Prof. Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies – Budapest

Letërsia shqipe është sunduar për afro një shekull prej kultit të epopesë. Shkrimtarët e mëdhenj rilindës e shihnin veten përgjegjës ndaj epopesë kombëtare. Nga kjo përgjegjësi lindën vepra të rëndësishme prej më të mëdhenjve të letrave shqipe, që prej De Radës e Naimit deri tek Fishta. 

Edhe në periudhën postromantike, deri tek Migjeni, letërsia shqipe ka përjetuar një ndjenjë detyrimi ndaj epopesë. Naimi shkroi poemën e gjatë epike „Istori e Skënderbeut“, kurse De Rada mblodhi e botoi „Rapsodi të një poemi arbëresh”. Një lloj epopeje në stilin e vet është edhe „Qerbelaja“. Ndërsa “Lahutën e Malcis” disa studiues (M. Lambertz) e kanë konsideruar “epopenë e madhe” të shqiptarëve, duke e fqinjësuar me ciklin e kreshnikëve, si “epope e vogël”. 

Sikurse shumica e popujve europianë, shqiptarët e kishin kaluar “shekullin e krijimit të epopesë gojore legjendare” qysh në kapërcim të mijëvjetëshit të parë a ndoshta më herët. Eposi legjendar me kohë ishte formuar si gojëdhënë letrare kombëtare dhe bënte jetën e vet si art gojor. Por kjo epope do të mbetej jashtë vëmendjes kombëtare e ndërkombëtare deri vonë. Për herë të parë bëhet e njohur se ekzistojnë këngët epike legjendare të shqiptarëve në vitin 1896, prej një teksti të tejshkruar dhe botuar nga gjuhëtari G. Majer. 

Në konceptin për epopenë dhe qendrimin ndaj saj jemi të prirur t’i mbahemi mendimit klasik të shprehur nga Gëte e Shiler, se objekt i epopesë është e kaluara epike etnike, “e kaluara absolute”; që burim i epopesë është ndërgjegjja dhe kujtesa e bashkësisë, jo përvoja individuale e subjeteve të marrë veçmas dhe që epopeja është kulti i të parëve të fisit, në kuptimin e burimit etnik të një populli. 

Ky koncept përbën një referencë të rëndësishme për të vënë kufij terminologjikë ndërmjet prirjeve për të historicizuar epopenë, pa rënë në gabimin tjetër, të vjetërimit fiktiv (artificial) të saj. Kur kënga epike popullore doli prej stadit të gojëdhënës kombëtare, në lavdërimin e bëmave të heronjve të përveçëm, shekulli i epopesë u mbyll e në vend të saj nis të zhvillohej miti historik. Miti historik dhe miti legjendar qendrojnë përkundruall njëri-tjetrit si historia me prehistorinë. Me anë të miteve legjendarë popujt shkojnë në burimin e tyre, kurse me anë të mitit historik identifikohen përpikërisht në një mjedis. Në mitin legjendar ka kohë („hronos“), kurse në mitin historik ka kohë dhe „kohëtore“ („hronos“ dhe kronikë). 

Në kuadër të këtij koncepti, puna dhe lidhjet e De Radës me traditën e poezisë gojore mund të shihen në dy pikëpamje: si ndikim i folklorit në krijimtarinë vetjake të poetit dhe si kontribut i tij për mbledhjen dhe botimin e letërsisë gojore. 

Janë bërë shumë studime për të dyja këto aspekte, që prej Nikollë Jenos e Markianoit, deri tek Çabej e Shuteriqi, Kastrati e Varfi, Uçi e Sejdaj, Haxhihasani e Xhiku dhe studiues të tjerë më të rinj. Disa çështjeve u është dhënë zgjidhje teorike, disa të tjerave u është dhënë zgjidhje praktike. Një zgjidhje e tillë është ajo që zbatoi Instituti i Folklorit në Tiranë në vitin 1961, duke e përfshirë në tërësi lëndën e veprës “Rapsodi e një poemi arbëresh” në vëllimin e parë të “Mbledhës të hershëm të folklorit shqiptar”. 

Problemi është ndërlikuar disi nga fakti se, për nevoja të njohjes, vetë letërsia kulte e De Radës është prurë në shqipen e sotme nga disa autorë, në shumë variante; proces që ende nuk mund të quhet i mbyllur. Ekzistenca e saj në variante, sido që e shpjegueshme me shkaqe gjuhësore, formalisht shtron problemin e funksionimit të letërsisë sipas parimeve të qarkullimit folklorik. 

Eshtë për t’u vënë re se shpesh lidhjet e De Radës me folklorin janë vështruar si lidhje rrjedhimore, kryesisht si raporte të një poeti romantik me kulturën kombëtare. Madje ka pasur studime që i kanë teorizuar e funksionalizuar aq shumë këto lidhje, sa ta kushtëzojnë shpjegimin e tyre me çështjen homerike, me opozicionin e përjetshëm të unitarianëve dhe separatistëve dhe me çështje të tjera globale të historisë dhe të teorisë së letërsisë, veçmas të epit. 

Çështja që kërkon parashtrim është shumë e thjeshtë: vëmendja e De Radës ndaj folklorit, sidomos ndaj epopesë, ishte e vetvetishme, e lidhur me qenien e tij poetike, apo për shkak të frymëzimit të tij romantik? 

Përkundër disa vlerësimeve të njohura, duket se lidhjet e De Radës me traditën gojore nuk burojnë nga ndonjë teori dhe nuk janë aplikim, aq më pak thjesht një rrjedhim i romantizmit. Këto janë lidhje që do të mbeteshin të nënçmuara duke i kushtëzuar me teoritë dhe shkollat letrare, cilatdo qofshin ato, pavarësisht se nuk mund të mohohet ndikimi i tyre. 

