Nasi Lera – Dielli

ÇDO KOHË KA LETËRSINË E VET, ÇDO VEPËR LETRARE ËSHTË EDHE NJË DËSHMI E KOHËS KUR ËSHTË SHKRUAR DHE BOTUAR

November 20, 2015 by dgreca

INTERVISTË ME SHKRIMTARIN E MIRËNJOHUR BASHKËKOHOR NGA TIRANA, NASI LERA/
Intervistoi per Gazeten DIELLI: Mikel GOJANI/
Shkrimtari Nasi Lera është i njohur jo vetëm në Shqipëri,por edhe në Kosovë dhe më gjerë. Që në vitet ’70 publikut lexues të Kosovës i ka rënë t’i lexojë tregimet dhe novelat e tij, ndërsa më vonë edhe romanet. Nasi Lera u lind në Korçë më 1944, ku mbaroi shkollën e mesme, ndërsa studimet e larta i kreu në Universitetin e Tiranës, në degën letërsi dhe gjuhë shqipe. Ai tërhoqi vëmendjen e lexuesve dhe të kritikës letrare që në tregimet e para për nivelin e tyre të lartë artistik. Një krijimtarinë e shkrimtarit Nasi Lera, një vend me rëndësi zënë edhe përkthimet e shumë librave të letërsisë botërore, përkatësisht përkthimet e shkrimtarëve nobelistë.
Jeta e një shkrimtari është një roman i gjatë i shkruar nëpër vite
“DIELLI:” Kritika letrare ka vlerësuar lart prozën tuaj tregimtare dhe romaneske. Edhe pse shkrimtari nuk flet me dëshirë për veprën e vet, do të ishte mirë të na thoni diçka rreth perceptimit të botës dhe futjes suaj në do të thosha në “kurthet” e letërsisë, përkatësisht të prozës?
Nasi Lera: Është e vërtetë: shkrimtari nuk flet me dëshirë për veten e vet nëpër biseda apo intervista, sepse ai ka folur gjatë nëpërmjet veprës së tij. Shkrimtari është i copëzuar në personazhet e veprës së tij dhe ky copëzim është biseda më e ndershme, më e çiltër që mund të bëjë ai me lexuesit apo dashamirësit e letërsisë. Dhe kjo bisedë me veten apo me të tjerët nëpërmjet krijimtarisë fillon që në poezinë, tregimin e parë dhe nuk ndërpritet kurrë. Sikur të mos ishte ky bashkëbisedim ndoshta vepra letrare nuk do të ishte një nevojë e brendshme e papërballueshme e shkrimtarit, për të shpalosur qëndrimin e vet qytetar ndaj shoqërisë. Jeta e një shkrimtari është një roman i gjatë i shkruar nëpër vite. Ajo që ka rëndësi në këtë roman-jetë është çiltërsia e shkrimtarit me veten. Në qoftë se shkrimtari nuk është treguar i çiltër në radhë të parë me veten, nuk ka për të qenë kurrë i çiltër me të tjerët, lexuesit. Mungesa e kësaj çiltërsie nuk mbulohet dot me intervista apo me biseda. Prandaj unë i besoj fort autoportretit që shkrimtari e ka hedhur nëpër vepra duke përjetuar me të tjerët dramën e njeriut.
“DIELLI”: Lëvroni prozën moderne në kuptimin e mirëfilltë ta fjalës. Qasja e objektit artistik, si dhe mënyra e të shprehurit, janë sa të veçanta aq edhe të pasura
Nasi Lera: Nuk e di se çfarë e bën moderne apo bashkëkohore një prozë. Bashkëkohorja qëndron në trajtimin e problemeve që shqetësojnë një shoqëri në një periudhe kohe të caktuar, të kohës në të cilën jeton shkrimtari. Qasja e objektit artistik apo mënyra e të shprehurit buron nga qasja me realitetin, që është e veçantë te çdo shkrimtar. Sa i përket mënyrës së të shprehurit ajo është e lidhur ngushtë me shqetësimin krijues të autorit për të gjetur formën dhe stilin e përshtatshëm për të hyrë në komunikim me lexuesin. Shkrimtari duhet të ndjekë me vëmendje prirjet e shijeve të lexuesit më të kulturuar për ta pasuruar atë shije. Po të mos jetë i aftë të pasurojë këtë shije, vepra e tij ka për të tingëlluar anakronike. Shkrimtari është vazhdimisht në garë me kohën, garë shumë e lodhshme, e mundimshme, ku ai që lodhet më shumë është shkrimtari sepse koha nuk e njeh lodhjen, madje ajo e imponon lodhjen.
“DIELLI”: Në librat tuaj të tregimit, po ashtu edhe të romanit është ruajtur e veçanta e të rrëfyerit, sa ka të vërtetë në këtë mendim?
