[Schedelsche Weltchronik (Liber Chronicarum, opus de temporibus mundi]

Botimi i parë i kronikës së Schedelit është bërë në latinisht më 12 korrik të vitit 1493, ndërsa botimi i parë në gjermanisht është bërë më 23 dhejtor të vitit 1493 nga botuesi Anton Koberger, në Nuremberg,pra, kemi dy botime brenda një viti, më mirë me thënë brenda disa muajsh. Botimi i dytë latinisht më 01 shkurt të vitit 1497.- Kronika e botës në gjuhën latine është shtypur në 1.400 ekzemplarë dhe ka 656 fletë, ndërsa botimi në gjermanisht është shtypur në 700 ekzemplarë dhe ka 597 fletë.

Prof. Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies – Budapest

Një ndër veprat më të famshme në shekullin XV është e ashtuquajtura Schedelsche Weltchronik – Liber Chronicarum, opus de temporibus mundi, që është ndër veprat e para historike nga një intelektual gjerman. Kjo kronikë shqyrton lindjen e qyteteve më të rëndësishme gjermane, botës perëndimore, sjell informacion për perosnalitet dhe ngjarjet më të rëndësishme të kohës etj.

Rëndësia e kësaj kronike për popullin shqiptar, është se Hartmann Schedel në “Kronikën” e tij jep disa të dhëna historiko-gjeografike për disa qytete shqiptare, pastaj informacione për Ilirinë, Epirinë dhe Arbërinë, të mbështetura kryesisht te autorët antikë si dhe disa njoftime për prejardhjen e shqiptarëve etj. Në libër gjejmë po ashtu të dhëna edhe për Gjon Kastriotin, të atin e Skenderbeut, që Schedel e quan Kamusa, pastaj informacione për luftërat dhe fitoret e Gjergj Kastriotit Skënderbeut kundër turqve; marrëdhëniet e tij me Vatikanin – papën Kalistin III, si dhe disa shënime për tradhtinë e nipit të Skënderbeut, Hamza Kastriotit, të cilin ky e zë rob dhe e dërgoi në burg te mbreti i Napolit Alfonsi V, etj. 

Është për t’u lakmuar se si Schedel ka arritur të shtjellojë një lëndë jashtëzakonisht voluminoze, duke na paraqitur gjithçka kishte mundur të mblidhte, sistemonte, përgatiste nga literarura e botuar, dorëshkrimet, dokumentat, kronikat e shumta dhe burimet e tjera që disponoheshin në atë kohë. 

Pavarësisht nga gjithë këto, si dhe nga njohuritë e jashtëzakonshme prej dijetari, kronika e Schedel-it është e tejkaluar në shumë pjesë, informacione dhe të dhëna, për shkak të zbulimeve të reja dhe arritjeve shkencore. Megjithatë është befasues fakti që ai disponote gjithë ato të dhëna e informacione në atë kohë. Bie në sy skrupuloziteti dhe gjenialiteti i tij, te paraqitja e pemëve gjenealogjike të familjeve fisnike dhe listave të papëve, portetet e të cilëve janë të ilustruara me ngjyra, duke përdorur kronologjitë e njohura e kohës për vende të ndryshme, krahina e rajone të ndryshme si dhe renditjen dhe përshkrimin e figurave të rëndësishme historike jo vetëm gjermane, por edhe botërore, duke i shoqëruar me një regjistër alfabetik. Në kronikat e njohura botërore të Gjermaneve të viteve të fundit të mesjetës, [kur jetoi dhe veproi Schedel-i] gjithashtu, ngjarjet historike janë të gërshetuara me digresione me temë nga katastrofat natyrore, luftrat, njoftimet për themelimet e qyteteve, etj., duke mos përjashtuar edhe ngjarjet që kanë ndodhur në pjesët e tjera të botës, duke i paraqitur dhe shtjelluar ato në mënyrë paralele me rrëfimet biblike, etj.

Kronika e Schedel ndryshon nga shumë botime të tjera të ngjashme si dhe kopje dorëshkrimesh të kronikave në qarkullim, si për nga trajtimi i saj humanist, rrethi akademik që e përgatiti, trajtimi i veçantë i shkencave natyrore dhe filozofisë edhe nga ana tjetër përmes marrëdhënies së re dhe të përshtatshme të tekstit dhe imazhit që i japin mundësi lexuesit jo vetë të lexojë ngjarjet dhe ndodhitë historike, por edhe të shikojë në to përmes ilustrimeve dhe gravurave të shkëlqyera. Ilustrimet paraqesin vazhdimësinë e epokave në mënyrë të pandërprerë dhe të përshtatshme. Përgatitja intelektuale dhe diapazoni i gjerë i diturive shkencore dhe akademike për të cilin termi “enciklopedi” i sajuar në antikitetin klasik është adoptuar në punë madhështore, sepse përmban gjithçka që vihet në dukje nga shkenca natyrore, shoqërore, teologjike, filozofia dhe letërsia. Koncepti i kombinuar i diturisë i përhapur nga humanizmi gjen një pasqyrim shprehës në këtë botim.

Hartman Schedel lindi më 13 shkurt të vitit 1440 në Nuremberg dhe vdiq më 29 nëntor të vitit 1514, po në Nuremberg. Studioi në Laipzig në vitet 1456-1462, ku mori titullin Magister Artium në vitin 1459. Gjatë kohës së studimit ai njohu shumë humanistë të kohës, ndër të tjerë edhe Peter Luder (1410-1472), i cili ishte pedagog në Laipzig. Leksionet e Luder-it, që i kishte shkruar vetë Schedel-i, sot ruhen në Bayerische Staatbibliothek në Mynih (në sign. clm 261). Në vitin 1463, Schedel vazhdon studimet në Padova, duke studiuar mjekësinë dhe njëherësh edhe parimet bazë të greqishtes me profesor Demetrios Chalkondydes (1424-1511). Më 17 prill 1466, mbron doktoraturën në fushën e mjekësisë dhe kthehet në Nurembergut. Në vjeshtën e vitit 1470, Schedel punon si mjek në Nördlingen, ndërsa në vitin 1477 në Bamberg, dhe nga viti 1484 përfundimisht në Nuremberg.