Kulti i epopesë tek De Rada është pjesë e mitit të së shkuarës, e hyjnizimit të “motit të madh”. Nëse kjo çështje do të shihej në mënyrë teknokratike, atëherë do të duhej të pranohej se romantizmi i De Radës është romantizëm prapavajtës. Karakterizimi teorik i romantizmit si drejtim dydegësh, futurist-utopik dhe retrospektiv, do të bëhej pengesë për të kuptuar në tërësi veprën e tij. 

De Rada dhe poetë të tjerë të Rilindjes iu drejtuan epokës arbërore jo për ta arratisur veten dhe lexuesin në thellësitë e historisë, por pikërisht për të nxitur frymën e ndryshimit dhe besimin për një Shqipëri tjetër. 

Kulti i epopesë tek De Rada dhe tek disa shkrimtarë të tjerë të fillimeve të Rilindjes shfaqet gati-gati në formën e një ankthi. Nuk është se De Rada, siç ishte në modë tek romantikët, kishte ndonjë paragjykim letrar, se duke i paraqitur veprat e veta si traditë popullore do të fitonte më shumë lavdi. Shqetësimi për epopenë në thelb tek De Rada nuk është një shqetësim përjashtimisht letrar, por shqetësim që lidhet me pohimin e identitetit kombëtar. 

Nëse pranohet se romantizimi nuk përbën një arsye të vetëmjaftueshme për të shpjeguar vlerësimin dhe vëmendjen e De Radës për folklorin, rezulton i tepërt çfarëdo diskutimi nëse ai mistifikoi, manipuloi apo mashtroi, duke shërbyer letërsinë si folklor apo anasjelltas, duke ndjekur Merimenë apo Makfersonin, kur vendosi të botojë “Rapsodi të një poemi arbëresh” si një përmbledhje këngësh popullore, apo “Rrëfimet e Arbërit”. 

Që lënda poetike e “Rapsodisë shqiptare” është mbledhur nga këngëtarë popullorë dhe nuk është fabrikuar si imitim i saj prej De Radës, kjo është një çështje tashmë e provuar. Vetë De Rada pohon se një pjesë të këngëve të librit “Rapsodi e një poemi arbëresh” nuk i kishte mbledhur vetë, por miku i tij Engjëll Basileu (1834). Një pjesë tjetër e këngëve gjendet edhe tek “Shtojca” e “Gramatologjisë shqipe” të Kamardës. Nga studiuesit më vonë është bërë e ditur se një numër këngësh të kësaj përmbledhjeje janë të njëjtat me ato që përmban “Dorëshkrimi i Kieutit” (1737), i cili ishte mbledhur një shekull e ca më herët se botimi i De Radës. Motive thuajse përpikërisht analoge të këngëve të “Rapsodisë shqiptare” rezultojnë të jenë mbledhur jo vetëm prej veprimtarëve arbëreshë të letërsisë, madje më herët se De Rada, si Vinçens Dorsa e Zef Ferrari, por edhe nga Thimi Mitko, që përfundimisht është më i padyshimti për manipulim me tekstet e letërsisë gojore. Veç kësaj, sikurse është provuar prej breznive më të reja të mbledhësve të folklorit, duke përfshirë Ndon Belushin, ka shumë motive të tjerë që kanë mbijetuar në formë gojore deri në vitet 1960-1970 të shekullit të 20-të. 

Kulti i epopesë tek De Rada përjashton manipulimin me lëndën bazë. Ai shprehet kryesisht në përpjekjen për t’u dhënë teksteve gojore të mbledhura frymën dhe pamjen e një poeme, të një libri të pandashëm. Por a ishte ky një gabim i poetit? A kishte të drejtë De Rada ta kërkonte në popull epopenë dhe a sillte deformim në letërsi e në folklor krijimi, në vend të saj, i një epopeje imagjinare, me lëndë popullore? 

Kur De Rada nisi të punojë për përgatitjen e botimit të “Rapsodi të një poemi arbëresh” mbledhësit e folklorit ende nuk e kishin prekur eposin e kreshnikëve. Nga cikli legjendar i së shkuarës absolute nuk kishin gjë as Mitkoja, as Spiro Dine. Do të duhej të kalonin edhe disa dekada, derisa në vitin 1896 G. Majer do të botonte të parën këngë të ciklit të kreshnikëve dhe pak vite më pas do të shtohej diçka në “Gramatikën shqipe” të Gasper Jakova – Merturit. Në këtë kuptim, De Rada i dha formën e një epopeje përmbledhjes “Rapsodi e një poemi arbëresh”, në kushtet e mungesës së një epopeje të vërtetë legjendare. Kjo qe një punë mjaft e mundimshme, sepse, në konceptin e De Radës, ishte i qartë dallimi ndërmjet së kaluarës absolute dhe së kaluarës relative, të cilave në pikëpamjen letrare u përgjigjej epopeja legjendare dhe epopeja historike. 

Nuk e dimë nëse De Rada e kërkoi eposin legjendar tek këngëtarët arbëreshë. Dihet se gjurmë të eposit tek arbëreshët nuk u gjendën as atëherë, as më vonë; sikurse nuk u gjendën as tek arvanitasit, madje as të ngulimet relativisht të vonshme, si arbëreshët e Zarës e kelmendasit e Sremit. 