Nasi Lera: Stili është vetë shkrimtari, mënyra e të shkruarit është vetë shkrimtari, e veçanta e të rrëfyerit është vetë shkrimtari. Ajo që ka rëndësi për të pasur zërin tënd në korin e letërsisë është të njohësh veten, të kuptosh se ç’të veçantë do të ketë vepra jote. Dhe kur them të veçantë nuk kam parasysh vetëm mënyrën e të shprehurit, por mbi të gjitha kam parasysh fushën tematike ku shkrimtari do të ndjehej jo vetëm i lirë por edhe i plotë. Shkrimtari nuk është asnjëherë i vetmuar, bota e komunikimit të tij është e pakufishme, gjithë vështirësia e të qenit shkrimtar qëndron që të mos humbësh, të mos mbytesh në detin e trazuar të letërsisë kombëtare apo edhe botërore. Po dite të notosh me guxim, duke u qenë mirënjohës të gjithëve atyre që iu përkushtuan letërsisë dhe që të ndihmuan të bëhesh edhe ti shkrimtar, mund të thuash i qetë, se dhashë atë që mund të jepja, se po të kisha mundësi të jepja më shumë do ta jepja.
Çdo kohë ka letërsinë e vet, çdo vepër letrare është edhe një dëshmi e kohës kur është shkruar dhe botuar
“DIELLI”: Si e shikoni raportin e letërsisë që është shkruar gjatë viteve të diktaturës , po ashtu edhe atë që shkruhet sot?
Nasi Lera: Çdo kohë ka letërsinë e vet, çdo vepër letrare është edhe një dëshmi e kohës kur është shkruar dhe botuar. Por letërsia nuk është një ngrehinë që shembet dhe ngrihet sa herë të duam ne. Letërsia është një ngrehinë ku çdo brez vendos një gur për ta lartuar. Në periudhën para ndryshimeve shoqëroro-politike, letërsia shqipe përfaqësohej nga emra të tillë si Ismail Kadare, Dritëro Agolli, Fatos Arapi, Xhevahir Spahiu, Qamil Buxheli, Dhimitër Shuteriqi, Naum Prifti, Vath Koreshi, Teodor Laço, Kiço Blushi, ndërsa pas viteve nëntëdhjetë letërsisë shqipe po këta autorë por edhe autorë që shkruan pas viteve nëntëdhjetë, por që e kishin filluar krijimtarinë e tyre para këtyre viteve, i dhuruan disa nga veprat e tyre më të mira. Poezia njohu kulmin e vet me poezinë e një poeti të shkëlqyer si ishte Frederik Reshpeja, Zija Çela me romanet e tij shënoi një kulm tjetër jo vetëm në opusin e tij apo Viron Graçi me romanet e tij befasues.
“DIELLI”: Kohë më parë keni botuar romanin tuaj të fundit “Të gjallë dhe të vdekur”. çfarë përfaqëson ky roman në krijimtarinë tuaj romansiere?
Nasi Lera: Romani “Të gjallë dhe të vdekur”, është në vazhdën e gjithë krijimtarisë sime. Aty janë disa prej personazheve të tregimeve apo romaneve të mëparshëm. Pastaj kësaj pyetje mund t’i japin një përgjigje shumë më objektive se sa unë kritikët.

“DIELLI”: Në një vlerësim ku thuhet se romani “Të gjallë dhe të vdekur është ndër romanet dhe më serioz në letërsinë shqipe. “Dramaciteti që mbart ai është i natyrshëm e, kësisoj, i besueshëm. Pohimi i njërit prej personazheve se “të gjithë e ndiejmë veten të dënuar duke qenë të lirë të shkojmë ku të duam”, është edhe piktura më e hidhur, por dhe më e vërtetë e realitetit të sotëm”. A mund të na thoni diçka më tepër lexuesit nga përvoja juaj gjatë të shkruarit të romanit?
Nasi Lera: “Të gjallë dhe të vdekur” më kërkoi shumë punë për ta shkruar. M’u desh të udhëtoja dhe të shkelja vendet ku do të zhvillohej romani, gërmova në kujtimet e mia të fëmijërisë, lexova libra me kujtime por edhe studime që ishin kryer për Luftën italo-greke, lexova Ungjillin, që më duhej për personazhin e priftit si dhe lexova dhe e shfrytëzova akt-ekspertizën mjekoligjore mbi ekzaminimin e kutive me eshtrat e zhvarrosura, artikuj të ndryshme të botuara në shtypin e përditshëm dhe atë periodik, etj. Të njëjtën gjë kam bërë edhe për të shkruar romanin tim të botuar kohët e fundit “Të gjithë premtojnë Parisin”, që është kundër imoralitetit që vihet re nëpër media të ndryshme dhe në të njëjtën kohë është dhe një dhimbje për dashurinë e pastër të njerëzve anonimë, që meritojnë të jenë personazhe qendrore të veprave letrare. Romani është diktuar drejtpërsëdrejti nga realiteti i sotëm tepër tronditës, i cili nuk ka si të mos ndikojë si në krijimtarinë time dhe të kolegëve të mi. Zhvillimet që po ndodhin janë bërë edhe tharmi i romanit mbi të cilin po punoj.
