Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

In Memoriam Sejfulla Malëshova (March 2, 1901 – June 9, 1971)

by

Sejfulla Malëshova ende na thotë si ta duam Shqipërinë

Naum Prifti/

Poema e Sejfulla Malëshovës Unë e dua Shqipërinë është një himn lirik atdhedashurije ngjashëm me poezinë Bagëti e Bujqësi e poetit tonë kombëtar Naim Frashëri. Vargjet aq të ndjera dhe me muzikalitet të rrallë recitoheshin nga populli edhe në kohën kur autori i tyre ishte anatemuar si armik nga regjimi komunist shqiptar. Poezinë “Unë e dua Shqipërinë” e lexova për herë të parë në antologjinë e klasës së I të shkollës unike. I magjepsur prej bukurisë së saj e mësova menjëherë përmendësh dhe nuk e harrova kurrë. Sot e kësaj dite unë dhe vajzat e mia e recitojmë së bashku poemthin që është një nga perlat e letërsisë shqiptare si edhe nga pjesët më të dashura të repertorit të familjes Prifti. Në përmbledhjen e kujtimeve të mia për profesorin kam shkruar për një episod që ngjau gjatë një stërvitje ushtarake në vitet ’70 kur një oficer nisi të recitonte vargjet:“Këmbëkryq përmbi selishte Po nis këngën pleqërishte,Ndez çibukun dhe kujtojDjalërinë që më shkoj.”I nxitur nga kureshtje e pata pyetur oficerin nëse e dinte se të kujt ishin vargjet.-Nuk e di, – më tha,- por më pëlqejnë.Nuk ia zbulova emrin teksa buzëqesha me ironinë se atij autori që sistemi po orvatej t’ia shuante emrin po jetësohej në vargje të përcjella gojarisht edhe nga një oficer që i shërbente po atij regjimi. Poezitë e Sejfulla Malëshovës të shkruara në prag dhe gjatë viteve të luftës dhe të mbledhura në vëllimin “Vjersha” më 1945 çelën shtegun drejt metodës së realizmit socialist pavarësisht se më vonë kjo metodë u bë gangrena e letërsisë. Veç kësaj, një nga paradokset ose më mirë absurditetet e komunizmit shqiptar manifestohej para ekraneve tona atëherë kur në mbyllje të çdo kongresi të PPSH-së, Byroja Politike edhe delegatët këndonin bashkarisht “Internacionalen” e poetit francez Eugjen Potje përkthyer shqip nga ‘liberal-oportunisti’ Sejfulla Malëshova.Një prijës i Platformës KombëtareShkrimet publicistike të Malëshovës ishin orientim për platformën kombëtare. Faik Konica dhe Fan Noli e konsideronin “poetin rebel” Lame Kodra si dishepullin e tyre si edhe bashkëpunëtor të rangut të parë. Në botimet e Federatës “Vatra” në Amerikë dhe në publikime të tjera shqiptare dëshmohet veprimtaria, inteligjenca dhe patriotizmi i Sejfulla Malëshovës. Fan Noli, i cili ia njihte zotësitë intelektuale dhe atdhetare, e mori në kabinetin e tij qeveritar në 1924. Malëshova ishte një nga veprimtarët e KONARE-së (Komiteti i Çlirimit Nacional) e krijuar në Vjenë nga emigrantët e majtë. Përveç studimeve filozofike e politike-ushtarake, Sejfulla Malëshova kishte mbrojtur disa grada shkencore dhe ishte njohës i disa gjuhëve. Si bashkëpunëtor shkencor në Akademinë e Shkencave të Moskës, Sejfulla Malëshova në koordinim me shumë patriotë atdhedashës shqiptarë ishte në krye të lëvizjes për një Shqipëri të lirë. Ai ishte aktivist me përvojë revolucionare dhe konsiderohej prijës i përpjekjeve të emigracionit shqiptar për çlirimin e vendit. Parashikimi i Sejfulla Malëshovës për Partinë Komuniste shqiptareKompleksi i inferioritetit të Enver Hoxhës u shpërblye nga akti i përjashtimit të Profesorit Sejfulla Malëshova. Në të vërtetë Malëshova ishte intelektuali i parë i përndjekur sepse pas tij të gjithë ata që guxuan ta kritikonin Enverin në Plenumin e Beratit e pësuan dhe u eliminuan njëri pas tjetrit nga mjeshtri i prapaskenave. Në tetor 1944 Sejfulla Malëshova e demaskoi Enver Hoxhën në mbledhjen e Pleniumit të Beratit për lëkundje të vijës së partisë midis dy ekstremeve, oportunizëm dhe sektarizëm. Vrasjet e kundërshtarëve politikë nga njësitet guerile dhe nga atentatorët, në rrugë dhe lokale, të kryera me urdhër të Partisë, ai i cilësoi akte terroriste. Në mënyrë të veçantë ai vërejti se deklarata e vrasjeve “në emër të popullit” nuk kishte asnjë bazë ligjore. Malëshova paralajmëroi se po të vazhdohej në këtë rrugë, partia do të katandisej në një bandë me vrasës e kriminelë, parashikim i cili u vërtetua plotësisht brenda pak viteve. Profesor Malëshova bëri një gabim të pafalshëm taktik kur propozoi krijimin e postit të kryetarit të Partisë. Nuk kishte kandidat më të kualifikuar që i përmbushte të gjitha premisat e mundshme veç Sejfullait. Bagazhi i tij veç të tjerave përmbante aktivitet të gjatë patriotik krahas shumë figurave të shquara kombëtare. Propozimi për kryetar në mbledhjen e Beratit ishte sfidues për Enver Hoxhën sepse detyrimisht sekretari do të spostohej në plan të dytë, prandaj e hodhi poshtë si të panevojshëm dhe të parakohshëm. Do përmend shkurtimisht se për politikën e jashme Sejfullai udhëzonte të mbahej distancë e njëjtë si ndaj Bashkimit Sovjetik, ashtu edhe ndaj Amerikës dhe Britanisë së Madhe. Por vënia e Aleatëve në të njëjtin plan sfidonte Jugosllavinë dhe Bashkimin Sovjetik, çka i dha rast Enver Hoxhës ta damkoste si oportunist; ndër programet e politikës së brendshme Malëshova kërkonte përkrahje shtetërore për ngritjen e tregut privat, gjë që ju mjaftoi partiakëve për ta etiketuar si liberal. Për mënjanimin e Malëshovës, Enver Hoxha kërkoi mbështetjen e Koçi Xoxes, Pandi Kristos, Tuk Jakovës, Kristo Themelkos, Gogo Nushit, Hysni Kapos. Të partishmit me arsim të kufizuar e hoqën qafe me një ndjenjë lehtësimi profesorin erudit, dijenitë dhe horizonti i të cilit zbulonte defiçitet e tyre. Në vitin 1947 Sejfulla Malëshova u përjashtua nga Byroja Politike, i akuzuar si oportunist dhe properëndimor. Pas përjashtimit, filloi e tatëpjesta e pafund e profesor Malëshovës. E shkarkuan nga posti i Ministrit të Arsimit, madje nuk e lanë as kryetar të Lidhjes së Shkrimtarëve. Në gusht 1947 u provokua Konferenca III e Lidhjes së