Eshtë një çështje e mprehtë, që kërkon shpjegim prej shkencës së etnologjisë,  pse tek shqiptarët e shpërngulur mbijetuan mirë lirika, kënga e dasmës, vajtimi, fondi i baladave, urimet dhe ngushëllimet, përshëndetjet dhe mallkimet, deri në një farë mase edhe epika historike, kryesisht ajo për Skënderbeun, kurse gjurmë të eposit nuk mbetën. Duke mos e vënë në dyshim arritjen e kësaj shkence në përfundimin se eposi shqiptar ishte mbyllur në kohën e fillimit të periudhës osmane, do shpjeguar pse nuk u ruajt në mjedisin e ri kulturor. Argumenti se popullsia e shpërngulur në mjediset e reja demografike (Itali, Greqi, Kroaci) nuk vinte prej “zonës së ciklit legjendar” jo vetëm që nuk është i mjaftueshëm, por, madje, mund të qortohet shkencërisht. Dihet se shpërnguljet e shqiptarëve kanë qenë stacionare. Në zonën bregdetare jugore të Shqipërisë përsëriten edhe sot emrat e mbiemrat tripjesësh karakteristikë të malësorëve të Shqipërisë së veriut (Gjidede, Gjipali, Gjonkutaj). Në poemat e De Radës dalin krahas njëri-tjetrit si toponime të të njëjtit mjedis Himara dhe Scutari. Të mos flasim për kelmendasit e shpërngulur në fillim të shekullit të 18-të e të vendosur në Srem dhe Hrtkovc, që gjithashtu nuk ruajnë gjurmë të epikës legjendare. 

Meriton të njëjtën vëmendje edhe fakti që, ndërsa në ngulimet e hershme shqiptare jashtë vendit kujtesa e eposit u errësua, përkundrazi, në hapësirën historike shqiptare mbijetoi eposi legjendar, por epika historike për Skënderbeun u shua dhe në traditën folklorike heroi kombëtar mbërriti në kohët moderne vetëm “mbas gojëdhanash”. Ndoshta teoritë letrare nuk do të mjaftonin për një shpjegim përmbyllës. Njëfarë ndihme mund të vijë prej teorive frojdiste e post-frojdiste, duke ditur që lirika është e lidhur kryesisht me ciklin e jetës njerëzore, “prej djepit në varr”, me dashurinë, martesën, lindjen dhe vdekjen, nocione që kanë kuptime të ndryshme nën censurë e mbi censurë, nën vetëdije dhe në vetëdije. 

De Rada i ka shprehur në mënyrë terminologjike raportet e veta si mbledhës dhe botues i përmbledhjes “Rapsodi e një poemi arbëresh”. Eshtë thënë se në titullin e kësaj përmbledhjeje fjala “rapsodi” ka kuptimin e këngës, kur dihet mirë se De Rada përdor fjalën arbëreshe “kangjelje” për “këngë”. Në përdorimin terminologjik fjala “rapsodi” ka kuptimin e bashkëlidhjes së rrëfimeve popullore. Në një kalkim prej greqishtes, të cilën De Rada e njihte, rapsodi do të thotë “qep, lidh”, nga rrënja “rapt” dhe “epe, rrëfime, këngë”, po nga greqishtja “ode”. Në të vërtetë De Rada bëri pikërisht punën e bashkëlidhjes dhe renditjes së këngëve popullore, sipas termit që zgjodhi, duke kryer detyrën e vështirë të bartjes së kumteve gojorë në kumte të shkruar. 

Shërbimi më i rëndësishëm që i bëri De Rada traditës folklorike shqiptare është identifikimi, përzgjedhja dhe botimi i këngëve popullore të ciklit të Skënderbeut. Bota arbëreshe është e vetmja që ruajti epikë historike gojore për Gjergj Kastriotin, duke e shpëtuar traditën folklorike shqiptare në përgjithësi nga një mangësi e madhe. Se sa burimore janë këngët e këtij cikli, kjo dëshmohet prej frymës dhe formës njëherësh. Në këngët e arbëreshëve të Italisë vdekja e Skënderbeut paralajmërohet si një gjëmë qiellore. Moti gjëmon nga vetëtimat dhe bubullimat, toka tronditet e çahet. Ky përfytyrim të sjell ndërmend përshkrimet evangjelike të kryqëzimit të Krishtit. 

Në mesin e viteve 1950, Stavro Skëndi, një dijetar shqiptaro-amerikan, duke u marrë me lidhjet e eposit shqiptar me eposin e bosnjakëve muslimanë dhe më gjerë me këngët epike sllave në përgjithësi, pa lënë jashtë kujdesit këngët akritike greke, pati vënë re me mençuri ndikimin e motiveve dhe figurave biblike në këngët e hershme historike ballkanike, në radhë të parë në ciklin e Skënderbeut tek shqiptarët dhe pastaj në ciklin e Krajleviq Markos tek sllavët. Skëndi bën një përpjekje që mund të vlerësohet e suksesshme për të theksuar “një frymë të krishterë” të këtyre këngëve. Vetë kjo frymë është një fakt që provon hershmërinë e këngëve të ciklit të Gjergj Kastriotit. Pa dyshim se arbëreshët u ndanë nga atdheu i tyre duke marrë me vete si kujtim lavdinë e kryezotit Skënderbe si heroi i besimit. Shkenca do të zbulonte më vonë heroin kombëtar. 