“DIELLI”: Ekziston një mendim i sotëm se romansierët e njohur të periudhës së realizimit social, pa ndonjë përjashtim, ku hyni edhe ju, nuk kanë krijuar vepra më të mira në vitet e pasardhjes së demokracisë në Shqipëri, kur fituan lirinë e plotë të krijuese? Nëse ky është një konstatim i saktë, si do ta shpjegoni, pra sa ka ndryshuar tabloja letrare pas viteve ‘90?
Nasi Lera: Ata që kanë shprehur këtë mendim nuk i njohin aspak zhvillimet e letërsisë së sotme shqipe dhe nuk e di se ç’romancierë kanë parasysh. Ju më futni në romancierët e njohur të periudhës së realizmit socialist, për të cilët thoni se ata nuk kanë krijuar veprat më të mira në vitet e pas ardhjes së demokracisë. Mua më duket se romancierët shqiptarë kanë vazhduar të shkruajnë duke kërkuar jo vetëm forma dhe teknika të reja shkrimi, por edhe filozofi të reja të pasqyrimit të jetës, të historisë së vendit, të marrëdhënieve midis njerëzve, të dashurisë dhe të krizave ekonomike dhe shpirtërore, që shfaqen zakonisht në një tranzicion ku njerëzit janë të etur të kapin sa më shpejt, nganjëherë sa hap dhe mbyll sytë, atë që popujt e tjerë e kanë kapur shkallë-shkallë, duke mos e ndërtuar Romën brenda një dite, por me dhjetëra dhe qindra vite. Pas viteve nëntëdhjetë unë kam botuar dy vëllime me tregime dhe novela dhe pesë romane.
”DIELLI”:Thuhet se intelektualët preferojnë më tepër sistemin totalitar, sepse gjithherë janë përkëdhelur nga regjimet për të ndikuar mbi masat, ndërkaq në demokraci ndihen më të papërfillur, më anonimë. A nuk ju duket se edhe në Shqipëri intelektualët nuk e duan demokracinë autentike, sepse me ambiciet e tyre të caktuara për pushtet e kanë çuar vendin në një gjendje tepër dëshpëruese?
Nasi Lera: Nuk kam pasur asnjëherë respekt për ata intelektualë që janë përpjekur për të qenë të përkëdhelur nga regjimet totalitare dhe po ashtu nuk është aspak e vërtetë që në demokraci intelektualët ndjehen më të papërfillur, më anonimë. Të qenit i papërfillur, anonim, varet nga dinjiteti i vetë intelektualit dhe për të qenë një intelektual me dinjitet duhet ta duash demokracinë. Ambiciet për pushtet nuk kanë të bëjnë aspak me shkrimtarin e vërtetë dhe është fakt që ato, ambiciet, zënë vend te shkrimtarët e patalentuar, të dështuar, që përpiqen që dështimin ta mbulojnë me çadrën e pushtetit. Vendin në gjendje të dëshpëruar nuk e kanë çuar intelektualët e vërtetë, atë e kanë çuar intelektualët e rremë, njerëzit e etur për pasuri dhe të verbuar nga paraja. Një njeri i i tillë nuk mund të quhet intelektual dhe nuk ka të bëjë aspak me intelektualin e vërtetë.
“DIELLI”: Në disa shkrime kritike janë ngritur shqetësime se kohëve të botimet po sjellin shumë vepra pa vlerë. Mund të jepni një opinion për prozën shqipe pas viteve ’90-të ose, më saktë, çfarë vlerësimesh jepni rreth këtij konstatimi?
Nasi Lera: Në çdo kohë ka pasur dhe do të ketë vepra me vlerë dhe vepra pa vlerë. Sot mund të jenë shtuar veprat pa vlerë sepse mund të botojë kushdo mjafton të ketë para për të përballuar koston e botimit. Por mendimi për një letërsi nuk duhet të bëhet duke u nisur nga veprat e dobëta, por nga veprat që përfaqësojnë rritjen e një letërsie, pjekurinë e një letërsie. Dashakeqët e letërsisë mund të nisen nga veprat e dobëta, të cilat i kuptojnë më mirë, për të pohuar se letërsia shqipe nuk po jep më vepra të mirë. Ata që e duan letërsinë kanë ku ta mbështesin dashurinë e tyre për të, për të pohuar të kundërtën e dashakeqëve. Por si mohimi i njërës palë ashtu edhe pohimi i palës tjetër, nuk është një dukuri e re, ajo është një dukuri e vjetër nga e cila letërsia e shëndetshme ka ditur të kuptojë rrugën që duhet të ndjekë.