Shkrimtarëve. Doktor Dishnicës iu kërkua të bënte autokritikë për parathënien e tij në librin “Vjersha” të Sejfulla Malëshovës ku ai i jepte atribute të çmuara autorit si poet e mendimtar. Ndryshe nga ç’pritej, Dr. Ymer Dishnica deklaroi se nuk i hiqte asnjë presje parathënies që kishte shkruar. Kjo i zemëroi autoritetet dhe si pasojë Sejfulla Malëshova, Ymer Dishnica dhe Skënder Luarasi u përjashtuan nga Lidhja dhe u shkarkuan nga detyrat që kishin. Sejfulla Malëshovën e degdisën në Patos me detyrën e magazinierit të një depoje, Ministrin e Shëndetësisë Doktor Dishnicën e dërguan mjek të thjeshtë në Spitalin e Tiranës, pastaj e “transferuan” në Berat, ndërsa Luarasin e hoqën nga Drejtoria e Teksteve pranë Ministrisë së Arsimit dhe e emëruan mësues në Shkollën Pedagogjike. Internimi Malëshova u internua në Patos përpara se të transferohej në Fier. Në periudhat e shkurtëra të zbutjes së luftës së klasave, Sejfullai vinte në Tiranë për punë personale, sigurisht duke marrë leje nga Dega e Brendshme e Fierit. Zbutjet ishin si pranvera të parakohshme, të cilat pasoheshin gjithmonë nga acare dimri më të hidhura. Gjatë internimit, Malëshova duhej të paraqitej në Degë për të vërtetuar që ishte aty. Dy herë ditën, në mëngjes e mbrëmje, vendasit e kureshtarët e shihnin profesorin të kalonte para sportelit të dezhurnit të Degës së Brendshme, duke ngritur dorën lart, si t’i thoshte: “Jam këtu!” ritual që vazhdoi deri në ditët e fundit të jetës më 1971. Lame Kodra Shqipëruesi i Shumë Veprave KlasikeLame Kodra (pseudonimi letrar i Sejfulla Malëshovës) është përkthyesi i shumë poezive të zgjedhura dhe veprave me famë botërore, midis të cilave: “Ançari” i Pushkinit, “Punëtorët e Avlemendit” i Heinrik Haines, “Mbreti i Tulës” nga Gëte, cikël me poezi nga Nekrasovi, prozë nga Bokaçio dhe F. Argondica, “Kopshti i qershive” i Çehovit, prozat poetike të periudhës romantike të Gorkit “Zgalemi” dhe “Stuhija”. Stili mjeshtëror i përkthimeve është i dallueshëm edhe për nga mënyra e ruajtjes së kadencës dhe ritmit pa disonancë të origjinalit si tek “Zgalemi”: “Mbi të thinjin shesh të detit, era fryn dhe mblidhen retë. Midis detit edhe reve, kryelartë shkon Zgalemi si e zezë vetëtimë. Prek me krahë ai valët, si shigjetë ngritet reve, dhe këthet dhe retë gjegjin gazin-kthimë të asaj shprese.”Në periudhën e zbutjes së tensionit politik, në kohën e miqësisë me Krushovin, Malëshovës iu lutën të përkthente nga origjinali dramën e Çehovit “Kopshti i qershive”. Ai e përktheu, por u zhgënjye kur nuk e pa emrin e përkthyesit në frontespic. Protestoi te drejtoria e shtëpisë Botuese “Naim Frashëri” se e kishin mashtruar, se nuk ishte e drejtë të mos figuronte emri i tij, por ankesa nuk u përfill. Duket se urdhri për t’ia fshirë emrin kishte ardhur nga lart. Shtëpia Botuese iu lut të përkthente edhe vepra të tjera, me kusht që të mos i vihej emri, por Lame Kodra, edhe pse kishte nevoja të ngushtshme të kompensonte rrogën e tij qesharake si magazinier, nuk pranoi. Për të, dinjiteti personal kishte më shumë vlerë se shpërblimi material.Paradoksi i Demokratit të AnatemuarShpesh kam dëgjuar pyetjen: Si shpëtoi Sejfullai? Si ngjau që Enver Hoxha nuk e pushkatoi apo nuk e burgosi atë ndërsa figura të tjera më pak të njohura dhe me më pak peshë i capërleu? Mendoj se Enver Hoxha nuk shihte kurrfarë rreziku prej tij, as imediat, as potencial, mbasi Sejfullai ishte tip meditativ, i mbyllur në vetvete, njeri i letrave, pa shokë, pa shoqëri, i vetmuar si asket. Partia e eliminoi Sejfulla Malëshovën duke e dënuar me vdekje civile të ngadaltë, të mënjanuar, i lënë për tu harruar. Por Sejfulla Malëshova ishte vizionar atdhedashës, demokrat dhe erudit emrin e të cilit nuk arritën ta shuajnë dot kurrë. Me krijimtarinë e tij letrare “poeti rebel Lame Kodra”, siç e quanin atë Noli dhe Konica, solli një prurje të re në letërsinë dhe kulturën shqipe.2 mars – Përvjetori i LindjesNë ditën e përvjetorit të lindjes së Profesorit Sejfulla Malëshova, unë ju ftoj të themi të gjithë së bashku vargjet e pavdekshme të poemthit të tij Unë e dua Shqipërinë: S’kam çiflig e s’kam pallate,S’kam dyqan me katër kate,Po e dua ShqipërinëPër një stan në Trebeshinë,Për një shkarp e për një gur,Për një gardh e për një mur,Për kasollen mbi Selishtë,Për dy ara në Zallishtë,Për një lopë e për një gomar,Për një Balo, një manar.Unë e dua ShqipërinëSi bari dhe si fshatar.Unë e dua Shqipërinë,Për tërfilin mbi lëndinë,Për një vajzë gjeraqinë,Dhe për ujët që buronNga një shkëmb e gurgullonNëpër lisa gjetheshumë,Edhe zbret përposh në lumë.Unë e dua ShqipërinëPër një lule trëndelinë,Për një zog që fluturon,Për bilbilin që këndonNë ato ferra në ato hijeKëngë malli e dashurie,Këngë shpirti të helmuar.Unë e dua ShqipërinëSi poet i dhemshuruar.Unë e dua ShqipërinëQë nga Korça e Vraninë,Ku del bujku që me natëMe parmendë dhe me shatë,Mbjell e korr me djell, me hënëDhe s’ka bukë për të ngrënë,Ku nallbani dhe samarxhiuMjeshtri, kallfa e kallajxhiu,Krrusen ditë e krrusen natë,që të hanë bukë thatë,Ku hamalli nëpër skelaNgarkon hekur dhe varela,Këmbë zbathur, brekë çjerrëPunon vetëm për të tjerë.Unë e dua ShqipërinëQë nga Shkupi e Janinë,Ku një popull derëziHeq e vuan robëriPo ka shpirtin luftëtar.Unë e dua ShqipërinëSi shqiptar e bir shqiptar.Foto: Sejfulla Malëshova gjatë një fjalimi. Fotoreporteri i panjohur, Arkivi Qendror i Shtetit (Public Domain) WikimediaNaum Prifti, fotografuar nga Roland Tasho

In Memoriam (13 tetor 1931- 3 shkurt 2017) – DRITERO AGOLLI – SHEMBELLIM I SHQIPERISE

by

Naum Prifti/

Krijimtaria dhe jeta e tij janë pjesë e pandarë e unit shqiptar ku gjenden episode e fragmente të historisë dhe rrugëtimit tonë nga koha e besimit në idetë komuniste, shkëputja nga Bashkimi Sovjetik, te vetëdijësimi për reformim dhe guximi për ta pranuar vetveten.