Duke filluar që nga viti 1456 Schedel, kopjon dorëshkrime dhe libra të botuar, por edhe blen libra të ndryshëm (sot të njohur si: inkunabula). Një moment i rëndësishëm në jetën e tij është viti 1485, kur trashëgon një bibliotekë shumë të pasur nga i xhaxhai, Hermann Schedel (1410-1485), cili gjithashtu ishte mjek dhe humanist i njohur. Kjo bibliotekë do të bëhej bërthama e një biblioteke të madhe humaniste në Nuremberg. Biblioteka e Schedel-it është një pasqyrë e interesave të tij filozofike-shkencore dhe pjesa dërrmuese e saj me afro 370 dorëshkrime dhe 670 libra, kryesisht inkunabula (të botuara para vitit 1500) ruhen edhe sot e kësaj dite në fondet e Bayerische Staatsbibliothek në Mynih, të shoqëruara me një inventar origjinal, të përpiluar më 1498, i cili fillon me regjistrimin e veprave të gramatikës, logjikës, retorikës, astronomisë dhe astrologjisë, matematikës dhe filozofisë, të shoqëruara nga shumë libra që kanë të bëjnë me studia humanitatis të Schedel-it. Pastaj vijojnë shkrimet mbi mjekësinë dhe kirurgjinë, që kanë të bëjnë me profesionin e tij, por gjithashtu edhe mbi shkencën e historisë. Vetëm se në fund ai fut në listë librat e tij mbi fenë dhe teologjinë. 

Biblioteka e Schedel-it ka një vlerë të jashtëzakonshme, sepse duke analizuar përbërjen e saj ne njihemi me inetesin e tij shkencor prej dijetari, kryesisht në fushën e kozmografisë dhe gjeografisë, por gjithashtu me dashurinë e tij për librat, veçanërisht për ato me lidhje të kushtueshme prej pergameni, me ilustrime dhe dekorime të praruara në flori, dhe më kryesorja, aty gjendet edhe njëri prej koleksioneve grafike më të rëndësishme të kësaj periudhe, i cili në tërësi është origjinal. Mënyra se si i trajtoi Schedel-i librat e bibliotekës së tij private, tregon se sa intensivisht e studioi ai përmbajtjen e tyre, duke bërë shënime dhe komente të shumta në margina dhe brenda rreshtave të pothuajse gjithë faqeve të tyre. 

Kronika e botës në gjuhën latine është shtypur në 1.400 ekzemplarë dhe ka 656 fletë, ndërsa botimi në gjermanisht është shtypur në 700 ekzemplarë dhe ka 597 fletë. [Përafërsisht 400 ekzemplarë origjinalë të versionit latin dhe nja 300 ekzemplarë origjinalë të versionit gjerman kanë mbijetuar në tërë botën]. Libri në të dy gjuhët ka dimensione 32,5 x 47 cm. Përmban 1804 ilustrime dhe vinjeta, një pjesë e mirë e të cilave janë me ngjyra dhe 652 gravura. Ka shumë të ngjarë që iniciativa për kronikën e Schedel-it – sikurse për projektet e tjera të mëparshme historike dhe bibliografike – erdhi nga Schreyer, me ndihmën financiare të Kammermeister-it.

Botimi i parë i kronikës së Schedelit është bërë në latinisht më 12 korrik të vitit 1493, ndërsa botimi i parë në gjermanisht është bërë më 23 dhejtor të vitit 1493 nga botuesi Anton Koberger, në Nuremberg,pra, kemi dy botime brenda një viti, më mirë me thënë brenda disa muajsh. Botimi i dytë latinisht më 01 shkurt të vitit 1497. /Ne kemi shfrytëzuar të tri këto botime nga të cilat edhe sjellim disa ilustrime/. Anton Koberger (1440-1513) dispononte në atë kohë një dhomë me 18 presa shtypëse, dhe kishte të punësuar më shumë se 100 radhitës, shtypës dhe ndihmesa. A. Koberger kishte filluar botimin e librave në Nuremberg  rreth vitit 1470 dhe brenda 30 viteve deri me vitin 1500 botoi rreth 250 tituj, duke përfshirë shumë vepra të ilustruara nga viti 1482 e tutje. Disa nga botimet e tij më të njohura janë Bibla në dy vëllime në gjuhën gjermane (e ashtuquajtura Bibla e “Nëntë Gjermane”) e vitit 1483, të cilën ai e ilustroi me 109 vinjeta, etj. Ilustrimet e kronikës që numërohen në 1809 të tilla, janë bërë me teknikën e Holzschnitte-ve, d.m.th. vendosjes në presë të copave të holla prej druri të pikturuara që gjatë presës stamponin letrën. Përgatitja e Holzschnitte-ve u ishin besuar: Michael Wohlgemut (1434-1519) dhe Wilhelm Pleydenwurff (1450-1494). Mendohet që që popullaritetin e madh që gëzonte kjo kronikë e fitoi për shkak të këtyre zbukurimeve të shkëlqyera të veprës.

Ndërtimi i kronikës orientohet sipas skemës mesjetare të ndarjes së epokave të botës, të marrë nga antikiteti. Paraqitjet e ngjarjeve u mbeten besnike ndaj pikëpamjeve të kishës dhe nuk u përgjigjen shkrimeve kritike të një humanisti. 

 Struktura e librit të Kronikën e Botës (Weltchronik–Liber chronicarum) është:

– Epoka e parë, që nga krijimi deri te përmbytja e botës 

– Epoka e dytë që nga pëmbytja e botës deri te lindja e Abrahamit

– Epoka e tretë që nga lindja e Abrahamit deri te mbretëria e Davidit

– Epoka e katërt që nga fillimi i mbretërisë së Davidit deri te robërimi i babilonasve

– Epoka e pestë që nga robërimi i babilonasve deri te lindja e Krishtit

– Epoka e gjashtë (dhe më e gjata) që nga lindja e Krishtit deri në ditët tona. [1493].

Për veprën e tij Schedel-i u mbështet në një numër të madh burimesh të ndyshme: dorëshkrimesh, kronikash të shkruara me dorë, pamfletesh, literaturë profesionale të mjekësisë, pastaj te puna e humanistëve bashkëkohorë të Rilindjes italiane dhe gjermane, nga Bokaçio dhe Petrarka, nga shkrime të shumta gjeografike dhe kozmografike të Ptolemeut, Strabonit dhe Pomponius Mela (shfrytëzoi koleksionin e dorëshkrimeve private), Stephan Fridolin’s Schatzbehalter të botuar nga Anton Koberger në Nuremberg më 1491, pastaj Peregrinatio in terram sanctam (Mainz, 1486), Bernhard von Breydenbach, kanuni i Mainz-it, me ilustrime nga Erhard Reuwich, Fasciculus temporum nga Werner Rolevinck botuar në Utrecht në vitin më 1480, dhe veçanërisht, për ilustrimet e tij gravura dhe të tjera nga Jacobus Philipus Supplementum chronicarum… botuar në Vendik më 1492. Vend të posaçëm zënë edhe Vulgata dhe shkrimet historike të Diodorus Siculus, të përkthyera në latinisht nga humanisti fiorentinas Poggio (Venedik, 1481). Për hartimin e historisë së papëve, Schedel-i iu referua Liber de Vita Christi et pontificum. Për mesjetën ai u mbështet te Flavio Biondo (1388-1463), Decades historiarum ab inclinatione Romani imperii, (1483); dhe te humanisti italian (më vonë edhe papa Piu II) Enea Silvio Piccolomini (1405-1464; Europae…; Asiae…, dhe bëri kopjen e vet me shkrim dore të Histori Bohemica (e cila sot ruhet në Bayerische Staatsbibliothek, Mynih, sign. clm 476) , si edhe Historia rerum ubisque gestarum in Europa sub Friderico tertio imperatore ( 1457; e cila sot ruhet në Bayerische Staatsbibliothek në Mynih, sign. clm 386).