“DIELLI”: Në çfarë gjendje është duke u lëvruar sot kritika letrare shqipe. Pse gjithnjë e më pak studiuesit merren me këtë degë të rëndësishme të letërsisë shqipe?
Nasi Lera: Kritika letrare ka problemet e veta, që nuk kanë të bëjnë vetëm me të. Deri para pak kohësh shumë gazeta, të përfshira nga pasionet politike, nuk i kishin lënë asnjë vend kritikës letrare dhe u duk sikur ajo u fashit. Por ashtu si edhe letërsia edhe kritika letrare nuk mund të fashitet, ajo përpiqet të jetë pranë lexuesit, për ta ndihmuar atë për të kuptuar prirjet e sotme të letërsisë. Dëshira për të pasur një kritikë më të pranishme, nuk do të thotë se ajo nuk është aspak e pranishme. Sa u përket studiuesve ata vazhdojnë pasionin e tyre që është për t’u nderuar.
Komunikimi gjithëshqiptar, që ka një rëndësi të madhe për letërsinë shqipe, duhet të zërë vendin e duhur në politikën kulturore të vendit tonë
“DIELLI”: Shkrimtari Lera, sa e keni ndjekur raportin e letërsisë që është shkruar në dekadat e fundit dhe cili është mendimi juaj në çfarë gjendje është letërsia shqipe në Shqipëri?
Nasi Lera: Kësaj pyetjeje i jam përgjigjur pothuaj në të gjitha përgjigjet që kam dhënë deri tani.
“DIELLI”: Sa e përcillni letërsinë shqipe në Kosovë dhe çfarë përshtypjesh keni për trende të saj të zhvillimit? Çfarë do të thotë komunikimi gjithëshqiptar për krijuesit letrarë dhe sa ka rëndësi kjo për ngritjen e cilësisë së letërsisë sonë, e cila, tashmë për shkaqe të njohura , gati për gjysmë shekulli në esenca mbeti e ndarë?
Nasi Lera: Përpiqem ta përcjell në mënyrë sa më selektive, duke e parë si një letërsi të vetme. Për të qenë i sinqertë: unë nuk e kam ndarë ndonjëherë letërsinë shqipe që lëvrohej në Kosovë nga ajo që shkruhej dhe botohej në Shqipëri. Dhe mua më duket se duke e parë si një letërsi të vetme shkrimtarët në Shqipëri dhe shkrimtarët që jetojnë dhe botojnë në Kosovë, kanë përfituar nga njëri-tjetri. Unë gëzohem kur lexoj një roman të bukur të Mehmet Krajës apo Eqrem Bashës. Mua më duket se komunikimi nuk ka qenë ndonjëherë i ndërprerë ashpërsisht, shkrimtarët që jetonin në Kosovë janë botuar vazhdimisht në Shqipëri, më përpara botoheshin më shumë se tani. Kështu që komunikimi gjithëshqiptar, që ka një rëndësi të madhe për letërsinë shqipe, duhet të zërë vendin e duhur në politikën kulturore të vendit tonë.
“DIELLI”: Një vend të rëndësishëm në veprimtarinë tuaj zënë edhe përkthimet e librave të autorëve botërorë, po edhe të atyre nobelistë, s I. Saramago, A. Kamy, E. Heminguej, G.G. Markez, A. Zhid, Le Klezio, M. V. Ljosa, I. Kavabata, Kenzaburo Oe, si dhe të autorëve të tjerë të mëdhenj: M. Duras, M. Turnie, M. Kundera, S. Dë Bovaur etj. Çfarë mund të na thoni rreth këtij angazhimi tuaj në këtë fushë tepër të rëndësishme? Po çështja e përkthimit të librit të huaj përgjithësisht në Shqipëri, në çfarë gjendje ekziston? Pra sa përkthehen në Shqipëri librat e letërsive botërore?