DRITEROI NE ZERIN E POPULLIT

Si një nga gazetarët më të përgatitur të gazetës Zëri i Popullit, Dritëroi shkruante reportazhe me tema nga kultura, arti, bujqësia, industria, ku lexuesi informohej për segmente të caktuara të jetës në socializëm. Një reportazh që tërhoqi shumë vëmendje si nga titulli, ashtu dhe nga përmbajtja ishte Cile Muken e kam pranë dhe Kulturën Përkarshi. Padyshim se ishte shkrim jashtë standarteve të gazetave të kohës. Personazhi i reportazhit, Cile Muka, ishte i zoti i kafehanes në pjesën e sipërme të qytetit të Gjirokastrës, diku pranë Qafës së Pazarit, ku ndahet rruga për të shkuar lart te Kalaja e famshme e Gjirokastrës. Me thjeshtësi shpotitëse, Dritëroi vërente kontrastin e madh midis gjallërisë së kafehanes së Cile Mukës që gumëzhinte prej myshterinjve nga mëngjesi në mbrëmje dhe qetësisë së Shtëpisë së Kulturës për karshi kafenesë, me porta të mbyllura. As të rinj, as të moshuar, as burra, as gra nuk hynin e dilnin sepse nuk kishte kurrgjë që t’i tërhiqte, as shfaqje artistike, as koncerte, as ekspozitë. Dritëroi guxoi të shkruante një artikull të pazakonshëm për “karshillëkun” midis kafenesë dhe pallatit të ashtuquajtur të kulturës, në një qytet të lashtë që lavdërohej për tradita kulture. Me penën e tij të mprehtë, Dritëroi xhvishte himnizimet e thashethemet e sokakëve dhe e paraqiste qendrën e kulturës së Gjirokastrës socialiste, të heshtur dhe të fjetur. Shpotia e Agollit synonte të zgjonte nga dremitja pushtetin lokal në duart e të cilit kultura anemike e sistemit nuk mund të rivalizonte me kafenë e Cile Mukës.

DRITEROI NË POGRADEC

Ndërsa ishte me shërbim në Pogradec si gazetar, një miku i tij e ftoi Dritëroin të shkonin për vizitë në një fshat ku mysafirët e largët e të nderuar do t’i priste në shtëpi kryetari i këshillit të kooperativës. Sikurse ua donte zemra dhe zakonet e vendit, në fshatrat përqark Pogradecit e Mokës ruheshin traditat e mikpritjes tradicionale shqiptare.

Dritëroi dhe shoku i tij shkuan për darkë te kryetari dhe tryeza u mbush me meze, me djathë e salcë kosi, me llukanikë të fërguar – specialiteti i vendit dhe natyrisht me gota e shishe raki. Mikpritësit ngrinin shëndete e kthenin gotat për miqtë e largët dhe të ftuarit ua shpërblenin nderin duke ngritur dolli për mikpritësit dhe duke i kthyer gotat me fund. Për një hop kohe kryetarit i ra koka mbi tryezë dhe tha me zë të lartë: Obobo, u turpëruam me shokun Dritëro që na ka ardhur nga gazeta. Dritëro e mblodhi veten shpejt dhe e ftoi të pinin edhe një gotë për njohjen dhe miqësinë e tyre të re. Darka zgjati me pije e biseda deri në orët e vona të natës. Kur jashtë nisi të feksi drita e hershme e agimit, Dritëroi kërkoi leje të dilte pak nga dhoma. Duke u kthyer për të hyrë në shtëpi, pa një derë të hapur, dhe u fut brenda por këtë herë dalloi një tog misrash të xhvokshura të cilin nuk e kishte vërejtur gjatë darkës. Mendoi se të zotët e shtëpisë do ta kishin sjellë aty për të fjetur.

Pasi kaloi pak kohë, ai dëgjoi zërin e kryetarit të këshillit që mërmëriste “Obobo ç’u turpëruam me shokun Dritëro”. Miku që e kishte sjellë aty nisi ta qortonte:

– More Dritëro, po a e di që e bëre me turp të zotin e shtëpisë? Kur doje më shumë raki, pse nuk na the të ta sillnim në sofër, po vajte u fute në qilar?

Dritëroi e sqaroi se në qilar nuk qe futur për bidonat e shishet e rakisë por për të marrë një sy gjumë dhe incidenti kaloi me të qeshura.

“ME MIRE PERBALLE”

Pas një takimi të rastësishëm me pesë a gjashtë shkrimtarë, shëtitëm pak dhe u ulëm të pimë kafe te Vollga, një nga lokalet më të frekuantuara në Tiranë që servirte kafe të mira të stilit allaturk ashtu edhe ekspres. Dikush propozoi ta vazhdonim gëzimin e takimit me ndonje gote pije në Klubin e Ministrisë së Brendshme pranë Teatrit Popullor. Njëri kundërshtoi me ngulm për të mos shkuar aty. –Pse jo? e pyeti dikush tjetër nga grupi. –Sepse atje janë ata, – arsyetoi ai. Përemri “ata” nënkuptonte agjentët e fshehtë të sigurimit, apo spiunët vullnetarë, sikurse i quanim shpesh midis nesh. Për një moment ra heshtja, të cilin e theu zëri i Dritëroit: “Atje do të vemi! Se është më mirë t’i kemi përballë, sesa anash, apo prapa kurrizit”. Thënia e tij “më mirë përballë se pas kurrizit” gjeti miratim nga gjithë grupi ynë, ndaj edhe e përsërisnim shpesh mes nesh.

DRITEROI NE KONGRES

Në vitet kur sapo ishte rrëzuar diktatura dhe kishte nisur një frymë demokratike, në Kongresin që ktheu Partinë e Punës në Parti Socialiste, Dritëroi, si deputet, u ngrit nga rreshti në mes të sallës dhe doli në podium. Në atë sallë përpara mikrofonit ai tha se partia socialiste duhej të ndryshonte në pajtim me kohën dhe madje t’i printe transformimit në një rend demokratik. Ndërsa ai po fliste, salla filloi të mërmëriste dhe pastaj nga deputet të tjerë u ngrit ushëtima e parrullës së kohës: Parti-Enver Jemi gati kurdoherë! Dritëroi e ndërpreu fjalën dhe duke iu drejtuar sallës i bërtiti: “Kështu siç e keni nisur ju s’keni për t’u rinovuar as për 100 vjet”! Ai pati guximin të artikulonte pa frikë një kritikë të sinqertë dhe të hapur për paralizën morale dhe ngurtësinë mendore të partisë socialiste.

