Ese nga Namik Selmani/

Ndoshta ka patur plotësisht  të drejtë i madhi Noli kur ka thënë autobiogafinë e tij se lindja e tij më 6 janar e kishte shenjtëruar jetën e veprën e tij të kaluar e të mëvonshme. Nëse do të ishte e vërtetë kjo thënie, të gjithë shqiptarët amerikanë do ia ndërronin emrin e tij dhe do i thonin me atë ndajshtim që i vihet para emrit “Shën Noli”. Po, 83 vitet e jetës së tij që nuk janë më  pak e as më  shumë   për të dhënë portetin e një jetë guximtare, talentin, pasionin, dobinë për vete e për kombin që i përket, pse jo dhe disfatat e betejave të 83 viteve. Kërkoi pa fund  shpresat e tij Të  duket  se në  udhëkryqet që  kalonte kombi ynë  (O, sa shumë udhëkryqe ka patur dhe ka kombi ynë në historinë e tij shekullore!) në  vitet ku Noli u bë  faktor kombëtar, ai kurrë  nuk i humbi shpresat e tij dhe në  ato kohë kur E keqja i shfaqej shumë herë  me një mijë ngjyra natëndjellëse. Mbase për të na dhënë  dhe neve bashkëkombasve të  tij të  50 viteve më  vonë modelin e një luftëtari pa armë me plumba por na dha dhe moralin më  të  vyer njerëzor. Mbase ai do të  ketë  lakuar në një zë të përbashkët me të madhin Branko Merxhanin e kohëve moderne  thënien mjaft të  saktë  e të  bukur se “Nëse kombi im i humb shpresat, atëherë do t’i jap të miat”.  Arti i rrallë  poetik  i Nolit  e rreshtoi atë në aradhën e parë të historisë së letërsisë sonë, me një poezi tribunale, por jo nga ato poezi që harrohen në minutë, por me poezi që mbeten flamuj në kohëra për mesazhin që përcjellin, për forcën shprehëse, për frazeologjinë që përdor.për gjuhën e tij të drejtpërdrejtë. Është lirika politike që rrallë e kemi parë në autorë të tjerë dhe që bashkë me labin e meçur Ali Asllanin bënë epokën e saj.  Nuk e di të vë në peshorën e Kombit tonë Atë  kontribut që  ka bërë  secili prek dritën e gjerdanuar të  shekujve për këtë  komb, veç dua të  them të  shkruaj se Fan Noli nuk mund të  mbahej mend vetëm për këmbanat e kishës së  Shën Gjergjit në  Boston ku ai kaloi një  pjesë  të  madhe jetës së  tij. Po kur linte pas gjëmimin e butë  të  këmbanave dhe shkonte në  atë  hyrje të  thjeshtë  ku banonte ai niste punë  të  tjetra të  vyera për mbrothësinë  e kombit të tij.

…..Kur erdha për herë  të parë  në Boston në    ditët e para të qëndrimit tim, në atë qytet të bukur dhe me kurorë universitetesh që ia jep tradita e madhe sidomos ajo e Harvardit bëra vizitën e parë  në Kishën e Shën Gjergjit. Në mënyrë simbolike bëra dhe një fotografi  në altarin ku ai ka bërë meshën e tij Në ato ditët një  mik imi, Paolo Lako që  sot nuk jeton më,  më  dha një  dhuratë  të  bukur të  rrallë. Ishte  një  disk ku ishte fjalimi i  rrallë  i Nolit. E dëgjova disa herë. Një  fjalim që  vë  në  mendime secilin politikan apo dhe njeri të  thjeshtë  që quhet shqiptar. Thjeshtësia e jashtëzakonshme e tij  në  veshje, në  sjellje, në  marrëdhëniet me shqiptarët e amerikanët  kishte përballë  pasurinë  e madhe të  mendjes së tij, kishte gjuhëshumësinë  që  ai kishte në  çdo hap jete dhe që  do të  na linte me të  thesarët më  të   mëdhenj të  njerëzimit. Nuk e di se kush do ta konkurronte në  anglishten e  tij të  saktë  poetike Nolin në përkthimet e tij brilante të  veprave të  Shekspirit. Brenda studimit të  historisë  së  politikës shqiptare dhe asaj botërore  ai do të  hynte në  majat gati të  paarritshme me studimin për Beethovenin. Për Beethovenin që  do të  mbahet mend edhe për sfidën që  ai i bëri artit të  tingujve me mungesën e  dëgjimit të  tij me shurdhërinë  e thënë  pak më  shqiptarçe. Kur mbaroi studimin për të   ai la pas një   thënie të   mençur që   i shërben të   gjithë kohërave të jetuara dhe të pajetuara “Pa karakter të   fortë   të   madh, nuk ka as artistë   të   mëdhenj” Mos vallë  edhe Noli do të  ishte  me  këtë  punë  të  jashtëzakonshme pa asnjë  motiv fitimi si bëhen sot në  shumë  raste në  Shqipëri e në  Botë  një  lloj siamezi me atë  forcë  të   me atë  ambicje njerëzore  që  ai kishte në  çdo hap të  jetës në  çdo ditë  të  saj?? Mos vallë   po profetizonte edhe ai pasjetën e tij të  mençur, të paharruar që të trazon bukurisht shpirtin dhe imagjinatën, të   nxit ambicjen dhe dëshirën për t’i shërbyer kombit tëtij. Në  jetën e pasjetën e tij ai merr dhe sot sa e sa vlerësime për atë  që  ka bërë  për atë  që  ka shkruar për atë  që ka menduar ai për kombin e tij