Nasi Lera: Përkthimi është pasion im. Jam munduar të përkthej autorë që duke qenë në themel të kulturës së vendit të tyre, të bëhen edhe pronë e kulturës sonë. Kur iu futa përkthimit nxitja e parë ishte t’i jepja lexuesit shqiptar autorë që nuk ishin të botuar në gjuhën shqipe. Kjo më shtyu të lexoj shumë dhe të përzgjedh me kujdes. Mund të pohoj se gjuha shqipe është e tillë që mund të përballojë me dinjitet çdo autor të madh të huaj. Sot në Shqipëri botohet shumë letërsi e huaj, për të cilën nuk mund të thuhet se përzgjidhet gjithmonë duke pasur si synim për të botuar vepra që kanë bërë epokë në vendet e zanafillës së tyre. Kur sheh morinë e titujve të romaneve të huaj të botuar në Shqipëri vëren menjëherë se shumë prej tyre janë botuar vetëm për synime komerciale.
“DIELLI”: A besoni se gjatë këtij viti lexuesit do ta kenë në duar ndonjë libër tuajin?
Nasi Lera: Ndoshta, jemi ende në mesin e vitit 2015, janë edhe gjashtë muaj të tjerë, ku mund të përfundoj veprat që kam kohë që kam nisur t’i shkruaj apo edhe t’i përkthej.
Tiranë, nëntor 2015

Të gjithë premtojnë Parisin

November 12, 2015 by dgreca

LIBËR TEPËR INTERESANT QË NGRE PYETJE EKZISTENCIALE MBI FATIN DHE NATYRËN NJERËZORE/
Nasi Lera: “Të gjithë premtojnë Parisin”, botimet Toena, Tiranë 2015./
Shkruan: Mikel GOJANI/
Shkrimtari Nasi Lera është i njohur jo vetëm në Shqipëri,por edhe në Kosovë dhe më gjerë. Që në vitet ’70 publikut lexues të Kosovës i ka rënë t’i lexojë tregimet dhe novelat e tij, ndërsa më vonë edhe romanet.
Nasi Lera u lind në Korçë më 1044, ku mbaroi shkollën e mesme, ndërsa studimet e larta i kreu në Universitetin e Tiranës, në degën letërsi dhe gjuhë shqipe. Ai tërhoqi vëmendjen e lexuesve dhe të kritikës letrare që në tregimet e para për nivelin e tyre të lartë artistik. Veprat e tij u vlerësuan menjëherë me çmime në konkurset kombëtare si dhe me “Çmimin e Republikës”. Disa prej tregimeve të Nasi Lerës u përkthyen në bullgarisht, rusisht, hebraisht, italisht, frëngjisht, gjermanisht, anglisht. Ka botuar këto vëllime me tregime: “Bora e fundit”, “Era e pishave”, “Nisemi djema”, “Ditë nga ky shekull”, “Sytë e dashurisë”, “Treni ecte drejt dëborës”, “Duaje emrin tënd”, “Ulërimë e heshtur”, si dhe romanet: “Gjaku i prillit”, “Të jetosh kohën”, “Orët e qytetit të vogël”, “Balada e vetvetes”, “Nata e premierës”, “Ana Zh., “Njeri pas stinë”, “Sytë e Sofisë”, “Të gjallë dhe të vdekur”. Romani “Të gjithë premtojnë Parisin është romani i tij i fundit, përkatësisht i dhjeti me radhë.
LERA, SHKRIMTARI QË NË KËTO VITE KA PROVUAR ME FORCË SE KRIJIMTARIA E MIRË LETRARE ËSHTË NË PËRPUTHJE ME HESHTJEN FISNIKE TË AUTORIT DHE ME TË KUNDËRTËN E ZHURMËS SPEKULATIVE QË MBIZOTËROJNË LETRAT SHQIPE.
Një krijimtarinë e shkrimtarit Nasi Lera, një vend me rëndësi zënë edhe përkthimet e shumë librave të letërsisë botërore, përkatësisht përkthimet e shkrimtarëve nobelistë, si E. Heminguej, A. Kamy, J. Saramago, G.G. Marquez, A. Zhid, Le Clezio, M.V. Llosa, J. Kavabata, Kenzaburo,, si dhe të aurotëve të mëdhenj si M. Kundërsa, M. Duras. M. Turnie, Akutagava, S. De Bavuar, M. Gallo, D. Merezhkovski etj.
Shkrimtari Nasi Lera në letërsinë shqipe vjen me romanin e tij të dhjetë të titulluar “Të gjithë premtojnë Parisin”, që është një nga romanet e tij më interesant dhe më të arrirë. Nëpërmjet këtij romani autori Lera e dëshmon energjinë e tij të pandërprerë krijuese në fushën e formës së vargut të gjatë, si dhe përvojën e tij artistike në këtë fushë të letërsisë.