DRITEROI NE BASHKIMIN SOVJETIK

Gjatë studimeve universitare në Bashkimin Sovjetik, Driteroi u martua me një vajzë ruse, e cila kishte kryer specializim për letërsinë engleze. Pas acarimit të marrëdhënieve mes Shqipërisë dhe Bashkimit Sovjetik, qeveria komuniste e Shqipërisë nisi t’u bënte presion gjithë studentëve a diplomantëve të martuar me “gra të huaja” të ndaheshin prej tyre. Kështu u shkatërruan me dhjetra familje në emër të pastërtisë ideologjike. Madje një mikut tim mjek i njohur ia quajtën gabim të rëndë që kishte shoqëruar bashkëshorten e tij deri në aeroport. Gjykimet e marra nuk i njohin kufijtë e zakonshëm të mirësjelljes familjare a etikës shoqërore.

Dritëroi e ndau gruan ruse jo sipas formulës së zakonshme të divorceve të asaj kohe për mospajtim karakteresh, por gjasme se ajo donte të kthehej në vendlindje, pranë prindërve të saj. Më vonë Dritëroi u martua me Sadijen dhe bashkë kishin dy fëmijë. Ish bashkëshortja i dërgoi një ftesë për të vizituar së bashku me familjen Bashkimin Sovjetik, vendin ku kishte kryer universitetin dhe ishte pajisur me kulturë botërore. Në kuptimin e mirëfilltë të fjalës Sadija, e shoqja e Dritëroit, ishte shemra e ish gruas ruse, por zemërgjerësia dhe mirëkuptimi i saj meritojnë nderim dhe respekt. Familja e Dritëroit e kujtonte me kënaqësi takimin dhe mikpritjen e përzemërt ruse.

DRITËROI NË AMERIKË.

Në vitet ‘90 Dritëroi dhe Sadija erdhën për vizitë në Nju York ku kishin shumë shokë, miq e të njohur si Pëllumb Kulla, Leka Bungo, Justina Aliaj dhe një sërë artistësh të tjerë. Unë sugjerova idenë për një darkë në restorantin Bruno në Manhattan tek miku dhe dashamiri Bruno Selimaj, i cili ishte mikpritës dhe simpatizant i Dritëro Agollit. Ftesa në restorant jepte mundësinë e takimit edhe me disa shokë e miq të tjerë. Pasi hëngrëm në sallën poshtë, Brunoja propozoi të ngjiteshim në terracë për një gotë pas darke. Biseda me Dritëroin kurdoherë rridhte me lehtësi sepse ai ishte një bashkëbisedues i këndshëm, dhe dinte ta kripte bisedën me shaka dhe qyfyre nga jeta. Për të na nderuar shoqërinë erdhi edhe bashkëshortje e Bruno Selimajt Kumrija, një grua fisnike e cila e gjeti shpejt tema interesante të bisedave me gratë. Në orët e vona të natës kur filluam të dilnim nga restoranti, dhe po përshëndeteshim, Sadija si kurdoherë e vëmendshme dhe e kujdesshme e porositi: Dritëro, takoje Kumrijen! Paksa i turbulluar nga pija, Dritëroi e pyeti: “Ç’thotë kjo mo? Po ku hip unë dot në pemë kështu si jam tani që të takoj kumrijen? Edhe sot e kujtojmë këtë episod komik nga mbrëmja te Bruno në Nju Jork.

Ky mozaik modest me kujtime e sjell figurën e Dritëro Agollit me vërtetësinë e vet të patjetërsueshme. Ai ka folur me zemër dhe ka thumbuar me mendje! Tek ai shfaqet shëmbëllimi ynë i përbashkët që mund të duket në rimat bukolike apo në vargjeve përmendore të Nënë Shqipërisë, tek heronjtë e ashpër të prozës së tij dhe në thellësinë lirike të përkthimeve, në humorin dhe mprehtësinë e fabulave dhe rrëfimeve. Në krijimtari ashtu si edhe në kujtimet për të ka mbetur i përjetësuar karakteri i tij human.

Foto nga e majta: Anastas Kondo, Fatos Arapi, Kin Dushi, Dritëro Agolli, Vito Koçi, Naum Prifti, përpara klubit të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve, Tiranë, 1964

Leonardo da Vinci Ringjallet Pas 500 Vjetëve

by

Naum Prifti/

500 vjet pasi Leonardo da Vinci vizatoi skicën e një ure të etiketuar të pandërtueshme, projekti i tij erdhi në jetë në Oslo të Norvegjisë. Adhuruesit e quajnë atë “Mona Lisa e Urave” ndërsa inxhinierët thonë se ndërtimi i një ure të tillë do kishte sjellë një revolucion në arkitekturën e kohës. Mjeshtërit të madh nuk ju pranua skica nga bashkëkohësit dhe kundërshtarët ia quajtën idenë të gabuar. Hulumtuesit dhe inxhinierët në Institutin e Teknologjisë në Masacusets (MIT) në Boston në 2020 tentuan të venë në provë një dizanjo tjetër të vitit 1502 nga Leonardo duke ndërtuar një moket ure në shkallën 1:500 sipas modelit që mjeshtri ia kishte paraqitur Sulltan Bajazitit I. Aso kohe sundimtari i Perandorisë Osmane dëshironte të lidhte qytetin e tij Gallata me kryeqendrën Konstandinopol (Stambolli i sotëm) në të dy anët e ujrave të Bririt të Artë. Në letrën drejtuar Sulltanit mjeshtri e siguronte se ura i plotësonte të gjitha kërkesat përfshirë qëndrueshmërinë e elementeve strukturale si edhe lejonte kalimin e anijeve nën të. Por kundërshtarët e hodhën poshtë si të pandërtueshme dhe projekti mbeti vetëm në letër për pesë shekuj me radhë. Inxhinierët e sotëm e ndërtuan urën bazuar në modelin e Leonardo Da Vincit dhe konfirmuan se ura jo vetëm do t’i bënte ballë forcës së gravitetit por edhe elementeve atmosferike të natyrës, një nga faktorët më me rëndësi për struktura të tilla. Hulumtuesit janë kureshtarë të dinë nëse mjeshtri e vizatoi skicën brenda disa sekondave apo ishte punë që i kushtoi orë e ditë të tëra.

Leonardo Da Vinci shkruante se mund të krijonte ura të transportueshme dhe të lëvizshme, si dhe parashtronte ide e shumë koncepte për makineri e shpikje të tjera. Për Leonardon të gjitha njohuritë qenë të lidhura me njëra tjetrën dhe dituritë e një fushe e ndihmonin në një tjetër. Për shembull mendonte se arkitektura kishte lidhje me anatominë e trupit dhe se ndërtesat u ngjanin trupave. Sa më shumë të dinte për anatominë e trupit të njeriut aq më i mirë do ishte si arkitekt. Leonardo qe studiues direkt i natyrës dhe admirues i saj. “Asgjë nuk mund të gjendet në natyrë që nuk është pjesë e shkencës,” shkruante ai. Sipas tij, “Shkenca është kapiteni dhe praktika ushtarët e saj.” Sot mund të duket e çuditshme qe krijimi i veprave të artit nuk qe qëllimi i tij kryesor. Pikturat qenë të dobishme si një platformë që mund ta shpinte në fusha të tjera të dijes dhe shkencës.