Tejshkrimi i kumteve gojorë në kumte letrarë është një proces i vështirë edhe sot, kur mjetet e teknikës kanë bërë të mundur ruajtjen e dëshmive zanore dhe matje të përpikëta fonologjike. Për këtë arsye folkloristët njohin tejshkrime me shkallë të vogël apo me shkallë të lartë gabueshmërie. Ky rrezik nuk ekziston për letërsinë. Prandaj shpesh për të dalluar tekstet folklorikë prej atyre letrarë kërkohen “lapsuset” dhe paqartësitë kuptimore. Të tilla mund të gjenden edhe tek „Rapsodi e një poemi arbëresh”. Eshtë me vend të përmendet se në ciklin e këngëve për Skënderbeun, siç ruhet tek arbëreshët, pikërisht në këngën për martesën e Gjergj Kastriotit, kur flitet për zgjedhjen e tij, thuhet: “Katar dërgoni tek zonja / te Donikë Marinëza”. Këtu emri i vajzës së princit të Arianitëve del si epinom, sikurse ishte ruajtur në gojëdhënat e arbëreshëve dhe sikurse del edhe sot tek shqiptarët e Bregdetit: “Skënderbeu u martua me Marinën, të bijën e Aranitit, princit të Himarës”. Në të dyja rastet kemi të bëjmë me një përdorim përkëdhelës të emrit “Maria”. Ndërsa leximi i këtyre dy vargjeve duket se ka shkaktuar keqkuptime pikërisht për shkak të tejshkrimit të gabuar të fjalës “kartë“ (“Kartë dërgoni te zonja / te Donikë Marinëza“), gabimisht e kuptuar si toponim, thuajse në të gjitha botimet (“Katar“). Këto “gabime“ në transkriptim janë pjesë e procesit të kalimit prej oralitetit në literalitet, prej gojshmërisë në letërsishmëri. 

De Rada kishte njohuri të thella gjuhësore dhe me ekzigjencë ka paraqitur jo vetëm vlerat fonologjike të arbërishtes, por edhe disa dukuri gjuhësore me burim të moçëm, si dyfishimi i zanores së theksuar dhe sidomos theksi tonik dhe, herë-herë, ai gnomik-topik, që kërkon leximin përkatës, leximin e kënduar. Identifikimi i këtyre arkaizmave gjuhësore, brenda ligjërimit arkaik të arbëreshëve, është shumë i rëndësishëm për të provuar burimin gojor të teksteve dhe për të vërejtur se në ç’masë vuri dorë poeti. 

Një çështje që nuk mund të shmanget në rastin e shqyrtimit të raporteve të De Radës me epopenë përgjithësisht e me “Rapsodi të një poemi arbëresh“ veçmas është nëse ai arriti ta çlirojë veten nga ankthi i ekzistencës së një epopeje kombëtare, një vlerë etnoformuese dhe etnoidentifikuese për atë periudhë. “Rapsodia shqiptare“ lejon të konkludohet se poeti arriti të krijojë një epope historike, me një Shqipëri ideale, të mbushur me bujarë, fisnikë, baronë, kontë, zotër e kryezotër, princër e dukë, familje të mëdha patronimike, peshkopë dhe klerikë të lartë, heronj dhe kryetrima. Me “Rapsodi të një poemi arbëresh“ De Rada u krijoi bashkatdhetarëve një atdhe shpirtëror dhe shqiptarëve një Shqipëri ideale. 

Epopeja që formoi De Rada me këngët e popullit ka një gjeografi dhe toponimi historike reale. E njëjta gjë ndodh edhe me emrat e përveçëm të zotërve arbër. Kjo është aq e vërtetë, sa autoriteti i toponomastikës letrare të De Radës u imponua edhe mbi toponomastikën që kishin krijuar arbëreshët në botën e tyre të vogël shqiptare përtej Adriatikut. Zor se mund të jetë përsëritur ndonjëherë që emri gjeografik letrar të ketë zënë vendin e emrit historik-real, siç ndodhi, pikërisht nën autoritetin e artit të De Radës, ndërrimi i emrit të “Piana dei Greci“ në “Hora e Arbëreshëve“. Kjo ndodhi edhe me heronjtë e këngëve të poemit arbëresh, duke përfshirë Pal Golemin me psherëtimën e tij gjëmëtare. Për shkak të fuqisë së këngës, me botimin në përbërje të “Rapsodisë“, prej shumë arbëreshëve konsiderohej një personazh historik. 

De Rada pati një vështirësi të madhe për të krijuar epopenë. Lënda popullore që gjeti në thelb kishte një problematikë homocentriste, kurse epopesë i duhej një lëndë etnocentriste. Lënda poetike popullore kishte heronj të idilizuar, pa trimërira të bujshme, pa epizëm deklamativ. De Rada arriti të krijojë një epope me folklorin që mblodhi duke e kërkuar fatin e bashkësisë tek fati i individit, përkundër rendit që do të kërkonte një epope. 

“Rapsodi e një poemi arbëresh“, duke qenë një përmbledhje këngësh që u ruajtën në një mjedis kulturor ishullor, ku zakonisht zhvillimet ngadalësohen dhe proceset ruajtëse përforcohen, merr një rëndësi të posaçme për krahasimin e zhvillimit të traditës gojore prej mesjetës në kohët moderne. 

Për herë të parë për studiuesit, historianët dhe lexueist shqiptarë, sjellim në një vend të gjitha inicilat (nistoret) nga libri antikuar i Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis. Vlerat e këtyre nistoreve, roli dhe përbajtja e tyre në vepër. Kur u botua vepra e Marin Barletit dhe kush është botuesi i saj me origjinë shqiptare, Bernardinus de Vitalibus?