Romani i fundit i Nasi Lerës I titulluar “Të gjithë premtojnë Parisin, vjen si një libër tepër interesant që ngre pyetje ekzistenciale mbi natyrën njerëzore, nga dhuna, te vrasja e ndërgjegjes, ndjesa e dashuria. A është kjo e fundit iluzion, apo jo gjithherë? Pyetje që lë alternative dyshuese. Ky libër i ri dëshmon se Lera ka shumë për të thënë me stilin e tij, duke i ofruar lexuesit, që di si t’i josh me fabulat e tij tepër interesante, duke mos ia zhgënjyer pritshmëritë, me një tjetër dramë njerëzore, duke e tëhollur më shumë fillin që ndan realen nga dëliri, ëndrrën nga e përditshmja, dramën nga dashuria… Ai përshkruan njeriun, njeriun që ende në shoqërinë shqiptare përballet me shkaqe dhe fenomene që kanë tejkaluar kohën.
Lajtmotivin e këtij romani tepër interesant nuk mund ta zbërthejë kush më mirë se sa shkrimtari, publicisti dhe kritiku shqiptar Rudolf Marku.
Në parathënien e librit Rudolf Marku shkruan: “Nasi Lera është një shkrimtar që në këto vite ka provuar me forcë se krijimtaria e mirë letrare është në përputhje me heshtjen fisnike të autorit dhe me të kundërtën e zhurmës spekulative që mbizotëron letrat shqipe.
I shkruar si historia e një vajze që ka marrë pjesë në një reality shou (Kështjellari) dhe e dashurisë së saj me shkrimtarin e vetmuar që përpëlitet të shkruajë romanin e vet – një alter ego i vetë autorit – romani kthehet gradualisht në historinë e patreguar të tmerrit të realitetit shqiptar, të denatyralizimit të këtij realiteti: personazhet, të gjithë së bashku, kushtëzojnë fatin tragjik të karaktereve të romanit.
Më tepër se në romanet paraardhës të Nasi Lerës, “Të gjithë premtojnë Parisin”, është shkruar nën një kontroll të admirueshëm artistik, qoftë edhe një fjalë e vetme nuk është e tepërt. Karakteret zhvillohen, nuk tregohen. Gjuha është poetike, por kjo nuk e pengon autorin të tregojë tmerre të vërteta. Në të kundërtën, poetikja e prozës e bën brutalitetin më të dukshëm. Dialogu duket se është dhe mjeti më i fuqishëm shprehës i autorit. Një roman i plotë, tronditës, bashkëkohor, tragjik, një simfoni pa asnjë notë të vetme false… shprehet shkrimtari Marku.
NË KËRKIM TË NJË JETE TË RE LETRARE
Romani “Të gjithë premtojnë Parisin” i prozatorit Nasi Lera, është një roman tepër tërheqës, që gjatë gjithë leximit lexuesin e mban peng në pritje të ngjarjeve që ndodhin. Edhe kësaj here autori tjerr fabulën e fateve njerëzore, shpirtin e të përvuajturit për shkak të njerëzve tepër të çuditshëm dhe të mistershëm. Rrëfimi dhe ngjarjet që ndodhin japin mesazhin më të keq dhe, po ashtu përçon edhe një mesazh tjetër teper interesant që jep për të kuptuar se njeriu gjithherë është dhe mbetet qenie e mistershme.
Nasi Lera ka ndërtuar një realitet romanesk duke sjellë debatin e sotëm të njeriut përballë famës dhe njeriut përballë realitetit. Simoni dhe Eva, edhe pse dy botë të ndryshme, gjejnë një arsye për t’u bashkuar. Më shumë se dashuri është dëshira për t’i dhënë kuptim vetvetes.
Lajtmotivi i romanit rrjedh nga dashuria e një vajze të keqpërdorur në një “reality shou”, me emrin Eva, me një shkrimtar Simonin. Të dy kanë nevojë për njëri-tjetrin si një pohim kundër jetës boshe mbushur me vrazhdësi dhe zhgënjim, me rëndomtësi dhe mashtrim. E para, e mbytur nga province që i merr frymën, andaj dhe në kërkim të një tjetër jete dhe ëndrre bie pre e mashtrimit dhe iluzionit, e manipuluar nga disa spekulacione mediatike argëtuese që njeriun e shndërrojnë në lodër, kurse jetën reale në spektakël të neveritshëm e argëtim pervers për të tjerët. I dyti, i mbytur nga mediokriteti i ambientit kinse intelektual me shtirjet, aromat dhe “salcërat” e shoqërisë së zgjedhur, e të ashtuquajturve “VIP-a”, ku blofi dhe buja mbulojnë thelbin, ndërsa rituali i promovimeve të veprave shndërrohet në një pretekst për vanitet ose “gravitet” social. Shkrimtari Simon kërkon fjalinë e parë të romanit të ri, pra një jetë të re letrare. Mirëpo, shkrimtari Simoni e ka shumë zor t’i gjejë fjalët e para për të filluar romanin dhe ka frikën që romani do të përfundojë pa filluar në mungesë të gjetjes së fjalëve për të filluar romanin. Dhe shkrimtari, Simoni e ka shumë të vështirë t’i gjejë ato fjalë që do t’i mundësonin fillimin e këtij romani që kishte paraparë për ta shkruar. Megjithatë Eva e mbush optimizëm se do t’i gjejë fjalët e për fillimin e romanit të ri.