Qyteti i Nurembergut nuk ishte qendër universitare në shek. XV-XVI, por në fakt, ishte qendër e tregtisë dhe zejtarisë, dhe gjithashtu një ndër qendrat më të njohura të humanizmit në Gjermani. Kishte mendimtarë që Nurembergun e krahasuan për nga fama, roli dhe rëndësia në mesjetë me qytete të tilla si “Roma e Athina e lashtë.” Rol të veçantë për emrin e mirë të Nurembergut kishin edhe qytetarët dhe fisnikët e tij të nderuar si Hartmann Schedel (1440-1514), Johannes Löffelholz (1448-1509) dhe Willibald Prickheimer (1470-1530), të cilët ishin kthyer në qytetin e tyre të lindjes me ide humaniste pas studimeve të kryera në Itali për drejtësi dhe mjekësi. Të gjithë këta, kishin një mik të përbashkët, humanistin e madh Conrad Celtis (1459-1508) i cili, nga ana e perandorit Frederiku III, u nderua me titullin “Poet i oborrit perandorak” në Kështjellën e Nurembergut në vitin 1487, i cli vazhdimisht komunikonte me të gjithë në forma dhe mënyra të ndryshme, takime private, letërkëmbime, ftesa për pushime etj. Nga kjo kohë janë të shquar edhe humanistët tjerë të Nurembergut si: Johannes Müller (i njohur si Regiomontanus, (1436-1476, kishte një letërkëmbim me humanistin tonë të njohur, astronomin dhe matematikanin Gjon Gazuli, që jetonte në Dubrovnik), Martin Behaim (1459-1507) dhe  Johannes Werner (1468-1522), të cilët me veprat e tyre u bënë të njohur në fushat e shkencave natyrore, astrologjisë dhe astronomisë.

Në vazhdim sjellim të përkthyera në gjuhën shqipe pjesët më kryesore që kanë të bëjnë me Epirin, Arbërinë dhe Ilirinë nga libri i Schedelit, botimi latinisht i viti 1493:

Për trevën e Epirit

Treva e Epirit, gjendet në perëndim, në malësinë veri-perëndimore të Greqisë dhe shtrihet në lindje deri në luginën e Ambrakisë në stadin 1300, në veri [kufizohet m.a.] me Maqedoninë dhe në lindje përplaset me Akaiën deri në lumin e Akelum. Në perëndim arrin deri në detin Jon. Në këtë trevë shkruan Teopompus kanë qenë 24 popuj. Historianët raportojnë që kjo pjesë e tokës  buzë detit ka qenë e lumtur dhe prodhimtare dhe që dikur në të kanë qenë shumë qytete dhe kështjella të forta. Por nga kryeneçësia e popullit [të Epirit m.a.] kundër Romakëve, kjo provincë u shkatërrua. Dhe Polibius raporton 70 qytete epirote u shkatërruan nga perandori Paulo Emili pas mposhtjes së maqedonasve dhe të mbretit të Persëve. Në këtë trevë epirote ka ndodhur beteja e paharrueshme e Aktikës, në të cilën perandori August në një betejë me shigjeta luftoi me zemërim dhe mposhti Mark Antonin dhe Kleopatrën, mbretëreshën e Egjiptit. Për këtë shkak Augusti ka sheshuar në luginën e Ambrokisë një qytet, Nikopolin, si shenjë fitoreje.

Arbëria 

Arbëria ka qenë dikur një pjesë që i përkiste Maqedonisë. Në të gjendeshin dikur dy qytete të quajtura Dirachium dhe Apollonia. Gjuha e këtij populli nuk është e njohur as nga grekët dhe as nga sllavët. Ne besojmë që ky fis ka ardhur dikur nga Albania që është pranë Kolkideve në Skithinë Aziatike, pasi dyndja e popullit barbar ka shqetësuar shpesh vendet e popujve grekë dhe welsche. Në këtë vend ka qenë i pushtetshmi Kamuza, [është fjala për Gjon Kastriotin m.a.] që kishte lindur nga prindër të krishterë, që mohoi besimin e krishterë dhe u drejtua tek absurditeti muhamedan. Por aq lehtë sa braktisi krishtërimin po kaq lehtësisht e refuzoi edhe supersticionin muhamedan dhe u kthye përsëri tek ligji atëror. Dhe pasi i përçmoi të dyja besimet e donte që të vdiste më mirë si i krishterë sesa si turk, dhe vdiq pak pas rënies së Konstantinopolit, të cilin e trashëgoi Georg Scanderbechus, [Gjergj Kastrioti – Skenderbeu, m.a.] i lindur nga familje finsike. Ai thjesht donte që t’i harxhonte të gjitha ditët e tij duke luftuar me armë dhe luftë në emër të krishërimit dhe mundi dhe shkatërroi ushtri të mëdha të turqve dhe ai vetëm e mori këtë trevë në ungjillin e Krishtit, siç thuhet tani në pjesën më të madhe është shkretuar nga armët armike. Mbreti Alfons dërgoi shpesh luftëtarë në Shqipëri, e mori Krujën nën sundimin e tij dhe e mbrojti atë nga turqit. Djali i vëllait të sipërpërmendurit Skëndërbe, [Hamzai m.a.] i cili ishte lidhur me turqit, u kap nga i njëjti kurshëriri i tij, [Skenderbeu m.a.] u dërgua tek mbreti Alfons dhe u fut në burg. Papa Kalikst e ndihmoi Scenderbecho-n me para. 