Prof. Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies – Budapest

Hapja e debateve të reja shkencore, ose rizgjimi i atyre që konsiderohen si të mbyllura përgjithmonë ka qenë dhe mbetet një ndër misionet më të vjetra të shkencëtarit me qëllimin që këto debate të nxisin kontribute të reja në shkencë dhe të hapin dyer të reja për hulumtime. Shkencëtari për nga natyra është ai që shikon rrugë e mënyra të reja të trajtimit të një çështje dhe të hapjes së një problemi aty ku syri i një njeriu normal shikon një të vërtetë absolute që nuk ka nevojë dhe mundësi të vihet në pikëpyetje nga asnjë këndvështrim. 

I kësaj natyre është edhe datimi i veprës më të njohur deri më sot për Skënderbeun, dhe pikërisht i asaj të Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis. Pavarësisht se asnjë nga ksomblat më të hershme të këtij botimi nuk kanë pasur asnjëherë deri më sot vit botimi, (nëse me këtë rast përjashtojmë ksomblën – inkunabulë nga Bilbioteka ELTE e Budapestit e cila në kolofon dhe në portretin e Gj. K. Skënderbeut ka të shënuar vitin 1493, me gjasmë duhet të jetë vepër falsifikat) është rënë dakord shumica e studiuesve dhe historianëve se botimi më i hershëm i kësaj vepre duhet të jetë bërë diku midis viteve 1508-1510. Debati për këtë datim është konsideruar i mbyllur me këtë aksiomë të pranuar pothuajse nga të gjithë, dhe çdo përpjekje për rihapjen e këtij debati ka dështuar deri më sot për mungesë “provash!”

Duke qenë se viti i botimit të njërit prej librave më të rëndësishëm të Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis, ka qenë një prej elementeve munguese në të gjitha ksomblat e njohura deri më sot të këtij libri, kjo gjë i ka çuar të gjithë studiuesit dhe historianët ta marrin me hamendësim këtë të dhënë duke e nxjerrë atë në mënyrë të tërthortë nga përmbajtja apo nga elemente të tjera të botimit të tij. Sigurisht që hamendësimet e ndryshme kanë çuar në rezultate të ndryshme disa më kryesoret e të cilave do t’i përmendim në vijim. 

Hamendësimet dhe mendimet kryesore që kanë mbizotëruar për vitin e botimit të veprës së Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis pluskojnë në periudhën kohore prej vitit 1502 [E. Çabej, Kastritotët. Në: Studime gjuhësore. (Botimi i dytë). Prishtinë, 1988, vëll. V, f. 328] deri në vitin 1521-1522 [Aurel Plasari, Arbëria e Skënderbeut dhe Burgundi i Filipit të Mirë. Në: Skënderbeu dhe Europa. Tiranë, 2006, f. 128, ref. 8]. Megjithatë, si vite më të përafërta, për të mos thënë të sakta, kudo janë konsideruar vitet 1508-1510. Kështu shkruhet viti i botimit i kësaj vepre edhe në pothuajse të gjitha katalogjet e bibliotekave evropiane që e kanë këtë vepër në fondet e tyre, megjithëse ka edhe nga ato biblioteka që shënojnë si vit të mundshëm botimi vitet 1506, 1508, 1510, 1520… etj.

Pavarësisht nga sa u tha më sipër, duhet të pohojmë edhe faktin që ka pasur edhe studiues të cilët vitin e botimit të këtij libri e japin jashtë kornizës së sipërpërmendur duke thënë se ky libër mund të jetë botuar edhe në vitin 1493. Këtë informacion, e aktualizon historiani rumun, Francisc Pall, në studimin e tij: Marino Barlezio: uno storico umanista. Në: Melanges d’Histoire Generale. Cluj, 1938, v. II, f. 135-315. 

F. Pall, shkruan se Jovan Popović (Život i viteža kneza Epirskoga Đorđa Kastriota Skenderbega. Opisana Ioannome S. Popovićeme.  Budim, 1828, f. V), dhe Vilmos Fraknói, (A Hunyadiak es a Jagellok kora (1440-1526). Budapest, 1896, f. 667) shënojnë si vit botimi të këtij libri vitin 1493, por duke qenë se ata nuk sjellin ndonjë burim të caktuar për të mbështetur këtë datë, F. Pall e konsideron si gabim vitin 1493. Ky veprim i F. Pallit, deri diku mund të duket i arsyeshëm, sepse përveç këtyre dy autorëve të lartëcekur, të cilët veprat e tyre i kishin botuar në Hungari, të gjithë të tjerët kanë konsideruar si të më të përarfërta vitet 1506-1510. Natyrisht, ka edhe disa hamendësime të ndonjë autori, veçanërisht bibliografi, të pa mbështetura në ndonjë burim të saktë, se viti i botimit mund të lëvizë në mes viteve 1508-1522.

Në historiografinë shqiptare, studiuesi Aurel Plasari është i pari që është marrë seriozisht me analizimin e hamendësimeve për vitin e botimit të veprës të Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis, duke e vendosur datën e botimit rreth viteve 1515-1522. Pra, A. Plasari kishte shumë të drejtë për një ndërlikim të kufijve kohorë të botimit të librit të M. Barletit. Në fakt, nuk ishte i pari Norton (F. J., Norton, Italian printers, 1501-1520. An Annotated list, With an introduction by F. J. Norton, under-Librarian, University Library Cambridge. London: Bowes and Bowes, 1958) ai që shënoi në f. 104, të studimit të tij, vitin 1522, sepse një gjë tillë e kishte bërë shumë më herët, përkatësisht në vitin 1909, Prince d’Essling (Les Livres a figures Vénitiens de la fin du XV^e Siècleet du Commencement du XVI^e. (Études su l’Art de la Gravure sur bois a Venise). Seconde Partie. Ouvrages impromés de 1501 à 1525. FLORENCE: Libraire Leo S. Olschki 4, Lungarno Acciaioli; PARIS: Libraire Henri Leclerc 219, Rue Saint-Honoré, 1909), i cili në blenin e dytë të vëllimit të dytë të veprës së tij (vëll. II/2) f. 527, shënon si vite të mundshme botime periudhën kohore 1508-1522.