…Ai preku dete dhe brigje që  rrallëkush nga ata që kanë qenë  prijatarë të  mendimit të  kulturë   s, të  politikës së  kombit tonë  mund ta kenë  bërë . Preku brigjet  e Mesdheut, të   Afrikës, oqeane, dete. I provoi të  gjithë  kostumet e profesioneve dhe të  pasioneve të  rralla që  ai kishte për të  bërë  që  më  vonë  ose dhe në  gjallje të  tij ai të  na krijonte një  hulli të  re që  mund ta quajmë  pa mëdyshje NOLIADË. Saga e Noliadës ishte dhe mbeti bash si Sagat e Evropës dhe Amerikës  që  kudo të  nxjerrë hiret e saj të  muzeve të  skulpturave, të  tingujve të  vetrinave, të  mbushura të  rrugëve, të  tryezave, të  universiteteve. Provoi, edhe pse për pak kohë  kostumin e një  kryministri që  e pa popullin  e tij nga ajo që  ai donte të  bënte për të  dhe që  nuk mundi ta bënte kaq gjatë,  kaq mirë . Ishte koha që  edhe Evropa kishte hallet e saj të  shumta. Provoi kostumin e diplomatit  dhe fjalët e tij në  Paris e në  Lidhjen e Kombeve në  shërbim me kaq hire mençurie në  shërbim të  shqiptarizmit e aq më  shumë  edhe të anglishtfolësve e anglishtshkruesve që  e panë  dhe e shohin edhe sot e kësaj dite si modelin  të  një  ligjërimi mrekullor  që  panë  se Noli ishte përkthyesi më  i mirë  në  botë  për përkthimin e veprave të  Shekspirit në  gjuhët e huaja. Provoi e veshi edhe këpucët e baltosura të fshatarit dhe me simbolin e “opingës” do të bënte sa e sa shkrime dhe do të jepte zgjidhjet e tij politike. për këtë shtresë sociale të   popullit tonë. Me këtë psikolgji ai e deshi po kaq shumë dhe farën e bimës, flladin e  pranverës  dhe do i përulej me nderim brazdës së tokës dimrave, pranverave. Atje në    tavolinën e tij të    punës ai vuri pranë    njëri-tjetrit Shekspirin dhe Ibanjezin. Vuri Don Kishotin dhe Hamletin. Vuri mjaltimin e poezisë së Khajamit  dhe filozofinë e të gjithë  kohërave. Se për të gjitha kishte dhe ka nevojë kombi ynë dhe cdo komb që    do mbrothësinë   .  Ani pse në kohën që ai ngjiste maja   përkthimi shqiptarët ishin shumica analfabetë   .Ani pse Aleksandër Moisiu i madh do të rizgjonte Hamletin në    skenat zvicerane,  ruse gjermane, amerikane..e nuk do t;ia jepte  magjisë    së    skenës   shqiptare. Madje në kohët e tij ai donte të    mësonte hebraishten. Për këtë    dikur ai shkruan:  “Katër vitet e fundit po mësoj hebraishten me  qëllim që    të    përkthej Dhjatën e Vjetër nga origjinali dhe për këtë  po punoj tani..” Dhe të mos harrojmë    se ishte viti 1964 vetëm një    vit para vdekjes. Për këtë  i madhi Dritëro Agolli shkruan më    vonë: “Fan Noli e bëri Don Kishotin të ëndërrojë shqip. E bëri Otellon të zemërohet shqip. Hamletin të    pikëllohet shqip. Ai e bëri Omer Khajamin të tallet e të  qeshë shqip. Me këtë ai tregoi se gjuha shqipe është nga gjuhët që    mund të    japë gjithë    nuancat e fjalëve e tingujve e gjithë  shkallët e mendimit njerëzor.”