Iliria

Për Ilirinë ose vendin e windëve [ilirëve, m.a.]. Pas trevës së Shqipërisë vijnë popujt Ilirë drejt perëndimit dhe drejt veriut. Këta njerëz tani ne i quajmë windë [ilirë m.a.]: ca quhen boshnjakë, ca dalmatë, ca kroatë, ca histrianë dhe ca krainas. Boshnjakët gjenden në brendësi të vendit pranë hungarezëve drejt veriut, të tjerët janë vendosur pranë detit dhe arrijnë deri në burimet Timanit: atje përballen me italianët dhe me hungarezët. Por lumi Timan rrjedh në brendësi deri në gjirin më të thellë të detit Adriatik. Megjithëse mbreti Stefan në Bosnjë ndjek besimin e krishterë, për një kohë të gjatë ai iu përmbajt sakramentit të pagëzimit. Pastaj ai kërkoi në prezencën e tij Gjonin, kardinalin e engjëllit të shenjtë nga i cili mori pagëzimin e shenjtë dhe filloi një luftë me turqit. Në këtë trevë ka shumë heretikë maniche, të cilët kanë dy besime, një të mirë dhe një të keq. Dhe është i vetëmishëruar. Manastiret e tyre i kanë në qoshe të fshehta midis maleve. Kur gratë rëndohen nga sëmundja ata iu drejtohen atyre që të mund t’i shërojnë. (…)

Në rastin e Kronikës së Schedel-it ne jemi në gjendje që të rikonstruktojmë jo vetëm historinë e krijimit e botimit të saj, bashkëpunimin midis autorëve dhe ilustruesëve dhe përpjekjet e bashkuara të financuesëve dhe botuesëve të saj, por gjithashtu edhe kontekstin shpirtëror dhe intelektual të humanizmit në Nuremberg. Poashtu, gjithnjë duke shfrytëzuar burimet arkivore origjinale dhe fondet e dorëshkrimve të bibliotekave, mund të përcjellim shitjet dhe shpërndarjet edhe së fundi ribotimet e pa autorizuara nga botuesë të ndryshëm konkurent, si dhe ato të autorizuara. Kronika e Schedel e vitit 1493 si rrjedhim bartë dëshmi madhështore të artit të mëparshëm të shtypshkrimit, duke u mbajtur me idetë humaniste, pë aftësit e shpërndarjes së informatës. Jo vetëm arti i shtypjes, ilustrimet, gravurat por, edhe vetë përmbajtja në fund të fundit, e bëjnë këtë libër të çmuar, temë stduimi dhe burim të pakrahasuar për kohën kur u shkura, duke sfiduar jo vetëm vitet [kohën] por edhe ngjarjet së bashku me historinë e Evropës.

Pas kërkimeve disa-vjeçare gjenden 6 vëllime me 2031 dokumente të pabotuara të kolanës “Acta Albaniae Veneta- Akte Shqiptaro-Venedikase.” – Më shumë se 150 dokumente janë për Gjergj Kastriotin Skenderbeun. – Të gjitha dokumentet i takojnë periudhës së ashtuquajtur “epokë Skenderbegiane” dhe të gjitha janë nxjerrë nga Arkivi i Qytetit të Venedikut. –Pas përgatitjeve dhe ballafaqimit me origjinalet së shpejti pritet botimi i të 6-vëllimeve me dokumente të pabotuara si vazhdim i kollanës: Acta Albaniae Veneta- Akte Shqiptaro-Venedikase, seria IV-të.

Prof. dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies – Budapest

Studimi i epokave të caktuara, e në kuadër të tyre edhe i personaliteteve që vepruan e krijuan, luftuan dhe sakrifikuan jo vetëm karrierën, por edhe jetën e tyre, përbën një moment tepër të veçantë në historinë e popullit shqiptar. Në të shumtën e rasteve, për këto personalitete, veçanërisht për ata që nuk ishin shqiptarë, të dhënat dhe informacionet për jetën dhe veprat e tyre janë të shpërndara në dorëshkrime, kronika dhe dokumente burimore që ruhen nëpër shumë arkiva e biblioteka të Evropës, e rrallë ose fare pak në ato shqiptare. Përkundër namit, respektit, nderit dhe veprës madhore që ata krijuan me mund dhe me shumë vështirësi, duket sikur ne i kemi harruar, pavarësisht se janë pjesa e ndritur e mendjes dhe e kulturës sonë kombëtare.

Në fushën e studimeve albanologjike dhe ballkanologjike, kontributi i át Zef Valentinit është i jashtëzakonshëm dhe ka një rëndësi të veçantë, sepse njihet si një prej “lavruesve të palodhun të albanologëve.” Ai ishte ndër studiuesit e rrallë që në mënyrë shkencore, të paanshme dhe pa paragjykime, duke u mbështetur në metoda shkencore, studioi mesjetën shqiptare, kulturën dhe traditën, duke nxjerrë në dritë dokumente, dorëshkrime dhe të dhëna të tjera burimore shumë të çmuara, pothuajse të pahulumtuara të historisë sonë kombëtare. Në këtë mënyrë ai tejkalon botimet e korpuseve të dokumenteve dhe studimet e vjetruara, të njëanshme dhe tendencioze të studiuesve italianë, austriakë, sllavë, grekë, bullgarë, etj. 

Pas studimeve dhe analizave të posaçme, të bëra pas hulumtimit dhe zbulimit të lëndës arkivore, át Valentini paraqet kulturën shqiptare në një shkallë të lartë zhvillimi në mesjetë, por edhe në shekujt në vijim duke mbrojtur teorinë se kjo kulturë, ishte më e afërt me Perëndimin, Bizantin dhe dalmatët, se sa me sllavët e ngulur në Ballkan dhe se kishte një traditë të pasur që nga kohët më të lashta. “Me dashuri të veçantë njerëzore dhe përkushtim pasional prej dijetari, u përpoq ta ekspoloronte dhe rindërtonte, duke qëmtuar me durim shembullor nëpër dokumente autentike, shumica të pluhurosur nëpër raftet e bibliotekave apo të ndonjë dosjeje të arkivave të huaja. Falë inteligjencës së veçantë, këmbënguljes dhe vullnetit të admirueshëm, i studioi me kujdes, përvetësoi thellë përmbajtjen e tyre dhe i analizoi me objektivitet e kthjelltësi, për të nxjerrë përfundime realiste dhe për t’i shndërruar në studime për Shqipërinë, historinë, kulturën, folklorin, organizmin administrativ dhe juridik etj.” Kontributi i tij në këtë drejtim është i argumentuar dhe ka themele të forta shkencore, përkundër disa pohimeve të ndonjërit prej autorëve shqiptarë se: “Për të krijuar bindje te lexuesi, Valentini luan me dokumente: çdo pohim i tij në tekst, shoqërohet me një lumë dokumentesh. Një mashtrim dhe asgjë më shumë…”, për të vazhduar më tutje me një paragjykim tjetër edhe më të rëndë: “Në historiografinë italiane të pasluftës njohësi më i mirë i periudhës së sundimit venedikas në qytetet e bregdetit mbeti për fat të keq Z. Valentini, një figurë që kishte provuar tashmë se dinte të intrigonte sheshit historinë e Shqipërisë”. Autori i këtyre pohimeve, nuk e ilustron këtë qëndrim të tij me të dhëna konkrete, burime, dorëshkrime, dokumente apo tituj veprash e studimesh të át Valentinit në të cilat vërehen dukuritë dhe të metat që pohohen në lart.