Inicilat (nistoret) në veprën antikuar të Marin Barletit: Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis

Iniciali (nga latinishtja initialis – nistore) paraqet grafemën e parë në fjalë. Në artin grafik, iniciali është grafemë që dallohet për nga madhësia, forma, stili, dekorimi dhe përmbajtja e cila zakonisht vendoset në fillim të kapitullit, të një kryerrreshti apo pjese kryesore të tekstit ose dorëshkrimit. Në tekst, është shenjë dalluese për nga madhësia sepse të paktën shtrihet në dy e më shumë rreshta, ndërsa për nga forma është krejtësisht tjetër nga grafemat e tekstit normal, sepse ka stil të veçantë dhe dekorime të ndryshme qofshin ato floreale, simboleve të caktuara, të njerzve, kafshëve, shpezëve etj të cilat domosdoshmërisht janë të lidhura me fjalën, fjalinë apo përmbajtjen e tekstit qoftë faqes apo kapitullit përkatës ku vendoset iniciali. Si dekorim stilistik dhe përmbajtësor është pjesë e pandashme e tekstit, ku së bashku me miniaturën, marginat dhe interpunktimin përbëjnë librat e iluminuar.

Deri me sot, iniciali (nistorja), më i lashtë i njohur (me elementet dhe përmbajten e tij sipas rregullave të njohura ndërkombëtarisht) është ai nga gjysma e parë e shekullit VIII nga një dorëshkrim që ruhet në Bibliotekën Kombëtare në Rusi. Zhvillimi i inicialit është i ndryshëm varësisht nga kushtet dhe rrethanat përkatëse ku është krijuar qoftë dorëshkrimi apo libri i shtypur, i ndikuar edhe nga shkollat të cilat e kanë praktikuar atë në punën krijuese të veprimtarisë së tyre.

Inicilai është i njohur edhe në dorëshkrimet që u krijuan në territorin arbëror-shqiptar i cili ruan karakteristika të veçanta të kohës dhe shkollës e cila e krijo dhe praktoi atë. Poashtu, edhe te dorëshkrimet që u shkruan nga scribes të ndryshëm shqiptarë e jo shqiptarë jashtë Shqipërisë, në mesjetë,  iniciali është praktikuar dhe është pjesë e pandarë e tyre. Shembulli ilustrues më i bukur me këtë rast është dorëshkrimi i “Statuteve të  Drishtit” nga viti 1468, ku në fillim të dorëshkrimit në inicilain (nistoren) “P” është vënë portreti më i vjetër i njohur deri me sot i një figure të shquar shqiptare, ai i Pal Engjëllit.

Natyrisht edhe te librat më të hershëm të botuar, inkunabulat, që kanë për autorë shqiptarët Marin Bechicemi-n dhe Michael Marullus Tarchaniot-in etj, e deri te libri i Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis, inicialt (nistoret) janë përdorur nga botuesit e tyre në funksion qoftë dekorativ, qoftë përmbajtësor apo stilistik ngjashëm me të gjitha veprat e kohës. 

Në vepërn e Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis, botuesi-shtypëshkruesi ka përdorur gjithsej 15 iniciale dekorative. Nga këto 15 inicilae 3 na përsëriten në grafemat: “Q, P dhe D,” nga dy herë dhe janë krejtësisht identike, ndërsa inicilaet në grafemat “Q” dhe “P” gjenden edhe në një rast tjetër, por të ndryshme nga dy herët e para. 

Ndryshimi në dimensionet e inicialeve në ksomblat e librit antikaur të Marin Barletit, Histori e Skenderbeut, që kemi konsultuar deri me sot (gjithsej 34 të tilla) varion prej 0.5 cm deri në 1cm, gjë që  sipas mendimit të botuesve të sotëm, le të kuptohet, se kemi të bëjmë të paktën me tre botime të ndryshme të kësaj vepre. 

Nga 15 inicalet te vepra e M. Barletit, vetë iniciali i parë është origjinal, përkatësisht i botuar për herë të parë, kurse 14 inicialet e tjera janë të botuara në veprat e mëhershme të botuara nga shtypëshkruesi Vitalibus.

Dimensionet e inicialeve (nistoreve) të cilat i gjemë më së shpeshti te libri antikuar i M. Barletit, në 23 raste, janë:

1. f. 1^r: 5.3 x 5.4 cm
2. f. 2^r: 4.1 x 4.6 cm 
3. f. 14^r: 2.8 x 2.8 cm
4. f. 28^v: 3.2 x 3.2 cm
5. f. 41^r: 3.2 x 3.2 cm
6. f. 52^v: 3.4 x 3.4 cm
7. f. 65^v: 3.2 x 3.3 cm
8. f. 74^v: 2.7 x 2.8 cm
9. f. 75^r: 3.8 x 3.2 cm
10. f. 98^r: 3.2 x 3.3 cm
11. f. 109^r: 3.3 x 3.3 cm
12. f. 122^r: 3.3 x 3.2 cm
13. f. 132^r: 3.3 x 3.2 cm
14. f. 151^r: 3.3 x 3.2 cm
15. f. 156^r: 3.4 x 3.3 cm

