed opere scrite…, f. 390.

[65] J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 237.

[66] D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. IV, f. VI; W. Holtzmann dhe R. Morghen, Repertorium Fontium Historiae Medii Aevi…, f. 257; G. G. Liruti, Notizie delle vite ed opere scrite…, f. 390; R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor: J. Lučić], vëll. VI, f. 589.

[67]Illyrici Sacri. Tomus quintus. Ecclesia Jadertina cum sufraganeis, et ecclesia Zagrabiensis. Auctore, Daniele Farlati, presbytero Societatis Jesu. Venetiis: Apud Sebastianum Coleti (Superiorum permissu, ac privilegio), 1775, f. [III-XVI] + 1-672.

[68] R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor: J. Lučić], vëll. VI, f. 589; G. G. Liruti, Notizie delle vite ed opere scrite…, f. 390.

[69] J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 237; E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 25.

[70] Kryeipeshkvive, dikur ipeshkvive.

[71] D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. V, f. XII. J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 238; W. Holtzmann dhe R. Morghen, Repertorium Fontium Historiae Medii Aevi…, f. 257; G. G. Liruti, Notizie delle vite ed opere scrite…, f. 390.

[72] D. Farlati dhe J. Coleti, Illyricum Sacrum…, vëll. V, f. VII-XI, De vita Danielis Farlati S. J.

[73]Illyrici Sacri. Tomus sextus. Ecclesia Ragusina cum suffraganeis, et ecclesia Rhiziniensis et Catharensis. Auctore Daniele Farlato, presbytero Societatis Jesu, et Jacobo Coleto olim ejusdem Societatis alumno. Venetiis: Apud Sebastianum Coleti (Superiorum permissu, ac privilegio), 1800, [III-VIII] + 1-540.

[74]D. Farlati dhe J. Coleti, Illyricum Sacrum…, vëll. VI, f. III.

[75] C. Rendina,  I Papi…, f. 747-753.

[76] D. Farlati dhe J. Coleti, Illyricum Sacrum…, vëll. VI, f. VIII ; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 238; W. Holtzmann dhe R. Morghen, Repertorium Fontium Historiae Medii Aevi…, f. 257; R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor: J. Lučić], vëll. VI, f. 589-590.

[77]Illyrici Sacri. Tomus septimus. Ecclesia Diocletiana, Antibarenis, Dyrrhachiensis, et Sirmiensis, cum earum sufraganeis. Auctore, Daniele Farlato, presbytero Societatis Jesu, et Jakobo Coleti olim ejusdem Societatis alumno. Venetiis: Apud Sebastianum Coleti (Superiorum permissu, ac privilegio), 1817, f. [III-XVI] + 1-638.

[78] D. Farlati dhe J. Coleti, Illyricum Sacrum…, vëll. VII, f. III; E. D. Mcshanse, New Catholic…, vol. 11, f. 378-382. [14 mars 1800 – 20 gusht 1823].

[79] Për ilustrim po sjellim shënimet e bëra për vëllimin e shtatë në një botim të Bibliotekës Kombëtare të Tiranës: Shpëtim Mema dhe Lindita Bubsi, Albanica. II. Bibliografi e viteve 1800-1849. Tiranë: Biblioteka Kombëtare. Sektori i Albanologjisë. 1987, f. 74-75, nr. 54,. [Tom 7, Venetis 1817. Ecclesia diocletiana. Antibarensis, Dyrrachiensis et Sirmensis cum earum suffraganeis, 638 f. Mikrofilm. /Ndarja Aministrative dhe kishtare e kryepeshkopatës së Tivarit (peshkopatat e Arbërisë, Drishtit, Ulqinit, Shkodrës). (f. 8-34) dhe të Durrësit (peshkopatat e Lezhës, Krujës, Amantias, Apolonisë, Vlorës, Bylisit, Bendës, Priskës etj) (f. 336-434). Histori e kishës në këto krahina. Renditje kronologjike e kryepeshkopëve dhe peshkopëve të tyre. Përshkrime gjeografike dhe të dhëna historike. Familjet feudale të Topiajve, Balshajve dhe Kastriotëve. (f. 411-413). Gjergj Kastrioti – Skenderbeu. Marrëdhëniet e tij me Vatikanin, me Mbretërinë e Napolit dhe me Hungarinë. (f. 416-424, 426-429). Të dhëna biografike për Marin Biçikemin dhe Marin Barletin. (f. 318-319)].

[80] D. Farlati dhe J. Coleti, Illyricum Sacrum…, vëll. VII, f. XVI; W. Holtzmann dhe R. Morghen, Repertorium Fontium Historiae Medii Aevi…, f. 257; R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor: J. Lučić], vëll. VI, f. 590.

[81] D. Farlati dhe J. Coleti, Illyricum Sacrum…, vëll. VII, f. 413-429.

[82] D. Farlati dhe J. Coleti, Illyricum Sacrum…, vëll. VII, f. 142-170.

[83] Vinçenc Malaj, Kuvendi i Arbënit 1703. Ulqin-Tuz: Instituti i Filozofisë dhe Sociologjisë, Prishtinë. Botimi i dytë, Shoqata “Don Gjon Buzuku”, 1999, f. 108.

[84]Illyrici Sacri. Tomus octavus. Ecclesia Scopiensis, Sardicensis, Marcianopolitana, Archidensis et Ternobensis, cum earum sufraganeis. Auctore, Jacobo Coleto, olim presbytero Societatis Jesu. Venetiis: Apud Sebastianum Coleti (Superiorum permissu, ac privilegio), 1819, f. [III-XV] + 1-330.

[85] J. Coleti, Illyricum Sacrum…, vëll. VIII, f. III.

[86] J. Coleti, Illyricum Sacrum…, vëll. VIII, f. XVI; R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor: J. Lučić], vëll. VI, f. 590.

[87] Jacobo Coleto, Martyrologium Illyricum Fabiano Blascovicchio Episcopo Macarensi. Dictatum Accedunt notationes et de hoc opere Commentariolum auctore Jacobo Coleto Olim Societas Jesu Presbytero. Venetiis: Impensis Simonis Occhi, 1818.

[88] Accessiones et Correctiones all’Illyricum Sacrum del P. D. Farlati di P. G. Coleti. Manoscrito inedito publicato dal prof. Frane Bulić. [Supplemento al “Bullettino di Archeologia e Storia Dalmata,” anno 1902-1910. Spalato, 1910; f. [4 faqe të pa paginuara] + 1-339.

[89] J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 240.

[90] Pyetsorë të tillë na janë ruajtur, në Padovë, në Arkivin e Kolegjit të Ipeshkvisë; HDA, Zagreb, Trogir dhe në ARSI, Opp. NN, 222.

[91] J. Kolanović, Građa za Illyricum Sacrum…, f. 144.

[92]Ricerche generali. Hrvatski Državni Arhiv, Zagreb [HDA], fondi: Zbirka Fanfogna-Garagnin. Sign. 8.9. J. Kolanović, Građa za Illyricum Sacrum…, f. 144.

[93]Ricerche particolari intorno ai vescovi.

[94] E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 26-27.

[95] J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 238-239.