Kontributi i át Valentinit në trajtimin e çështjes së ngritjes së dinastëve shqiptarë në Shqipërinë e Veriut dhe problemin e gjenezës së tyre, e zbërthen në atë mënyrë, që duke gjetur lidhje të ndryshme farefisnore, të gjakut apo martesore me bujarët fqinj, malazezë, kroatë, grekë, maqedonas, bullgarë apo sllavë, vëren ndikim të caktuar në organizimin e strukturës shtetërore shqiptare dhe institucionet e tjera që kishin një traditë të gjatë në këto treva. Krahas kësaj ai trajton edhe problemin e institucionit të notariatit, por edhe strukturën dhe formën dhe përmbajtjen e statuteve mesjetare shqiptare, gjithnjë duke u mbështetur në burime arkivore, për t’i krahasuar ato me të drejtën zakonore, të cilën e njihte për mrekulli, duke studiuar jo vetëm Kanunin e Lekë Dukagjinit, por edhe kanune të tjera. Statutet dhe notariatin, ai i analizon që nga zanafilla e tyre nëpër qytetet bregdetare shqiptare, duke tërhequr një paralele në mes zhvillimit të këtyre institucioneve në Italinë veriore dhe Dalmaci në njërën anë dhe në Italinë jugore dhe në trojet shqiptare, në anën tjetër, studim, që deri tani është ndër më të kompletuarit, përkundër botimeve të M. Shuflajt, L. Nadin dhe ndonjë tjetri.

Duke analizuar njësitë politike dhe ato territoriale-gjeografike, sipas të dhënave burimore arkivore, át Zef Valentini e shqyrton problemin e gërshetimit të elementeve perëndimore dhe lindore në nomenklaturën topografike të Shqipërisë, duke tejkaluar kështu tezat e vjetruara dhe të njëanshme gjoja “shkencore,” mbi influencën ekskluzive të Perëndimit apo Lindjes në trevën e Ballkanit, duke arritur kështu në përfundim të ri shkencor, sipas të cilit në këtë hapësirë gjeografike kemi të bëjmë me influenca të gërshetuara pa ndonjë dallim të favorizuar në llogari të njërit apo tjetrit ndikim. 

Prejardhjen ilire të shqipes e të shqiptarëve, át Z. Valentini e dëshmon me argumente shkencore ndër të tjera edhe me praninë e emrave të vendeve, krahinave dhe vëllazërive të cilat i trajton për emra ilirë, e që mund të zbërthehen me brumin gjuhësor të shqipes. Në anën tjetër shpreh mendimin se shqipja është një idiomë e ilirishtes dhe fazë e re e një të folmeje të moçme ilire, ngase shqiptarët jetojnë aty, ku në kohë të lashta kanë jetuar ilirët dhe ishin në këto treva, pa asnjë dyshim, para dyndjes së sllavëve. 

Edhe në studimet e tjera të át Zef Valentinit bie në sy pasuria e madhe e materialit burimor faktologjik, por kanë mbetur disi anash pa u analizuar dhe shqyrtuar sa duhet, faktorët ekonomikë dhe shoqërorë dhe ndikimi i tyre. Historia e shqiptarëve është për të kryesisht historia e një etniteti etnokulturor të dalluar, me rrënjë të lashta autoktone e vazhdimësi të pandërprerë, me një aftësi të jashtëzakonshme rigjeneruese e cila për át Valentinin paraqet thelbin autentik të historisë së Ballkanit në përgjithësi, e asaj shqiptare në veçanti.

Metoda e shqyrtimit shkencor, paanshmëria, korrektësia, pedantëria, analizat dhe studimet e nduarduarshme, qofshin ato paleografike, diplomatike, onomastike, toponomastike apo të tjera, edhe sot e kësaj dite janë të patejkaluara. Një gjë të tillë, ia mundësonte kultura e gjerë, njohja e gjuhëve të shumta, vullneti dhe këmbëngulja që e vërteta çdo herë të ngadhnjejë, edhe në ato raste kur dikujt nuk i pëlqente kjo gjë. Punimet dhe studimet e tij të shpërndara nëpër gazeta dhe revista të kohës, por edhe të botuara si libra të veçantë janë të njohura vetëm për një numër të vogël specialistësh dhe studiuesish, ndërsa masa e gjerë e lexuesve kanë pak ose aspak njohuri për ekzistencën e tyre.

Çfarë është kolana e njohur dhe e vlerësuar botërisht: “Acta Albaniae Veneta- Akte Shqiptaro-Venedikase

Në planin e tij botues, për botimin e njërës prej kolanave më të njohura dhe më të mëdha të botuara ndonjëherë me dokumente për shekujt XIV-XV për Shqipërinë dhe shqiptarët, albanologu dhe studiuesi i mirënjohur italian, që e quante veten shqiptar, át Zef Valentini, kishte vendosur që kolanën e tij, ta përfundonte me vëllimin e 30-të, përkatësisht me dokumentin numër 9.699, i cili mban datën 2 mars të vitit 1468.

Po çfarë është Acta Albaniae Veneta – Akte Shqiptaro-Venedikase? Çfarë përmban? Cila është vlera e saj dhe pse ka një rëndësi të dorës së parë për historinë e shqiptarëve?

Kolana “Acta Albaniae Veneta – Aktet Shqiptaro-Venedikase” përmban në vetvete dokumente burimore, origjinale, autentike të nxjerra nga Arkivi i Qytetit të Venedikut (Archivio di Stato di Venezia), për shekujt XIV dhe XV. Përkatësisht, vëllimi i parë i botuar në vitin 1967, fillon me dokumentin nr. 1 që mban datën 17 prill 1301 dhe vëllimi i 25-t përfundon me dokumentin nr. 7.665, që mban datën 31 dhjetor 1463 (në këtë vëllim janë edhe dy regesta, përkatësisht numrat e dok. 7.666 e 7.667, që nuk kanë datën e shënuar, por vetëm vitin!) Pra nga viti 1967 deri në vitin 1977, për trembëmbëdhjetë vite me radhë, janë botuar 25 vëllime me gjithsej 7.667 dokumente. Të tëra këto vëllime u botuan sa ishte gjallë át Zef Valentini.

  Pjesa dërrmuese e dokumenteve burimore origjinale janë të pabotuara ndonjëherë. Të tjerat edhe pse ishin botuar, u ballafaquan me origjinalin dhe u korrigjuan lëshimet e bëra nga editimet e ndryshme, p.sh. të shikohet botimi i V. Makuševit, J. Radonićit, S. Ljubićit…etj. 