Arkitekti i Metodologjise Shkencore

Viti 1482 ishte një pikë kthese në jetën e Leonardos kur ne moshen 30 vjeçare u largua nga Firence për në shtetqytetin e pasur të Milanos dyqind milje në veri. Ai ishte krejt i huaj në një qytet me popullsi dy herë më të madhe se Firence. Ndonëse ishte një nga qendrat për botimin e librave italisht, Milano ishte më i famshëm për risitë në shkenca dhe dituri të natyrës sesa për art. Një nga krenaritë e qytetit ishte Universiteti i Pavias me nëntëdhjet profesorë të shquar dhe me një nga libraritë më të mira në gjithë Italinë. Leonardo nisi të mbante shënime për fushat që eksploronte në botën natyrale. Te seria e shkrimeve të njohura si Ditaret Fantastike Leonardo trajtonte subjekte me interes të veçantë për matematiken, optikën, botanikën, astronominë, gjeologjinë, fizikën, anatominë. Duke pasur me pak artistë sesa Firence, në Milano mund të kishte më pak rivalitet për talentet mendore. Me këtë pikënisje Leonardo përpiloi një kërkesë tashmë të famshme drejtuar sundimtarit të Milanos Dukës Ludoviko Sforza. Duka ishte diktator me ambicje të mëdha luftarake por i vlerësonte artistët dhe mendimtarët. “Unë mund të shpik një varietet të pafund makinash,” shkruante Leonardo në letrën e tij për Dukën, ku shpaloste zotësitë e tij në teknikën e ndërtimit të bombarduesve, anijeve me topa ushtarake, makina të karrocuara, katapulte dhe pajisje të tjera lufte, ura të transportueshme, si edhe mund të ndërtonte skulptura në mermer, bronz dhe gips. Me shkathtësi, letërshkruesi premtonte sundimtarit të ndërtonte një kalë të madh prej bronzi, që Sforza e donte si memorial për babanë.

Leonardo hyri në shërbim të Dukës Ludovico Sforza të cilit i shërbeu për vite me radhë si inxhinier ushtarak dhe si arkitekt ndërkohë që ishte angazhuar me një varg me punë që nga piktura e skulptura, te një projekt parku, shpikja e armëve të reja, dhe prodhimi i produkteve qe nga parfumi deri te vaj ulliri i rafinuar.

Shënimet e tij hapin një dritare nga e cila duket natyra e eksperimenteve vizatimore dhe prirjet e Leonardos si filozof e shkencëtar. I nxitur nga kureshtja e tij e pafundme, ai pyeste veten për gjithçka: Çfarë është qumështi? Kush e shkakton të vjellët ose teshtitjen? Pse qielli është i kaltër? Çfarë lloj makine mund të fluturojë? Nga vijnë lotët? Çfarë është e dehura, marrëzia, ëndërrimi?

Leonardo besonte se të vërtetat shkencore arrihen duke përdorur pesë shqisat tona. Sipas tij, përvoja vërteton teoritë dhe përvoja e drejtpërdrejtë është më e rëndësishme se përvoja e të tjerëve. Ai çmonte gjithçka që mendjet e tjera kishin zbuluar para tij, por kjo nuk do të thotë se me doemos pranonte idetë e tyre. Çdokush që argumenton duke iu referuar të tjerëve nuk përdor trurin e tij, por vetëm kujtesën, thoshte ai. Disa të shkolluar i quante budallenj që në veprat e tyre mbështeteshin në punimet e të tjerëve. I frymëzuar nga Aristoteli, mjeshtri planifikonte mundësinë e botimit të shënimeve si një enciklopedi të njohurive shkencore, një sistem për të kuptuar gjithçka. Kërkimet dhe shkrimet e tij do ta mbanin atë të okupuar edhe për tridhjet e shtatë vjet të tjera por ashtu si shumë projekte të tij edhe ky projekt nuk u përfundua kurrë. Megjithatë ajo që la pas qe tej madhështores.

Trembëdhjetë mijë faqe shënime që studjuesit dhe shkollarët më vonë i ndanë në dhjetë asortimente, në të cilat mes të tjerave jepen hapat e para drejt metodave moderne të shkencës. Leonardo da Vindi qe vëzhgues dhe studiues i shkëlqyer i botës natyrore, të cilën e shikonte të pandarë nga bota shkencore. Nuk është rastësi që konceptet e tij që nga arkitektura deri në mjekësi rikthehen në jetë në shekullin 21.

O. Henri – Një Gjeni i Tregimit

by

Naum Prifti/

Të jetosh në Nju Jork do të thotë të prekësh dhe përjetosh tablotë dhe subjektet e përshkruara nga O. Henri, dhe pastaj të pyesësh veten se për kë shkruante ai. Çmimi O. Henry (O. Henri) u prezantua për herë të parë në vitin 1919 për nder të tregimtarit të madh amerikan nëntë vjet pas vdekjes së tij. Është i vetmi çmim letrar i përvitshëm për “tregimin e shkurtër me cilësi të jashtëzakonshme” që sponsorohet me fondet e Shoqërisë së Artit dhe Shkencave. Vitin e kaluar juria vendosi t’ia akordoi këtë nder letrar njërit prej 20 tregimeve të zgjedhura, të cilat ishin fituese të çmimit O. Henri. Gjatë më shumë se një shekulli në listën e fituesve ka shkrimtarë të njohur si William Faulkner, Saul Bellow, Raymond Carver etj. 

Ndonëse O. Henri ka shkruar poezi dhe ese, emri i tij është sinonim me gjininë e tregimit të shkurtër. Ai filloi të shkruante nga fundi i shekullit XIX – një kohë që afirmoi mundësitë e pakufizuara të kësaj gjinie për t’i vënë subjektet ‘rutinë’ të jetës në qendër të pasqyrimit artistik. Sigurisht shekulli XIX nuk shpiku gjininë e tregimit të shkurtër. Rrënjët e tij shkojnë thellë e zgjaten në drurin gjenealogjik si një nga zhanret më të hershme të pranishme në botën letrare. Modele të tregimeve gjenden të ndërfutura te Odisea i eposit homerik (p.sh. rrëfimi i Eumeut, bariut të derrave) te veprat historike të Herodotit dhe vepra të tjera monumentale, si “Historia e Provonjësit të Krisur” te Don Kishoti i Servantesit. Aty tregimet qenë “të mbuluara’ apo përfshira në hijen e rëndë të gjinive të ashtuquajtuara të mëdha. Lëvrimi i hovshëm i industrisë poligrafike e veçanërisht publikimi i revistave e rriti shumë kërkesën për tregime të shkurtra si zhanër më vete. Meqë revistat hyjnë në çdo shtëpi dhe lexohen me endje si nga shtëpiaket ashtu edhe nga familjarët e çdo moshe, audienca u shumëfishua me anë këtij formati të leverdishëm dhe praktik. Në këtë kohë mjeshtërit më të mëdhenj të penës, që nga Pushkini, Balzaku, Dikensi, Tolstoi, Floberi e të tjerë shkruajnë tregime gjë që e popullarizoi gjininë edhe më shumë, pasuroi format e ndërtimit të tregimeve dhe lartësoi nivelin artistik të tij duke e bërë një zhanër të dashur për lexuesin dhe më pas të domosdoshëm për letërsinë.

