Me rastin e 549 vjetorit të vdekjes së Heroit Kombëtar Gjergj Kastrioti Skënderbeu, më 17 janar 1468./Nga Fotaq Andrea/

Asnjëherë deri më sot, publiku artdashës shqiptar nuk ka parë një portret të tillë të Skënderbeut me simbolikë tepër të fuqishme: Heroi ynë kombëtar mban mbi krye përkrenaren e tij karakteristike me kokën e dhisë me brirë dhe, pikërisht mes brirëve, mban edhe kryqin e shenjtë të Jezusit, simbolin e krishtërimit, mjetin shpirtëror për shpëtimin e njerëzimit.

Na erdhi papritur ky portret i Gjergj Kastriotit si “dhuratë” e urim për Vitin e Ri nga i Përndrituri At Artur Liolin, kancelar i Kishës Ortodokse Shqiptare në Amerikë, dhe po e botojmë sot, në këtë përvjetor të amshimit të Kryeheroit tonë, nderuar nga Vatikani me titullin e lartë “Mbrojtës i Krishtërimit – Atlet i Krishtit”. Në letrën shoqëruese që na e përcolli Znj. Neka Doko, konservatore e Bibliotekës Fan Noli në Boston, At Liolini na shkruante më 26 dhjetor 2016:

” I dashur dhe i nderuar Zoti Andrea,

Shpresoj se gëzoni stinën e shenjtë të Kërshdellave në lumturi dhe prisni Vitin e Ri me shëndet. Ju falënderoj nga zemra për studimin tuaj në veprën e gjerë dhe të larmishme për Gjergj Kastriotin ~ një dhuratë për bibliotekën tonë që na pasuron. Jemi tepër mirënjohës.

Për interesin tuaj, viteve të shkuara, gjeta një artikull në revistën The Blue Book Magazine. Fatkeqësisht, isha në moshën e re atëherë, e tani nuk gjej dot datën e publikimit, por besoj se ishte në vitet 1950-të. Megjithatë, mbajta në arkivin tim dy ilustrime të Skënderbeut – fragmente që shoqëronin artikullin në fjalë (shiko të bashkëngjiturat). Ilustruesi ishte John Richard Flanagan – lindur në Sydney, Australi, në vitin 1895. Jetoi në Sh.B.A. duke fituar emër të njohur si ilustrues në gazeta të ndryshme dhe ndërroi jetë në vitin 1964. Në qoftë se nuk i kini parë këto vepra të zhanrit popullor (ku heroi paraqitet me veshje folklorike), shpresoj se do t’i gjeni interesante.

Mbetem …etj.

Arthur Liolin, Boston”.

Bazuar në këto të dhëna të At Liolinit, i brumosur, siç shihet, që në moshë mjaft të re me ndjenja patriotike, i hymë hulumtimit dhe zbuluam se dy gravurat e John Richard Flanagan-it ilustronin shkrimin Scanderbeg – Forgotten Great Captain (Skënderbeu – kapiteni i madh i harruar) shkruar nga Colonel Charles A. King dhe botuar në revistën The Blue Book Magazine, vëll. 90, 6 prill 1950, f.52-58.

Në pritje për të pasur këto ditë në dorë revistën, po e përqendrojmë vëmendjen tek ky portret i panjohur i Skënderbeut. Vëmë re se disa elementë të veçantë dhe mjaft domethënës e tipizojnë bukur figurën e tij emblematike. Gravura na e paraqet kështu Kryetrimin shqiptar në moshën e tij më burrërore dhe fisnike, 50-60 vjeçare, me vështrim të ngulët, por të rreptë, drejt horizontit malor nga dyndeshin hordhitë barbare. Shfaqet i mendueshëm e i vëmendshëm, krejt i përqendruar, e mbi të gjitha, me qetësi shpirtërore, paepuri e epizëm. Një mjekër mesatare e dendur, e hijeshon bukur portretin, tek mban mbi krye helmetën legjendare të Pirro-Burrit, sunduar nga koka e dhisë së shenjtë Amaltea dhe nga ai kryq aq i veçantë që lartohet në ajri, që tejshpon qiejt dhe përndrit e mbron shpirtrat. Kemi këtu një simbolikë unikale apo sui generis, ku harmonizohen brirët e dhisë me kryqin, me këtë simbol të përbotshëm të krishterimi, duke na e shfaqur Skënderbeun si një trim dhe tribun popullor, në kuptimin më figurativ të shprehjes së vjetër dhe të bukur shqipe “burri ynë me brina”, siç shpjegon prof. Dhimitri Pilika në librin e tij të vyer për lexuesin shqiptar Pellazgët, origjina jonë e mohuar.