Kolana e botuar në 25 vëllime me dokumente burimore origjinale ndahet në tri seri: 

1. Seria e parë përfshin vëllimet 1-4; 
2. seria e dytë përfshin vëllimet 5-17 dhe 
3. seria e tretë vëllimet 18-25, por në fakt kjo është një seri e pandërprerë botimi dhe tani po sipas projektit të át Zef Valentinit, do të botohet  dhe ajo pason për vëllimet në vijim:
4. seria e katërt që do përfshijë vëllimet 26-30 me 2031 dokumente, pjesërisht të përgaditura për botim siç e cekëm më lartë!

Menjëherë pas vdekjes së át Zef Valentinit, ndërpritet botimi i kolonës Acta Albaniae Veneta – Aktet Shqiptaro-Venedikase, për dy arsye kryesore: 

a) materialet dokumentare, përkatësisht dokumentet e përgatitura për botim, nuk kishte kush t’i editonte, t’i redaktonte dhe t’i kontrollonte para se ato të shtypeshin, punë kjo me mjaft përgjegjësi dhe tepër sfiduese dhe 

b) mungonin mjetet financiare, të cilat át Zef Valentini sa ishte gjallë i siguroi jo lehtë, por me një punë përkushtuese shumë të veçantë (për të parë se kush qëndronte pas botimit të shikohet një nga kopertinat e vëllimeve të botuara, që po botojmë si ilustrim.)

Në një letërkëmbim të Gjek Gjonlekaj me Át Daniel Gjeçajn /ose Gjin Dukën/ me datën 13 prill të vitit 1985, gjejmë një informacion mjaft interesant për vëllimet: 26-të e 27-të kolanës Acta Albaniae Veneta – Akte Shqiptaro Venedikase, ku ndër të tjera theksohet: “vëllimet e fundit (…) janë bllokue në shtypshkronjë sepse nuk del kush me pague shtypin.”

Vëllimet me 2031 dokumente të pabotuara dhe përmbajtja e tyre

  Është folur e shkruar disa herë se ruhen në dorëshkrim edhe disa vëllime të kolanës Acta Albaniae Veneta – Akte Shqiptaro-Venedikase të át Zef Valentinit, duke u theksuar gjithnjë se fati i tyre nuk dihet. Natyrisht, hamendësime të tilla kanë bërë të gjithë ata që nuk kanë pasur në dorë asnjë nga dorëshkrimet e këtyre vëllimeve, të cilat në të vërtetë ekzistojnë dhe janë përgatitur për botim. Këtu e shohim të udhës të bëjmë një saktësim: para disa vitesh medievisti shqiptar, prof. dr. Pëllumb Xhufi na vuri në dispozicion fotokopjen e një pjese të vëllimit 26, të kolanës Acta Albaniae Veneta – Akte Shqiptaro-Venedikase” të cilit i mungonin 107 dokumentet e para. Ky vëllim është i njëjtë me vëllimin që kemi ne. Te vëllimi 26 që disponon prof. dr. P. Xhufi, 4 faqet e para i ka përgatitur Antonius Guzzeta, dhe atë frontespicin e vëllimit 26, një hyrje prej një faqje në latinisht, burimet arkivore (fondet) dhe shkurtesat.

Në dorëshkrim, ruhen gjashtë vëllime, nga këto pesë vëllime me dokumente dhe një vëllim me indekse për vëllimet 25, 26 dhe 27. Nga vëllimet e gjetura, vëllimet 26-të e 27-të janë të përgatitur për botim dhe të dy vëllimet janë në gjendje boceti, pra i janë dhënë át Zef Valentinit që të bëjë rishikimet e fundit para se këto vëllime të shihnin dritën e botimit. Ndërkohë të katër vëllimet e tjera, janë vetëm të daktiloshkruara pra jo në gjendje boceti! Në katër vëllimet tjera ka shënime anësore dhe në fletë të veçanta se çfarë duhet kontrolluar e korrigjuar dhe si duhet vepruar me rastin e botimit të seicilit vëllim.

Vëllimi i 26-të dhe 27-të, sikurse edhe vëllimet e tjera është identik në çdo aspekt, si për nga forma, përmbajtja, trajtimi, përgatitja, kronologjia, indekset, burimet, shkurtesat, etj, me të njëzetë e pesë vëllimet e botuara. Si dëshmi për këtë po sjellim disa ilustrime nga këto vëllime.

Vëllimi i 26-të i kolanës Acta Albaniae Veneta – Akte Shqiptaro Venedikase fillon me dokumentin numër 7.668 që mban datën 3 janar 1464 dhe përfundon me dokumentin nr. 8101 që mban datën 26 dhjetor 1464. Pra në këtë vëllim janë përfshirë 433 dokumente, përkatësisht të përgatitura nga át Valentini 326 dokumente që fillojnë nga dokumenti me numër 7.775 dhe që mban datën 15 mars 1464. Pjesa tjetër prej 107 dokumentesh u përgatit nga ne, duke ndjekur me kujdesin më të madh metodën dhe praktikën e punës së át Valentinit si për vëllimet botuara ashtu edhe për ato në dorëshkrim.

Të 107 dokumentet që mungojnë në fillimin të vëllimit 26 ne i nxorëm sipas të dhënave që át Zef Valentinit pjesërisht i ka botuar dhe pjesërisht i ka lënë të pa botuara, në dorëshkrim, në Arkivin e Qytetit të Venedikut (Archivio di Stato di Venezia).

Vëllimi i 27-të i kolanës Acta Albaniae Veneta – Akte Shqiptaro Venedikase fillon me dokumentin numër 8.102 që mban datën 6 janar 1465 /ditë e premte/ dhe përfundon me dokumentin nr. 8.553 që mban datën 26 dhjetor 1465, /ditë e martë/. Pra në këtë vëllim janë përfshirë 451 dokumente. 

Të gjitha dokumentet e kolanës Acta Albaniae Veneta – Akte Shqiptaro-Venedikase janë nxjerrë nga një arkiv i vetëm, Arkivi i Qytetit të Venedikut

  Sikurse edhe për të gjitha vëllimet tjera edhe këto dokumente u nxorën nga Arkivi i Qytetit të Venedikut (Archivio di Stato di Venezia), nga fondet e njëjta që ka shfrytëzuar  át Valentini. Dokumentet fillimisht i skanuam dhe i riprodhuam në letër, pastaj bëmë transkriptimin e tyre dhe i përgatitëm për botim, sipas metodës dhe kritereve të punës së át Valentinit.

Me këtë rast dëshirojmë të theksojmë se një apo dy “albanologë” të huaj që kanë provuar të bëjnë studime dhe botime për Gjergj Kastriotin Skenderbeun, kanë shfrytëzuar disa nga dokumentet e pa botuara të át Zef Valentinit, duke mos cituar fare se i kanë shfrytëzuar ato, me shpresën se vëllimet e mbetura në dorëshkrim nuk do të shohin asnjëherë dritën e botimit.