Kur filloi të shkruante tregime O. Henri ekzistonte një trashëgimi e pasur e një traditë e fortë por ai me talentin dhe origjinalitetin e tij lëvroi një lloj tregimi që mund të quhet “à la O. Henri”. Ç’është e vërteta, këtë lloj tregimi, që i kanë dhënë epitete a kategorizime të ndryshme, si: “me goditje”, ‘ndriçimvetëtimë”, “fund i befasishëm”, e kanë praktikuar tregimtarë të mëdhenj para tij si Mopasani te “Gjerdani” dhe Çehovi te skicat e tij humoristike, por O. Henri, në sajë të mjeshtërisë artistike e ktheu të papriturën në veçanti të përmbajtjes. Lexuesi ‘rrëmbehet’ nga subjekti edhe kur mendon se mund ta parashikojë të papriturën që do të ndodhë në fund të tij. Megjithëse e papritura është një nga “sekretet” në ndërtimin e tregimeve, autori nuk përpiqet të befasojë në mënyrë të sforcuar. O. Henri nuk kërkon me domosdo dhe kurdoherë të arrijë rigorozisht fundin e lumtur. Përfundimi i trishtueshëm ose edhe tragjik i tregimeve është imponimi i jetës dhe për hir të së vërtetës ai e braktis “happy ending”.

O. Henri gjen një zgjidhje të veçantë e të papritur, por këtë e bën për të arritur një fund që bashkon apo shpjegon subjektin. Në pjesën më të madhe tregimet e tij e ruajnë këtë skemë dhe lexuesi pasi lexon katër-pesë syresh e mëson këtë mekanizëm por megjithatë e pret me endje zgjidhjen dhe shpesh befasohet me përfundimin. Çelësin autori e ruan si një iluzionist i talentuar. Ndonëse lexuesit i pëlqenin tregimet, kritikët e quanin shkrimtar të lehtë, që favorizonte gjetjet e papritura duke shfrytëzuar shumë rastësinë e duke krijuar përshtypjen se në jetë kontradiktat zgjidhen lehtë thuajse në mënyrë farse.

Por O. Henri i kushton rëndësi të veçantë subjektit ose me saktë fabulës apo intrigës mbi të cilën thur ngjarjen. Tipik për mënyrën e ndërtimit të subjektit është tregimi “Roman Dashurie i një Agjenti të Bursës” në të cilin çdo detaj është dhënë në funksion të idesë dhe të një përfundim sa të papritur aq edhe të gjetur, që po e përmbledh në pak rreshta. 

Një mëngjes Harvi Maksuelli hyn në zyrë i shoqëruar nga stenografistja e tij Zonjusha Lesli. Kjo nuk shkon drejt në zyrën e saj, si herët e tjera, por rri pak më gjatë afër tryezës së Maksuellit, sikur pret diçka. Pyetja qortuese e Harvit e largon. Me gjysmë zemre fillon punën, ngaqë pret dhe është e sigurt se atë ditë do ta zëvendësojnë. Në zyrë vjen stenografistja e re, por Harvi Maksuelli i kredhur gjer në grykë në punët financiare jo vetëm e përzë, por edhe habitet pse ka ardhur, duke qenë se Lesli punon shkëlqyeshëm. Por në pushimin e shkurtër të drekës, i ngacmuar nga era e jargavanit, nëpunësi i bursës shkon me vrap në tryezën e Leslit, dhe i propozon të martohet me të teksa i kërkon të falur se s’ka nge të bëjë dashuri. Stenografistja mbetet gojëhapur pastaj i rrjedhin lot – mbase ndihet e fyer – por sakaq qesh – mbase ndihet e gëzuar. Ajo i hedh dorën në qafë – sigurisht po e pranon propozimin – dhe i thotë me ëmbëlsi “Harvi i dashur, harrove? Ne u martuam mbrëmë. Dhe vumë kurorë në orën tetë.” Ç’përfundim tjetër mund të ishte kaq grotesk dhe i papritur? Agjenti i bursës ka harruar se është martuar!..

Pasi qeshim me hutimin e Harvit, fillojmë të mendojmë për dramën e vërtetë. Harvi Maksuell, me të hyrë në zyrë, humb çdo lidhje me botën e jashtme dhe jetën personale e njerëzore e kthehet në një mekanizëm, në një burmë të makinerisë gjigande financiare. Çdo mendim, forcë, a veprim është në shërbim të saj sepse siç pohon autori, “në botën e financave s’kishte vend as për ndjenjat e njeriut, as për bukurinë e natyrës.”

Heronjtë e tregimeve të O. Henrit janë të papunët, vagabondët, endacakët, fermerët, nëpunësit e vegjël të administratës, policët, artistë të talentuar por të pafat etj. Nëpërmjet protagonistëve, lexuesi përjeton shtypjen e qytetit të madh si Nju Jorku, shfrytëzimin e përditshëm dhe dëshirën për t’i ikur banditizmit në një lidhje romantike ose aventurë. Ai solli në letërsi edhe zhargonet e endacakëve dhe të pastrehëve pa i banalizuar ato me anë të shprehjeve paksa ekzotike si “tempull i stomakut” për restorantin. Një nga temat që rivjen në krijimtarinë e tij është batakçiu i vogël që bën çmos t’ua hedhë të tjerëve e në shumicën e rasteve e pëson vetë, siç ndodh tek “Etika e Derrkucëve”, “Fëmijët në Xhungël”. Me anë të ironisë, shkrimtari shfaq mirëdashje por është realist. Ndërsa fshikullon vanitetin, mburrjen, filantropinë borgjeze, me atë mënyrën e tij në dukje të shkujdesur, në thelb është prozator i pakompromis i humanizmit, dhembshurisë dhe dëshpërimit njerëzor, si te “Dhuratat e Magëve”, “Pianoja” e gjetkë.

O. Henri vdiq në moshën 47 vjeçare por krijoi një trashëgimi të hatashme letrare me 600 tregime të shkurtëra veç poezive dhe punimeve të tjera. Jeta e tij personale ishte një përzierje aventurash, dhimbjesh e kërkimesh. O. Henri është pseudonimi letrar i autorit William Sidney Porter, lindur në qytetin Grinsobro të Karolinës Veriore më 1862. Bir i një mjeku, ai mbeti jetim nga nëna në moshën tre vjeçare, dhe e la shkollën në moshën 15 vjeçare. Pesë vjet me radhë punoi në farmacinë e xhaxhait të vet. Për arsye se nuk po i ecte shëndeti u shpërngul në Teksas, ku u punësua si ndihmës në punë bujqësore, postier, llogaritar dhe pastaj si sekretar në një zyrë tokash. Më 1887 u martua e fillon të dërgojë skica të shkurtra në gazeta, nga të cilat nuk siguroi as emër, as të holla. Më 1894 bëhet botues e pronar i një reviste letrare “Rolling Stone” në Austin, Teksas, ku boton satira, pjesë humoristike dhe burleske, si edhe skica e ilustrime të tija. Veç talentit për të vizatuar, O. Henri ishte instrumentist dhe pjesëtar i korit të kishës. Ai u padit dhe u dënua për përvetësimin e një shume të hollash gjatë kohës kur kishte punuar si nëpunës banke. Çështja e fajësisë ose e pafajësisë së tij nuk arriti të sqarohej kurrë plotësisht. Për të shmangur dënimin, Porteri u arratis në Honduras për gjashtë muaj, ku krijoi shprehjen “Banana Republic” dhe mësoi pak spanjisht e gjermanisht. O. Henri u kthye vetë në Amerikë dhe iu dorëzua autoriteteve për të kryer dënimin me pesë vjet burg, që caktoi gjykata. Në Kolumbus, Ohajo, ai është i burgosur shembullor dhe meqë ishte farmacist i licensuar punoi me mjekët në spitalin e burgut. Për të ndihmuar bijën e tij të vetme fillon të shkruajë duke përdorur disa pseudonime. Kur mbaroi tregimin “Dhuratat e Magëve” nënshkruan pseudonimin me të cilin do të hynte në letërsinë amerikane dhe botërore. Në një intervistë me gazetën Nju Jork Tajms ai tregon me humor historinë e përzgjedhjes së këtij pseudonimi fatbardhë. O. Henri nuk është autori i parë që shkruan apo nis të shkruajë kryevepra nga qelia e burgut. Servantesi dhe Dostojevski janë të paktën dy nga shkrimtarët e mëdhenj që kanë punuar me krijimet e tyre më të njohura gjatë kohës kur ishin të burgosur. Pasi lirohet nga burgu dy vjet përpara kohe për sjellje të mirë, krijimtaria e tij letrare është vërtet e hovshme. Ai shpërngulet në Nju Jork ose siç e quan ai Bagdad në Subway për të qenë pranë botuesve dhe shkruan një tregim në javë për gati tri vjet për revistën New York Sunday Magazine. 