-Kur do të fillosh të shkruar?- tha Eva.
Simoni vështroi i menduar nga dritarja.
Më duhet të shkoj në disa vende, të bëj disa foto dhe do të doja që atje ku do të shkoja të binte dëborë.
– Po sikur të mos bjerë dëborë?
– Do të më vije keq, – tha Simoni.
Eva F. Ndjeu se midis saj dhe Simonit do të futej romani, të cilit i kishte dhënë fjalinë e parë. Ai mund ta printe Simonin, sa ta harronte edhe atë. Nuk duhet të mërzitem edhe po më harroi duke shkruar romanin, tha me vete Eva F. Dhe rrëshqiti ngadalë nga shtrati, për të mos zgjuar Simonin që me siguri shihte në ëndërr dëborën që do të binte në faqet e romani… (Fq. 179).
Eva, mbushur plot pezëm e dëshpërim nga shpërdorimi që i është bërë, kërkon dhe ajo një dashuri të dytë, atë të vërtetën. Jeta, rastësia, fati apo shiu (simboli i trishtimit) i bëri bashkë. Dhe shkrimtari i gjeti të dyja të munguarat e tij të mëdha: fjalinë e parë të romanit dhe shpirtin e vet binjak, dashurinë. Të dy ata, Eva dhe Simoni, thuajse të refuzuar nga rregullat e shoqërisë së mbytur nga snobizmi dhe dukja, gjejnë atë që është thellësisht njerëzore: dashurinë e dëlirë si lumturi dhe përfalje reciproke, si largim nga e pista, e vrazhdët, drejt përbaltjes të së mirës, të ëmblës, fisnikes, asaj që rri mbërthyer e heshtur brenda vetes dhe pret çastin fatlum të shndërrimit të trishtimit dhe vetmisë në gëzim dhe solidaritet, ashtu sikurse bora e dimrit mbulon poshtë vetes bulbin e ri të gjelbërimit.. Pas një dashurie dhe lumturie, fatin Evës, shkrimtari e ngreh me fatin tragjik të saj, me përdhunimin që i bëhet prej dy njerëzve të papërgjegjshëm me sjellje rrugaçërie. Gjithçka merr kahe tjetër nga ajo që kishte qenë deri me atëherë, gjithçka kthehet në poshtërinë një ndjenjë tepër të ulët të asaj ndjenje që kishte ndodhur më herët, tepër të të bukur dashurie që Evës i kishte lindur për Simonin. Ishte kjo hakmarrja e njerëzve të fortë e të kamur përse ajo nuk pranonte të shiste trupin dhe bukurinë e pastaj të flakej si shumë simotra të tjera më parë. Përkundrazi, ajo kërkonte dinjitet, kërkonte të regjentë dashurinë e mohuar e të tallur publikisht. E reja që sjell Nasi Lera me Evën është shkrirja shumanësie e saj: vetmia, iluzioni, zhgënjimi… Këto ushqejnë një dashuri të dytë, tanimë të vërtetë, të thellë, ku lind një frutë tjetër trefarësh: besimi, respekti, mirënjohja. Dhe kështu, një dashuri e gënjeshtërt, spekulative dhe e manipuluar që lind diku në një “spektakël”, në një “reality shou”, zëvendësohet nga një dashuri tanimë e vërtetë, e njëmendtë për shkrimtarin shpirtgjerë Simon.
Dy dashuri, por krejt të ndryshme në thelbin e tyre: e para e dështuar dhe e keqpërdorur nga një tjetër (apo të tjerë !), e dyta e realizuar dhe e mbushur me respekt nga partneri (Simoni). Eva e kërkoi lumturinë, por lumturia erdhi veçse një çast, për t’u shqyer nga tmerri dhe vrazhdësia. Bukuria nuk respektohet, ajo veçse shfrytëzohet në mënyrë të pacipë e tepër, tepër të egër dhe në mënyrë të vrazhdët.