Nuk është rastësi, e aq më pak çudi, që edhe në portretin më të hershëm të Donika Kastriotit nga gjermani Johann Theodor de Bry (shek. XVI) e shohim bashkëshorten e Kryetrimit shqiptar me kryqin e krishterë në gjoks teksa mes zbukurimeve florale e bestiare të portretit të saj, dallojmë sërish dhinë Amaltea, si një simbolikë e përbashkët lashtësore e çiftit Kastrioti. Por, çka e bën edhe më interesant portretin e Skënderbeut tek Flanagan është shalli tipik rugovas që mbështjell helmetën kastriotase, dhe që të kujton në çast portretin e famshëm të Bajronit me veshjen karakteristike shqiptare sipas tablosë së shkëlqyer të Thomas Phillips. Po përse pikërisht ky shall tek ky portret i Skënderbeut, me atë rënie të lirë të njërit skaj mbi supin e Heroit? Nuk ka dyshim se Flanagan kërkon këtu ta bëjë sa më tipike dhe sa më shqiptare portretin e Heroit tonë Kombëtar. Dhe për këtë, ai e “huazon”, të themi, shallin nga veshja e hijshme e Bajronit me kostumin e tij të “bijve të shqipes”. Kësisoj, Flanagan përjetëson grafikisht, në mënyrë mjeshtërore, lavdinë epokale skënderbejane, ashtu si  Bajroni, që i përjetësoi dhe i vuri shqiptarët në piedestal të Historisë me penën e tij gjeniale të pavdekshme dhe që Kastriotin tonë e quajti aq bukur “ky Aleksandër i ri, ky princ i kohërave”‘.

Nuk kemi të bëjmë aspak këtu me një çallmë, apo me turbanin e gjerë oriental, lëkundur majë koke në shesh të betejës dhe që shpesh binte përdhe. Përkundrazi. Kemi të bëjmë në portretin tonë me atë shall historik të ravijëzuar (zadrimor), quajtur “shallia e kësulës” që mbante lidhur kësulën apo kapuçin e burrave të malësisë në Shqipëri të Veriut, Kosovë e Mal të Zi. Është sivëllai i brezit të lashtë “me rrema”, që qarkonte disa herë belin për të mbajtur armët dhe që u pasua nga silahu. Edhe vetë rënia e lirë e njërit skaj të shallit mbi sup të Heroit përbën dukshëm një simbol krenarie që valëvitej si flamur nga era kur Kryetrimi shqiptar kalëronte në shesh të betejës. Por, le të themi, që po ky shall kishte nga ana tjetër edhe funksion të thjeshtë “shamie” për të fshirë djersët në ballë a gushë apo, pse jo, edhe për të lidhur plagët e luftës dhe për të ndalur hemorragjitë. A nuk jepet shpesh në portrete Skënderbeu me një shami poshtë përkrenares apo kësulës së tij? Sidoqoftë, bukuria e lidhjes mbi përkrenare e këtij shalli i jep mjaft epizëm dhe romantizëm portretit tonë skënderbeian, vendosur artistikisht mbi një sfond kështjelle dhe malesh arbërore të pamposhtura.