O. Henri jetoi në periudhën kur kapitalizmi amerikan po shndërrohej me shpejtësi në një fuqi imperialiste. Si shumë autorë të tjerë, ai ishte syhapët ndaj shkeljeve e nëpërkëmbjeve në shtetet e Jugut dhe kundrejt fiseve autoktone indiane. O. Henri nuk u bashkua as me ndonjë parti politike, as me ndonjë rrymë letrare. Si shumë humoristë të tjerë të mëdhenj, ai vetë qe i trishtuar dhe i vetveçuar nga shoqëria e lartë. Protesta e tij ishte protesta e një njeriu me ndjenja demokratike, e pashkëputur nga ideja se të metat e shoqërisë e kanë burimin te e keqja e natyrës njerëzore. Tregimi “Rrugët e fatit” në vëllimin më të njëjtin titull, ilustron fatalizmin e autorit i cili i besonte shumë rastësisë, që e përdor gjerësisht si mjet artistik. Për disa kritikë tregimet e tij për jetën e pjesës jugore të Amerikës dhe në fermat e Teksasit janë më të natyrshme dhe paraqesin tablo më të gjera të jetës si në vëllimin Zemra e Perëndimit (1907) në krahasim me krijimtarinë e tij ku zbulon jetën e metropolit, por vërejnë se në gjithë veprën e tij teknika e nëntekstit është e thurur me mjeshtëri dhe elegancë të rrallë. Në tregimin “Kuadratura e Rrethit” tema qendrore është gjakmarrja por nënteksti e vendos fokusin te pesha e rëndë e qytetit të madh, mospërfillja shkatërruese dhe dëshira për të gjetur një pikëmbështetje njerëzore sado të vogël. Cilësia më e spikatur e krijimeve të tij është humori. O. Henri ka një gaz të çiltër e naiv, që mënjanon banalitetet nga subjektet e tij. Krahasimet e tij origjinale bashkëvënë objektet më të largëta e më të pangjashme, si për shembull titulli i vëllimit të parë “Lakra dhe Mbretër”. Si shumë humoristë të tjerë të mëdhenj, ai vetë qe i trishtuar dhe i vetveçuar nga shoqëria e lartë. Preferonte të hynte në bujtina, të priste në radhët e të papunëve, në stolat e parqeve ku vërente kalimtarët ose rrinte me orë të tëra në hollet e hoteleve duke dëgjuar rrëfimet e udhëtarëve. Në vitet e fundit të jetës O. Henri ishte shëndetlig, i alkolizuar dhe me telashe financiare.

Krijimtarinë e tij e kanë cilësuar “enciklopedi humoristike e jetës amerikane” dhe O. Henrin e kanë quajtur “Mopasanin Amerikan”. Qëkurse lexova tregimin e parë të tij në Shqipëri kam ndjerë admirim për të si tregimtar dhe një lloj miqësie të pashpjegueshme me dikë që nuk do kisha fatin ta takoja kurrë. O. Henri vdiq në Nju Jork në qershor 1910. Unë erdha këtu në vitet ‘90. Jeta dhe rutina e përditshme e nju jorkezëve është e pranishme në çdo faqe të vëllimeve me tregime të botuara gjatë viteve të jetës në metropolin e madh si te Katër Milionë (1906) Llampa e Reduktuar (1907), Zëri i Qytetit (1908), I korruptuari Xhentil (1908), Rrugët e Fatit (1909), Mundësitë (1909), Vetëm Çështje Biznesi (1910), Rrotullorja (1910). Tri vëllime me tregime dhe shkrime të tjera u botuan pas vdekjes. Në vitin 2011 Presidenti Obama i dha falje presidenciale posthumous – një gjest simbolik – në të njëjtin vit që O. Henrit ju dedikua një pullë postale nga shërbimi postar amerikan. Edhe pse ai prehet në vendlindjen e tij në Karolinën Veriore, në Nju Jork unë pashë nga afër tablotë e jetës që kishte përshkruar O. Henri, mjerimin në mes të luksit dhe vobektësinë në mes pasurisë përrallore, si edhe protagonistët disi të romantizuar të tij si të pastrehët, lypësit, endacakët, shitëset e kioskave. Unë e pata admiruar stilin dhe humorin e O. Henrit përpara se të lexoja tregimet e tij dhe në këtë kuptim afërsia me të nuk është rastësi. Më mjafton të kujtoj proverbin e tij për sekretin e të shkruarit për të cilin natyrisht do binim dakort. “Nëse ajo që ke shkruar nuk të kënaq ty, atëherë nuk ka sesi të kënaq publikun. Por, kur je duke shkruar, harroje publikun.”  

Mid’hat Frashëri – Bibliografi më i Përkushtuar Shqiptar

by

In Memoriam Mars 25, 1880, Janine – Tetor 3, 1949 Nju Jork/

Naum Prifti/

Sikur të hartohej një listë e bibliografëve shqiptarë, jam i sigurt se vendin e parë, dua të them vendin e nderit do ta zinte Mid’hat Bej Frashëri, jo vetëm për nga kriteri i viteve kur e filloi atë veprimtari, por edhe për krijimin e një koleksioni të rrallë të veprave për Shqipërinë. Ai kishte më se 40.000 vëllime të ndryshme në gjuhë të ndryshme. Ky qe pasioni i tij më i madh, të cilin e ndoqi me përkushtim gjatë gjithë jetës së tij.

Bir i një familje intelektuale nga më të shquarat, djali i atdhetarit të dëgjuar të Rilindjes Kombëtare Abdyl Frashëri, i edukuar qysh në vegjëli me frymën e atdhedashurisë, ai ia kushtoi gjithë jetën lirisë së atdheut dhe përparimit të vendit që të vihej në një radhë me kombet e tjera të Ballkanit dhe Europës. Ai u aktivizua në jetën politike shqiptare qysh në moshë të re, pra qysh në fillim të shekullit XIX kur qe njëzet vjeçar dhe e vazhdoi pa ndërprerje deri në fund të jetës së tij. Qe një nga veprimtarët e parë të Klubit të njohur të Selenikut dhe më pas nismëtar për botimin e gazetës “Liria” në Selenik, titull simbolik për gjendjen e Shqipërisë, në atë kohë kur ende nuk e kishim fituar pavarësinë.