Në anën tjetër jemi në dije të dy projekteve madhore, të dy botuesve shqiptar, njëri po përgatit ribotimin anastatik-fototipik të kolanës së botuar nga át Zef Valentini, të të 25 vëllimeve, ndërsa tjetri botues është duke bërë përgatitjet e duhura për përkthimin e tërë kolanës së botuar, pastaj edhe të 6 vëllimeve të pa botuara, të cilat shpresojmë se do të botohen në ndërkohë.

Pra, vëllimet e mbetura trajtojnë kronologjikisht epokën “Skenderbegiane”, përkatësisht, siç u cek më lartë ato përfundojmë me 2 mars të vitit 1468, përkatësisht janë nxjerrë për botim dokumente vetëm për rreth dy muaj pas vdekjes së Gjergj Kastriotit Skenderbeut, që do të thotë, se át Zef Valentini nuk kishte gjetur dokumente që trajtonin drejtëpërdrejtë dhe zyrtarisht të ashtuquajturën “epokë Skenderbegiane” në Arkivin e Qytetit të Venedikut për periudhën e më vonshme kohore!

Rëndësia dhe vlera kapitale e 25 vëllimeve të botuara të kolanës Acta Albaniae Veneta – Akte Shqiptaro-Venedikase

Të 7.668 dokumentet e botuara në 25 vëllime dhe 1.356 të tjerat të pa botuara në 6 vëllime, janë nxjerrë nga një arkiv i vetëm, pra nga Arkivi i Qytetit të Venedikut (Archivio di Stato di Venezia), në rreth 10 fonde të tij, pra gjithsej 9.024 dokumenta. Kjo është një dëshmi shumë e rëndësishme për faktin se sa shumë dokumente, dorëshkrime dhe burime të tjera ka për shqiptarët dhe Shqipërinë nëpër arkivat dhe bibliotekat e ndryshme të Evropës. Pjesa më e madhe e dokumenteve të botuara botoheshin për herë të parë, të plota dhe me metoda bashkëkohore për kohën, duke ju mundësuar studiuesve të specializuar për fusha të ndryshme që të studiojnë dhe njohin nga afër mesjetën shqiptare.

Është krejt e natyrshme që në vëllimet e botuara ndeshen pasaktësi dhe gabime të natyrave të ndryshme, të cilat kanë si burim qoftë vetë origjinalin apo edhe scribes-it të cilët punuan për át Zef Valentinin dhe ndonjëherë edhe vetë editorin e tyre, i cili e kishte të pamundur që çdo gjë ta ndiqte vetë.

Këto gabime e lëshime, në asnjë mënyrë nuk ulin vlerën dhe rëndësinë që kanë ato për njohjen e përgjithshme të jetës së mesjetës shqiptare në shekujt XIV dhe XV.

Át Zef Valentini në lëndën burimore të përgatitur për botim, ka nxjerrë të gjitha dokumentet e mundshme që kishin të bënin me shqiptarët dhe Shqipërinë, duke u përpjekur për të mos lënë anash asgjë. Ky, në fakt është rasti i parë që një studiues i huaj apo shqiptarë bën një botim të tillë me vlera kapitale dhe pothuajse të patejkaluara edhe sot.

Vëllimet e botuara në vija të trasha ndahen në epokën para skenderbegiane dhe atë skenderbegiane. Nëse lëmë anash të gjitha ato dokumente të botuara dhe shikojmë vetëm botimin e atyre për Gjergj Kastriotin Skenderbeun, emri dhe puna e át Zef Valentinit është e paçmueshme dhe e papërsëritshme.

Rëndësia dhe vlera e 6 vëllimeve të pabotuarave të kolanës Acta Albaniae Veneta – Akte Shqiptaro-Venedikase

  Duke shfletuar me kujdes të 1356 dokumentet e pa botuara të kësaj kolane, ndeshen të dhëna dhe informacione me shume interes nga fusha të ndryshme të jetës dhe përditshmërisë së arbërorëve mesjetarë.

Dokumentet që presin të botohen dhe që janë shënjuar e përshkruar nga át Zef Valentini (me editorë dhe botues të rinj me rastin e botimit të tyre tani) fitojnë vlerë të shumëfishtë, kur dihet se pjesa dërmuese e tyre janë të pabotuara, ndërsa një pjesë e tyre edhe pse e botuara, janë jo komplete, me shkurtime, lëshime dhe deformime të shumta ndërsa një pjesë tjetër e njohim vetëm si regest.

Duke mos dashur të ulim vlerën e asnjë dokumenti, ne dëshirojmë të theksojmë se dokumentet që kanë të bëjmë me epokën Skenderbegiane, janë të një rëndësie të veçantë.

Meqenëse e njohim me themel këtë periudhë, jo vetëm nga ky arkiv, por edhe nga arkiva dhe biblioteka tjera evropiane, ne pohojmë me siguri të plotë, se për herë parë, studiuesve dhe të interesuarve të tjerë, në 6 vëllimet e pabotuara e të përgatitura nga át Zef Valentini, ju ofrohen më shumë se 150 dokumente të pa botuara. Ky numër i dokumenteve për Gjergj Kastriotin Skenderbeun, do të ishte edhe më i madh sikur një studiues i huaj që ka botuar një “vepër” për Skenderbeun, të mos kishte botuar me dhjetëra dokumente të përgatitura nga át Zef Valentini, të cilin nuk merr mundin as ta citoj fare në “veprën” e tij, duke përvetësuar pa fije turpi punën e gatshme të tjetrit. Po ky autor i huaj, ka shfrytëzuar edhe regestin e pjesshëm të Acta Albaniae Veneta – Akte Shqiptaro Venedikas” të botuar në: Archivum Historiae Pontificae të cilën e citon në ndonjë rast të vetëm (!), ku át Zef Valentini kishte botuar regestin dhe vendodhjen (signaturën) e saktë të shumë dokumenteve për vitet: 1442-1468.

Kush është át Zef Valentini?