Përmbajta e inicaleve në në librin antikuar të Marin Barletit: Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis

Në inicialin e parë (f. 1^r /I./ është paraqitur i ashtuquajturi “Portret i Marin Barletit” me disa dekorime të varfëra floreale, por në sfond me një kështjellë. Në inicialet e dytë, f. 2^r /II/ është paraqitur një moment biblik, përkatëisht një drague dhe tre figura engjush, njëri brenda grafesëm së “P”. Ndërsa në inicialin e tretë, f. 14^r /XIIII/, që njëherësh është edhe iniciali me dimensionet më më të vogla në këktë vepër është paraqitur një engjëll brenda rrethit të grafemës “Q” ku e shoqërojnë kokat e katër engjujve tjerë. Dy inicialet në vijim ato të f. f. 28^v /XXVIII/ dhe 41^r /XLI/ kanë dekorime të thjeshta floreale. Iniciali në f. 52^v /LII/, paraqet figurat e dy personave dhe është më përmbajtësori në vepër si për nga stili, porosia dhe dekorimet. Në të gjitha inicilat tjera në vijim, pos në ato të f. f. 109^r /CIX/ dhe f. 156^r /CLVI/ ku kemi pos dekorimeve floreale edhe paraqitjen e dy zogjve, ka vetëm dekorime floreale mjaft të varfëra. 

Kush ështëBotuesi i veprave të Barletit, Bernardinus de Vitalibus dhe kur e fillon aktivitetin botues 

Botuesi i veprës së Barletit ishte Bernardinus de Vitalibus, njëri nga vëllezërit de Vitalibus që ndryshe njiheshin edhe si Albanesoti. Hulumtimet shkencore për veprimtarinë e këtij botuesi na çuan në rishikimin e gjithë aktivitetit botues të vëllezërve de Vitalibus, (Bernardins dhe Matheus) dhe në gjetjen e fakteve të reja në lidhje me aktivitetitin botues të tyre në kapërcyellit të shek. XV dhe të fillimshekullit të XVI. 

Në të gjitha bibliografitë dhe katalogjet e specializuara të autorëve me eminentë botërorë thuhet se vëllëzërit de Vitalibus e kanë filluar aktivitetin e tyre botues jo më herët se në vitin 1494. Në shumë prej këtyre bibliografive dhe katalogjeve thuhet madje që ata e kanë filluar këtë aktivitet rreth vitit 1501. Me sigurinë më të madhe, ne mund ta korrigjojmë datën e deritanishme të fillimit të veprimtarisë botuese të Bernardinus de Vitalibus, nga viti 1494, si vit i fillimit të shtypshkrimit të librave nga ky botues në vitin 1480. 

Në vitin 1480, Bernardinus de Vitalibus botoi inkunabulën e autorit: Arnaldus de Villanova: Regimen sanitatis Salernitanum. Venetiis: Bernardinus de Vitalibus 1480, e cila ruhet në fondet e bibliotekës së Vienës “Bibliothek des Instituts für Geschichte der Medizin an der Universität Wien“ me signaturë JB 6402. Kjo është njëra nga 16 inkunabulat që ruhet në fondet e “Bibliothek des Instituts für Geschichte der Medizin an der Universität Wien“ dhe njëra nga gjashtë inkunabulat e kësaj biblioteke që janë shtypur në Venedik. Informacionin e parë për ekzistencën e kësaj inkunabule e kemi shënuar nga: Georgii Vvolfgangi Panzer, Annales typographici… Norimbergae, Bibliopolae, 1745, vëll. III, f. 158, nr. 464, për ta përforcuar me vonë edhe me linkun: http://www.b2i.de/fabian?Geschichte_Der_Medizin_(Wien) 

I përshkruam jo pa qëllim deri në hollësi informacionet për këtë inkunabulë, edhe pse në dukje duken jo shumë e rëndësishme për ne! Rëndësia e veçantë e këtij konstatimi dhe konfirmimi është se botuesi i veprës së Marin Barletit, Historia de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principis, ishte tashmë një botues me shumë përvojë kur botoi veprën e Barletit. Ai e kishte filluar aktivitetin e tij botues që në vitin 1480, dhe para vitit 1494 kur mendohet nga historiografia e deritanishme të ketë filluar këtë akvititet ai kishte botuar edhe dy inkunabula të tjera. Inkunabula e dytë është ajo e John Estwood, Summa astrologlae judiclalis. Venice: Bernardinus de Vitalibus, 1489, (për më shumë informacion shih: Stillwell, R. 72.), ndërsa inkunabula e tretë është me autor: Fran Lucijan Gundulić, Baptistinus. Venetiis: Bernardinus de Vitalibus, 1490, dhe ruhet në Biblioteken Kombëtare dhe Universitare të Zagrebit, sektori i inkunabulave, dorëshkrimeve dhe librit të rrallë. 

Gjatë veprimtarisë së tij si shtypëshkrues-botues (tipograf), për 56 vite me radhë, B. Vitalibus botoi 152 tituj të njohur deri me sot. Për ta disponojmë të dhëna të sakta, si për vendndodhjen, bibliotekën, arkivin ose koleksionin privat të tyre, poashtu /signaturën/ dhe të dhëna të tjera, si titullin, kopertinat, frontespicet, kolofonët, ilustrimet, inicialet, gravurat, portretet… etj. Prej këtyre 152 titujsh, 74 janë inkunabula të botuara deri më 31 dhjetor të vitit 1500, dhe sipas vitit venedikas deri më 31 mars të vitit 1501. Të gjitha këto inkunabula si dhe pjesa tjetër prej 78 titujsh të librave antikuarë-rarae nga viti 1500 deri më 1536 (kur Vitalibus botoi edhe librin e fundit) janë të ruajtura në biblioteka e arkiva të ndryshme. 