Ilustrimi i dytë i Flanagan-it na e paraqet Skënderbeun në krejt madhështinë e tij fizike e luftarake, drejtpërdrejt në ndeshje të rrufeshme me osmanlinjtë, me atë goditje të tij proverbiale që çante më dysh një dem apo një njeri nga koka në këmbë, siç thotë Barleci, i cili, me veprën e tij madhore u bë burim frymëzimi për mjaft autorë dhe gravuristë të huaj të shekujve XVI-XVIII. Shohim në këtë gravurë një Skënderbe “furtunë” përpara një pashai turk të çarmatosur dhe të zënë në befasi, që mbron kryet për të shmangur goditjen fatale. Dhe në diçiturën bashkëshoqëruese të gravurës lëçisim: “Firuz Pasha, luftëtari më famshëm i ushtrisë turke u vra nga vetë Skënderbeu”. Manteli valëvitës mbi shpatullat e gjera të Heroit shqiptar e shfaq Skënderbeun si engjëll me krahë, si vetë Shën-Gjergjin, emrin e të cilit ai mbante. Dhe përsëri, përballë gjysmë hënës në përkrenaren osmane të mposhtur, shohim të shfaqet e të lartohet hijshëm kryqi i shenjtë i krishterimit mes brirëve të dhisë mbi përkrenaren kastriotine, simbolika më e fuqishme e Kryetrimit tonë me përmasë sa kombëtare dhe europiane, kur Ai, “Mbret i Shqipërisë e i Epirit” u bë njëkohësisht edhe Mbrojtësi i vetëm i Krishtërimit dhe i Europës për një çerek shekulli me radhë, duke ndalur përparimin e perandorisë osmane në dyert e Europës e të Italisë, të asaj perandorie që ishte superfuqia dhe tmerri i kohës.

Sot, në këtë përvjetor të vdekjes së Kryetrimit shqiptar, që shënon njëkohësisht pragun e pesë shekujve e gjysmë lavdie të amshimit të tij, kujtojmë forcën dhe mjeshtërinë e fjalës së Konicës për Heroin tonë Kombëtar, kur thoshte: “Skënderbeu është Rolani i Shqipërisë; për njëzet e shtatë vjet, ai i kundërvuri një qëndresë fitimtare islamizmit pushtues të egër; Ronsëvoja dhe Kruja janë dy tempuj në Europë që Krishtërimi mirënjohës lypset t’i nderojë me pelegrinazhe të përvitshme. Europa, në atë kohë, as që e kishte atë guxim bukurosh që po na tregon tani; thjesht emri i turqve u kallte datën europianëve më të guximshëm. Mbarë bota ishte e pranishme duke u dridhur në luftën që bënin shqiptarët – domethënë Evropa – kundër turqve; papa nxitoi t’i dërgonte Skënderbeut titullin e bujshëm Mbrojtës i Kryqit”.

Dhe teksa gjeniu shqiptar Konica qëndiste këto fjalë për Heroin tonë Kombëtar te revista Albania në korrik 1897, miku i tij i ngushtë gjeniu francez Apoliner, do shkruante vite më vonë (1917) me penë të fuqishme për lavdinë historike shqiptare: “Çështja shqiptare u duket diplomatëve që rregullojnë fatet e botës tepër e vogël në krahasim me çështjet tepër të mëdha që i detyrohen vëmendjes së Gjithësisë së tronditur. Diplomatët e mëdhenj ndoshta gabohen. Ndoshta krejt të habitur do venë një ditë në Janinë a Krujë, kryeqyteti i lashtë i Skënderbeut, të vendosin me dorën plot emocion themelet e një Europe të Re.”

Ja kush është lavdia shqiptare, ja kush është lavdia skënderbejane nën penën Konica-Apoliner, lavdi që lypset të gdhendet me germa të arta në një monument të përbashkët të këtyre dy gjenive të Letrave frënge e shqiptare, në një kohë kur kori shovinist greko-serb vazhdon provokimet e rënda  ndaj lirisë dhe sovranitetit të kombit shqiptar në Kosovën dhe Shqipërinë e martirizuar historikisht, por të  mëvetësuara dhe të pavarura përfundimisht në trojet e tyre të lashta iliro-arbërore.

Në përfundim, falënderojmë edhe një herë publikisht At Artur Liolinin për dhuratën e bukur që na ka bërë me këto dy gravura të Flanagan-it, duke i uruar lumturi e përherë shërbesë fisnike në Kryekishën “Shën Gjergji” të Bostonit, themeluar nga Fan S. Noli si domosdoshmëri historike për një Kishë ortodokse autoqefale shqiptare.