Át Zef Valentini lindi në Padovë më 1 korrik 1900. Më 4 nëntor të vitit 1910 fillon studimin si nxënës i jashtëm, ndërsa pas një viti, po me 4 nëntor 1911, studion si seminarist i rregullt në Padovë ku shquhet për rezultate të mira dhe prirje të jashtëzakonshme për shkencat shoqërore dhe ato filozofike. Pas përfundimit të maturës, në vitin 1918, shërbeu për gjashtë muaj në ushtrinë italiane në Pallatin Mbretëror të Casertës. Në periudhën kohore mars-korrik të vitit 1919, përfundoi studimet teologjike të cilat normalisht duhet të zgjatnin një vit, por falë gjenialitetit të tij, ai i përfundoi ato vetëm për pesë muaj. Më 4 nëntor 1919, fillon rishtarinë në Goricë, pranë Urdhërit të Jezuitëve. Pas dy vitesh rishtarie dhe një viti studimi pranë jezuitëve, kur ishte vetëm 22 vjeç, erdhi për herë të parë në Shqipëri, /Shkodër/, në shtator të vitit 1922, si misionar jezuit. Për një kohë të shkurtër mësoi gjuhën shqipe, në veçanti dialektin gegë, të cilën kishte fillue me e mësue në Gorizia të Italisë, me át Mark Harapin. Pas një qëndrimi dy vjeçar në Shkodër, kthehet në Chieri të Piemontes kur për dy vjet me radhë, 1924-1926 studion filozofi. Kthehet prapë në Shqipëri /Shkodër/, në vitin 1926 ku shërben edhe dy vite të tjera si mësues në Kolegjin e mirënjohur Saverian të Shkodrës, duke punuar si “mësues italishtje, latinishtje, greqishtje, historie natyrore, algjebre, besimi, mâ parë në gjymnaz, mandej në licé.” Pas kësaj përvoje ku shijoi mikpritjen e nxënësve shqiptarë, popullit shqiptar dhe të shkodranëve në veçanti, at Valentini kthehet përsëri në Chieri të Piemontes ku studion teologji dhe mbaron kurse të specializuara të cilat janë të njohura për sistemin e jashtëzakonshëm të organizimit jezuit, në vitet 1928-1932. Në vitin 1932 laureohet për teologji. Ndërsa kryente studimet për teologji, ai shugurohet prift më 4 korrik të vitit 1930, pranë Urdhërit të Jezuitëve, pas një prove jetësore të tijën personale prej 12 vjetësh, e cila ishte e domosdoshme dhe shumë e dobishme për të. Pas mbarimit të studimeve teologjike, në fillim të vitit 1932 kthehet përsëri në Shkodër. Në vitet 1932-1943 drejtoi revistat e jezuitëve “L.E.K.A” dhe “Lajmtari i Zemrës së Krishtit” (1933-1939). Gjatë kohës së studimeve dhe specializimeve të tij, át Zef Valentini bëri edhe kërkime shkencore nëpër arkiva dhe biblioteka të ndryshme për historinë e Shqipërisë. Mund të përmendim disa prej tyre si Archivio Civico të Padovës në vtin 1932; në Archivio di Stato di Roma dhe Archivio Segreto Vaticano në vitet 1935-1938, nga ku nxjerr seritë e mirënjohura të dokumenteve të cilat do t’i botojë për shumë vite me radhë në revistën “L.E.K.A” si dhe në periodikë të tjerë në gjuhën shqipe. Një arkiv tjetër që shfrytëzohet që nga viti 1935 e deri në fund të jetës së tij, të cilit edhe i kushtoi shumë kujdes, ishte Archivio di Stato di Venezia, në Venedik, nga ku nxori dhe botoi me mijëra dokumente dhe dorëshkrime, vlera e të cilave është e jashtëzakonshme. Në vitin 1941 iu besua detyra e këshilltarit dhe sekretarit të përgjithshëm të Institutit Mbretëror të Studimeve Shqiptare në Tiranë. Duke treguar këmbëngulje, zell dhe njohuri prej eruditit, át Valentini në vitin 1942, emërohet inspektor në Archivio di Corfù. Në fund të vitit 1943 Át Zef Valentini u largua nga Shqipëria për në Itali. Meqë nuk mund të kthehej më në Shqipëri, ai vendoset në Romë, pranë Pontificio Istituto Orientale, ku më tërë forcat e tij i përkushtohet çështjes shqiptare. Për një gjë të tillë, át Valentini gjen mbështetjen e fuqishme të zëvendës-sekretarit të Sekretarisë së Shtetit të Vatikanit, kardinalit, imzot Giovanni Battista Montini, i cili më vonë zgjidhet papë Pali VI. Ky papë, gjatë gjithë pontifikatit të tij e mbështeti fuqishëm át Valentinin në të gjitha projektet e tij, si dhe ishte mbrojtësi më i mirë i mundshëm i tij. Prandaj janë të kuptueshme fjalët që papa Pali VI pohon për át Zef Valentinin më 25 prill të vitit 1968, duke treguar miqësinë dhe mirënjohjen e tij për këtë studiues dhe albanolog të madh. Me dëshirën e papa Palit VI, át Valentini në mes të viteve ’60, të shekullit XX, fillon shërbimin e tij në ritin lindor, atë ortodoks. Një veprim i tillë, është vështirë të kuptohet, nëse nuk analizohet me kujdes veprimtaria e át Valentinit, miqësia e tij me papa Palin VI si dhe rrethanat politike të asaj kohe, jo vetëm në Itali, por edhe ato ndërkombëtare. Personaliteti i át Zef Valenitnit, ishte më i përshtatshmi për një ndikim dhe kontroll të drejtpërdrejtë te arbëreshëve të Italisë, por edhe të kishës Uniate në përgjithësi, gjë që Selia e Shenjtë e bënte me kujdes dhe vëmendje të veçantë. Duke vazhduar aktivitetin e tij, në fusha të ndryshme, át Z. Valentini, në fund të vitit 1945, ftohet në Milano (Itali), për të themeluar dhe drejtuar revistën “Letture” numri i parë i së cilës doli në janar 1946. Gjatë viteve në vijim, ushtron dhe detyrën e “Presidente dell’Associazione Internazionale delle Riviste Cattoliche di Critica Letteraria,” si dhe emërohet: “Presidente dell’Associazione Cattolica dei preti scrittori,” pastaj e gjejmë edhe në detyrën e “Assistente Generale dell’Unione Librai Cattolici Italiani.” etj. Duke qenë shumë i nderuar në rrethe shkencore dhe albanologjike në botë, por jo edhe në Shqipëri, Rosolin Petrotta dhe Ernest Koliqi, në vitin 1952, e lusin drejtuesin e Urdhërit Jezuit, át Janssen-in që të lejojë át Valentinin për të drejtuar Katedrën e Gjuhës Shqipe në Palermo. Një kërkesë e tillë miratohet nga ana e drejtuesit të Urdhrit át Janssen-it, pas konsultimit me papa Palin VI, dhe në vitin 1952 át Valentini zyrtarisht emërohet drejtues i “Katedrës së Gjuhës Shqipe në Universitetin e Palermos,” ku themeloi dhe drejtoi “Qendrën ndërkombëtare të studimeve shqiptare”. Gjatë tërë kohës ai u mor me kërkime, hulumtime, studime dhe botime me vlera të rralla për albanologjinë dhe historinë. Vdiq në Palermo më 16 nëntor 1979.