Siç vërehet Bernardinus de Vitalibus ka botuar një numër të jashtëzakonshëm inkunabulash, 73 tituj, dhe diçka më shumë libra antikuarë, ku 4 nga këto nuk kanë vit botimi, por kanë vendin e botimit. Nëse shohim numrin e veprave të botuara sipas viteve, qofshin ato inkunabula apo libra të rrallë-antikuarë do të kishim këtë pasqyrë: trembëdhjetë herë boton nga një titull në vit, përkatësisht në vitet: 1480, 1489, 1490, 1493, 1513, 1514, 1517, 1518, 1523, 1524, 1526, 1532, 1534; ndërsa shtatë herë boton dy tituj në vit: 1495, 1506, 1509, 1522, 1529, 1533 dhe 1536; kurse tre tituj në vit ka botuar pesë herë dhe përkatësisht në vitet 1504, 1519, 1521, 1531 dhe 1535; ndërsa katër herë në vit botoi katër tituj: në vitet 1503, 1505, 1507 dhe 1525; po ashtu shtatë tituj ka botuar katër herë në vitet 1494, 1499, 1502 dhe 1508; ndërsa tetë tituj ka botuar vetëm një herë, në vitin 1501. Vitet më të frytshme të veprimtarisë botuese-shtypëshkruese të B. Vitalibusit kanë qenë viti 1500 kur boton njëzetë e gjashtë inkunabula dhe kulmin e arriti në vitin 1498 kur botoi njëzetë e tetë inkunabula, ndërsa për katër tituj siç cekëm më lart, nuk dihet viti i botimit. 

Megjithatë ka pasur vite kur Bernardinus de Vitalibus nuk ka botuar asnjë titull. Të marra së bashku këto vite shtrihen në periudhën nga viti 1480 deri në vitin 1536 dhe janë gjithsej njëzet e dy vite, të cilat janë si vijon: 1491, 1492, 1496, 1497, 1510, 1511, 1512, 1515, 1516, 1520, 1527, 1528 dhe 1530. Nuk kemi ndonjë informacion për arsyet e mungesës së aktivitetit botues në këto vite, por mund të supozojmë se njëra ndër pengesat për këtë kanë qenë lëvizjet e shpeshta nëpër qytete të ndryshme italiane ose shtërngesat financiare, edhe pse Bernardinus de Vitalibus, botonte vepra të autorëve shumë të njohur të kohës së tij, apo vepra të autorëve klasikë.

Në të gjithë titujt e inkunabulave dhe librave të rrallë-antikuarë që kemi konsultuar ne, por edhe nga literatura e shumtë e shfrytëzuar, kemi saktësuar mënyrën se si firmoste B. Vitalibus në librat që shtypte vetë. Këto forma janë: B. de Vitalibus; B. V.; Bernardin di Venezia; Bernardin Vinitian; Bernardini de Vitalibus; Bernardino da Veneto; Bernardino da Venezia; Bernardino de Vidali; Bernardino di Vitale; Bernardino di Vitalli; Bernardino Veneto de Vitalibus; Bernardino Veneto; Bernardinus Venetus; Bernardino Veneziano; Bernardinus de Vitalibus; Bernardino Vitale; Bernardino Vitale; Bernardinus Albenesotus; Bernardinus de Vitalibus; Bernardinus Venetus de Vitalibus; Bernardinus Venetus; Bernardinus Vitalis dhe në vitin 1498 firmoset: Bernardinvm et Mathevm Venetos. Qvi vvulgo dicvntvr li Albanesoti... Përveç firmosjes me grafema, ne shume raste, B. Vitalibus, firmoste edhe ane te simboleve-figurave të veçanta. Deri tani na janë të njohura 6 mënyra të tilla të firmosjes, tre në inkunabula dhe tre të tjera në libra të rralle-antikuare.

Ecejaket e B. Vitalibusit nga Venediku në Romë e anasjelltas dhe në qytete të tjera italiane janë të dokumentuara saktësisht. Siç e cekëm edhe më lart, veprimtaria botuese Bernardinus de Vitalibus, filloi në vitin 1480 në Venedik, ku mesa duket shtypi të gjitha inkunabulat e tij. Në vitin 1493 ka mundësi të ketë qenë në Romë për pak kohë, por në nëntor të po atij viti kthehet përsëri në Venedik ku qëndroi deri në korrik të vitit 1507; në shtator të vitit 1507 e gjejmë përsëri në Romë, ndërsa në nëntor po të vitit 1507 kthehet përsëri në Venedik ku qëndroi deri në qershor të vitit 1508; në fund të qershorit të viti 1508, kthehet në Romë ku qëndron deri në fund të nëntorit, për të shkuar në dhjetor po të vitit 1508 në Napoli; në shkurt të vitit 1509, kthehet prapë në Venedik për të qëndruar aty deri në dhejtor të vitit 1515. Në Romë e gjejmë po ashtu gjatë vitit 1516, përkatësisht nga janari deri në dhjetor. Ndërsa në fillim të vitit 1517 e gjejmë në Venedik, ku qëndroi deri prill të vitit 1521. Në Rimini e gjemë në dhjetor të vitit 1521, ndërkohë që në Romë qëndroi gjatë tërë vitit 1522, përkatësisht nga fillimi i janarit e deri në fund të dhjetorit. Përfundimisht kthehet në Venedik në janar të vitit 1523 ku qëndroi derisa vdiq në vitin 1539.