Qysh i ri, Mid’hati gëzonte simpatinë dhe respektin e intelektualëve shqiptarë të kohës çka vërtetohet nga fakti se atij iu besua detyra e lartë Kryetar i Kongresit të Manastirit, i njohur ndryshe si kongresi për hartimin e alfabetit të shqipes. Po atje ai u zgjodh edhe nënkryetar i Komisionit për hartimin e alfabetit, kryetar i të cilit qe i mirënjohuri At Gjergj Fishta. Në atë kohë Mid’hati qe djalë njëzetetetë vjeçar. Edhe pse Kongresi miratoi njëkohësisht, si akt kompromisi, edhe alfabetin e Stambollit, krahas atij që kemi sot, prioritet fitoi alfabeti latin për shkak se qe më i lehtë, më i përdorshëm dhe gërmat e tij gjendeshin kudo.

Mid’hat Frashëri qe një nga firmëtarët e Deklaratës së Pavarësisë, që u shpall në Vlorë nga Ismail Qemali më 28 Nëntor 1912, por ky akt u mbajt fshehur për një kohë të gjatë nga regjimi komunist për arsye politike. Më 1962 kur u festua 50 vjetori i Pavarësisë, redaksia e revistës “YLLI” ku punoja unë, pati idenë e mirë të botonte deklaratën origjinale tok me firmat e delegatëve. Më kujtohet fare mirë truku që përdori redaksia për të fshehur emrin e Mid’hat Frashërit dhe të Lef Nosit nga lexuesit. Mbi firmën e M. Frashërit u vendos stema e revistës “Ylli”, ndërsa firma e Lef Nosit u mbulua nga klisheja ku vihej numri dhe data e revistës. Kështu deklarata u botua e cunguar, për të fshehur emrat e atyre që u vrisnin sytë udhëheqësve komunistë.

Mid’hat Frashëri udhëtoi në Zvicër më 1915 dhe po atë vit botoi në Sofje librin “Letra mbi një udhëtim në Svicër.” Më shumë se mbresa udhëtimi, libri qe një promemorie që t’i nxiste bashkatdhetarët ta kthenin Shqipërinë në një Zvicër të dytë, për shkak të përngjasimit të terrenit fizik dhe demografisë. Kjo ëndërr, apo ky ideal vazhdon të gjallojë edhe sot.

Veprimtaria letrare e Mid’hat Frashërit është mjaft e pasur dhe e larmishme mbasi përfshin fusha të ndryshme. Përmendim midis tyre një biografi modeste për Naim Frashërin, të cilën kam patur fatin ta lexoj, novelat e tij “Hi dhe Shpuzë,” studime sociopolitike dhe etnike. Mid’hat Frashëri është ndër të parët autorë shqiptarë që kupton problemin se të drejtat e shqiptarëve mbrohen me gjuhët e njohura, prandaj i vihet punës dhe shkruan e boton frëngjisht më 1915 “L’affaire de l”Epire” (Çështja e Epirit) e po në atë vit 1915 “La population de l’Epire,” (Popullsia e Epirit) ku thekson se Epiri kryesisht banohet nga shqiptarët. Më 1919 botoi librin “Les Albanais chez eux et a l’etranger” (Shqiptarët mes veti dhe në vend të huaj) ku vë në dukje ngulimet shqiptare në vende të ndryshme.

Në fushën e përkthimeve nga letërsia e huaj Mid’hat Frasheri ka lënë disa kryevepra si “Guillame Tell” (Guljelm Tell) e Lamartinit, romani i dëgjuar i Daniel Defosë “Robinson Crusoe” (Robinson Kruzo), “Bëje të mirën pa hidhe në det” të autorit gjerman Franc Hofman, si dhe novelën “Shkurtabiqi i verdhë” të cilën e kam lexuar kur isha i ri dhe vonë e mora vesh se ishte përkthim i tij. Veç tyre, ai ka përkthyer edhe vepra shkencore si “Psikologjia e edukatës.” Për shkrimet publicistike në gazetat e revistat shqiptare të kohës, ai ka përdorur disa pseudonime, nga të cilat më i njohuri është Lumo Skëndo, më pak i dëgjuar Mali Kokojka dhe thuajse i panjohur Ismail Mulosmani.

Pasioni më i madh i Mid’hat Frashërit të cilit iu përkushtua me shpirt e zemër ka qenë bibliofilia, dashuria për librin. I nisur nga qëllime fisnike të shtinte në dorë çdo libër ku përmendej Iliria, Shqipëria e lashtë dhe e re, ku viheshin në dukje zakonet, gjuha, foklori, bukuria e natyrës, me një fjalë universi shqiptar. Ai dëshiron t’i dhurojë një penë të artë studiueses engleze zonjës Edith Durham, si shenjë respekti e mirënjohje për botimet e shkrimet e saj nga viset e ndryshme të Shqipërisë.

Njohja e disa gjuhëve të lindjes dhe perëndimit i dha mundësi Mid’hat Frashërit të lexonte autorët antikë, ata të Mesjetës si edhe autorët modern, për të ditur çdo gjë në lidhje me Shqipërinë, për ta njohur sa më mirë dhe për t’ia bërë të njohur botës mbarë të vërtetën rreth vendit tonë, larg përçudnimeve e shtrembërimeve të autorëve shovinistë. Librat ishin për të objektet më të çmuara, prandaj hapi në Tiranë librarinë Lumo Skëndo, e cila në kuptimin e mirëfilltë të fjalës ishte një klub intelektualësh me ide përparimtare.

Fati i njeriut shpesh herë është tekanjoz. Në vjeshtën e vitit 1944, Md’hat Frashëri u largua nga Shqipëria, pasi jeta e tij u rrezikua nga vërshimi i forcave të Lëvizjes Nacional Çlirimtare. Shtëpia e tij, biblioteka dhe gjithë pasuria e tij u sekuestruan nga pushteti popullor. Meqë shtëpia e tij nuk ruhej, as librat dhe as dokumentet nuk u inventarizuan. Ata persona që e dinin vlerën e tyre morën ç’deshën. Gjatë një vizite miqësore tok me Gaqo Bushakën në shtëpinë e shkrimtarit Zihni Sako, ai midis të tjerash na tha se tryezën e punës e kishte marrë nga studioja e Lumos Skëndos. Besoj se trashëgimtarët e Zihniut duhet ta kenë ende në shtëpine e tyre. Dihet se 40.000 vëllime të tij i mori Biblioteka Kombëtare, duke pasuruar ndjeshëm fondin e saj, me libra të rrallë dhe me vepra të shquara albanologjike. Sot e mot ato janë dëshmi e shkëlqyer e punës së bibliofilit të pasionuar, Mid’hat Frashëri, pinjoll i derës fisnike të frashërllinjve.

*Mbajtur me rastin e 65 vjetorit të vdekjes se Mid’hat Frasherit, botohet me disa redaktime