Në të gjithë vitet e jetës së tij ai do të kishte brenda vetes statusin e emigrantit politik e ekonomik. Në   të   gjithë botën me shumë gjuhë  e me shumë kufinj gjeografikë, emigrantët kanë   një status të   përbashkët me të gjithë sfidat që ata kalojnë  Dhe e provoi bukur mirë  bukën e mërgimit në   Athinë,   në  Egjipt, në   Evropë   në   Amerikë   e kudo ai ishte dhe mbeti “gur i shkulur”. Jetoi me hallet e problemet që ka çdo emigrant në botë. Kjo i dha një “pasaportë”  humanizmi kur fliste për  shqiptarët e Amerikës që ishin emigrantë   që punonin aq shumë që e donin aq shumë   atdheun e  tyre. I erdhi shumë mirë edhe kostumi i klerikut të fesë  ortodokse shqiptare në Amerikë. Ai kostum që  e  bënte atë   më   shqiptar se shqiptarët. E sërish duke ndjekur këto vite nga vetë imzot At Artur Lilon  mësuam se ai jetonte në   kushte shumë   të   thjeshta dhe ishte shembull edhe për të   tjerët. Dukej se buzëqeshja e tij e ngrohtë   rrezatonte në   të   gjithë   cepat e kishës së  Shën Gjergjit. E vetëm pak vite ai jetoi fizikisht në Shqipëri e kjo  nuk e pengoi atë që të njihte mentalitetin shqiptar zakonet, traditat , gjuhën, kulturën, fenë. Të mos harrojmë se pikërisht në vitin 1924 në   Beratin e bukur që   mund të   quhet edhe “Qyteti i Tolerancës Fetare” do të ishte prijatar i Kishës Autoqefale shqiptare  gjë që do ta mbante të ndezur edhe në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Hyri në  Betejën e Shkronjës së  Përkthimit si luftëtari më  i fortë  dhe si fitimtari më  i devotshëm. Në  një  betejë  nga më  të  bukrat e më  afatgjata që  ka patur e do të  ketë  njerëzimi dhe që  kërkon. Ngado që   shkoi e në   çdo prag që   hapi e në   çdo tribunë ku hipi ai kujtonte Ibrik Tepen e tij që kishte kaq pak shtëpi, por dhe kaq shumë shqiptarizëm. Më vonë   në   brigjet e Atlantikut në Boston e pikërisht në   lokalin me famë   shqiptarie të   mikut të   tij Antoni Athanas ai meditonte për një jetë    të re, për jetën që    kishte kaluar. E në    atë   restorant që   e kishin vizituar presidentë    e gjeneralë, milionerë   e njerëz të   kulturës   së   mbarë   Amerikës që   quhej “ Pier Fori” kishte përherë   në   çdo ditë   të vitit një   tavolinë   të   rezervuar për mikun e nderit Fan Noli ku ai pinte kafenë   dhe takonte bashëatdhetarët e tij nga e gjithë   Amerika. Aso kohe e ishte thënë prej kohësh atë dyvargësh mençuror që   bashkonte shpirtërisht  dy kombet tona

Mbahu nëno, mos ki frikë.

Se ke djemtë   në   Amerikë

Ishte përfundimi më  i madh që   do të   bënte me kaq thjeshtë   si dhe largpamësi një   intelektual të  së   parë   për marrdhëniet shqiptaro-amerikane të   asaj kohe e të   kohëve që   do të vinin.