“Eva F. Nuk e përfytyronte dot veten larg Simonit. Ajo ishte e lumtur që donte Simonin. Edhe Simoni ishte i lumtur që donte Evën. Dhe asgjë nuk kishte për të ndodhur, sikur ata të dy të ishin takuar në rrethana të tjera. Po a mund të takoheshin në rrethana të tjera dhe të ta dashuronin njëri – tjetrin si dashuroheshin ata, a mund të takoheshin në një kohë tjetër dhe a ekzistonte me të vërtetë një kohë tjetër? Ata u takuan në atë kohë kur mund të takoheshin dhe unë them se rolin kryesor në atë që ndodhi e ka koha dhe vetëm koha. Dhe në qoftë se ka një fajtor, ai është koha me njerëzit që i japin asaj fytyrën e tyre. Eva dhe Simoni nuk ishin fytyrat e kohës. Ata as që mendonin të ishin fytyrat e kohës, ata mendonin të ishin fytyrat e dashurisë së tyre. Kaq u mjaftonte për të qenë të lumtur dhe për të përballuar jetën… dhe gjithçka ndodhi për faj të dëborës…” (fq.285).
Por lumturinë e tyre e shkel egër me këmbë pikërisht e vrazhdët, pjesa e llumit. Pjesa fisnike (Simoni) apo ajo estetike (piktori), ani pse e mbrojnë (i pari) apo i përgjërohen (i dyti), në një shoqëri problematike dhe e zhytur dhe e mbytur nga paragjykimi dhe ndotësira, ata nuk mund ta çlirojnë dot atë nga vargonjtë e gabimit, e fatit dhe sidomos e hakmarrjes në formën e poshtërimit, përkatësisht përdhunimi i dhunshëm i Evës, që i shuan ëndrrën e lumturisë.
NJË IRONI TË HOLLË, MADJE TEJET FSHIKULLUESE
Përveç fuqisë së përshkrimit, stilit të veçantë estetiko-artistik dhe fjalëve së tepër të skalitura, autori ngërthen edhe një ironi të hollë, madje ajo bëhet tejet fshikulluese teksa hidhtas përqeshen p.sh. veprimet e marrëzishme të shtetit zhytur në varfëri, kur Instituti i Policisë nxjerr në ankand për shitje qentë, duke përcaktuar madje një procedurë tejet të rregullt dhe “serioze” për mënyrën e blerjes, kaparin e lëshuar më parë, rregullat e ankandit etj., sikur të kishim të bënim me shitje të ndonjë prone publike shumë të rëndësishme… Sakaq, rrëfimi është i shumëllojshëm, ka disa histori jetësh njerëzore, sikurse edhe mënyra diverse të ligjërimit. Aplikohet me sukses situata dialogjike në formën e një rrjedhe pa praninë e narratorit, duke i dhënë kështu ritëm veprimit. Ose futen shpesh përsiatje me natyrë filozofike që e lartësojnë dhe zbukurojnë mendimin; do të kujtoja, bie fjala, ato për lumturinë, raportin e njeriut me natyrën, kafshën, borën, shiun, detin; ose ç’është bukuria, fuqia jetësore dhe estetike e saj etj. Mbase shkrimtari mund të futej më herët në rrugën e subjektit të zgjedhur, sepse ka një vonesë dhe shpenzim energjie për përshkrime ndodhish e situatash që edhe mund të reduktoheshin. Fletët për episodet e fshatit Dardhë të Korçës dhe gjithë çfarë ngjet e thuhet aty, janë nga më të bukurat.
Nasi Lera fabulën e romanit e ka skalitur përmes personazheve që here jetojnë e here plandosen gjatë zhvillimit të ngjarjeve që përshkohen në roman. Janë këtu emrat e Ambasadorit një figurë që dëshiron të dijë shumë për vajzën që hyn në lokal, e nuk thotë asgjë për të shkuarën në shërbim gjatë kohës nën diktaturë. Në vend që të zbardhë ndonjë gjë për atë çfarë ka përfaqësuar në emër të shtetit të dikurshëm, ai kujtohet veç për një vajzë në Paris, që i ka mbetur diku thellë në kujtesë ashtu, e patakueshme. Si për të thënë, që sytë e një vajze në kohën e tij të largët kanë qenë më të rëndësishëm se gjithë jeta e tij diplomatike e një vendi që s’kish asgjë për të thënë veç kotësisë. Aty gjendet edhe personazhi tjetër sh-marinarit Kipe dhe Ardi, që me rolin e tyre ngërthejnë shumëçka interesante dhe krijojnë një botë të pasur prozaike. Në libër defilojnë edhe protagonistë të tjerë,, të cilët përmes dramave që zhvillojnë i japin shpirt prozës së trajtuar.
Lirisht mund të themi që shkrimtari Nasi Lera te romani “Të gjithë premtojnë Parisin” ka arritur të gjitha vlerat motivore, po ashtu edhe ideoartistike, i cili edhe një herë përmes këtij romani dëshmon së proza e tij është me interes shumëdimensional për lexuesit, por edhe për letërsinë shqiptare përgjithësisht.