Noli na la pas një   NOLIADË. Një   frymë   më   të   ngrohtë   që   nuk ta japin as zjarret më   të   fuqishëm të   globit, na dha mesazhin e emancipimit  social të   përkthimit

Noli na la pas një   Maratonomak të   ri. Shumë   më   të   fortë   se ai i lashtësisë  Jo një   maratonomak si ai i një   piste vrapimi që   ka një cak ku e nis dhe ku e mbaron udhëtimin e tij vrapues, po një   maratonomak që   ka kudo pista të   hapura me ambicje të   madhe me synime të   qarta se ku do nisesh dhe se ku do të   arrish. Sa bukur të   kishim sa më   shumë   maratonomakë   si Noli që   na mungojnë    e na mësojnë   se jeta është   sfidë   është   luftë   është    përpjekje aq më   shumë   jeta e një   kombi si yni   që   e ka patur sakfificën pjesë   të   jetës së  tij, të   historisë   së   tij .. gjer sa të   vdes Në   vitin 1908 ai i dërgonte një   letër mikut të   tij Thanas Tashkos një  letër ku i shkruante për një   dëshirë, për një amanet të   çuditshëm që rrallë   mund ta dëgjosh diku

Dhe do të   luftoj.. gjer sa të   vdes

Shpërblimi më   i mjaftë   do të   jetë

Një   këngë   prej labësh dhe

labëreshash kur të   vdes”

Përtej këtij amaneti që   ai e kishte

bërë   më   1908 do ta dëgjonim dhe lexonim një   mesazh po kaq të   fortë   mençuror “të   rrojmë   me dobi e të   vdesim me dobi:” Varri i tij atje në   varrezat e Fores Hillit është varri më  i thjeshtë   nga të   gjithë   politikanët e kohërave të   kombit tonë  .  Edhe para se të mbyllte sytë e, pikërisht në   lutjet e vitit 1960 ai do të   shkruante të   tjera fjalë   monumetale për  miqësinë   dhe për kontributin e Amerikës në   demokracinë   e Shqipërisë   ‘ Amerika është nëna jonë kombëtare . Ajo na ka dhënë   mënyrën amerikane të   jetesës, demokracinë   dhe barazinë  . Zoti e bekoftë   Amerikën!”: Është   pak të   thuash se jemi krenarë me të   dhe për të. Për të   nuk ka nevojë   që   të   vrapojmë   për ta kujtuar, për t’u  frymëzuar. çdo ditë   e jetës sonë   ka nevojë   për t’u parë   në   pasqyrën e Noliadës. Për atë   që kemi dhe për atë   që   duhet të  bëjmë. Nuk është   nevoja që   të   shkojmë   shpesh në   vende të   ndryshme të   largëta e të   afërta për të   marrë   modele. E kur të    gjithë    këto modele krijojnë  një hulli të  re që rrezaton në    kohëra atëherë    të    gjithë    duhet të  skuqemi në    fytyrën e mbushur me dritë  ëndrre   se nuk ecim në gjurmët e tyre.

E përtej tërë kësaj sage moderne dhe aq të   vyer na duhet që të  mbyllim këtë rrëfenjë eseistike me një  rrëfim, monolog, quajeni si të doni, që  duket se rrjedh edhe më  të  vrullshme,  të    mencura, tronditë   se, e më farfuritëse se vetë Nili, në brigjet e të cilit ai shkruante këto radhë.  Ne që jemi mësuar ta shohim atë në tribuna mentarie, politike, poetike, kishtare, diplomatike, duket se shohim në    të romantikun e përjetshëm. Do të kalonin dhe 62 vjet jetë pas këtij  rrëfimi. Do të kalonin 115 vjet deri në ditët   tona, po ai të godet me mesazhin dhe dridhjen e zemrës noliane.   Shohim një NOL-NIL të  përjteshëm “ Gjithë  këto mendime në trurin tim dhe asnjë në    letër. Flë, po flë shpirti im i plogët si Nili, që u mbyll brenda në shkretëtirë    .. Ti, o Perëndi shkolite Nilin tim nga shkretëtira dhe hidhe brënda në  oqean lëshoji të    gjithë    erërat. Bë je, o Perëndi shpirtin tim të    këndojë    e të    kridhet në melodinë e detit të    egërsuar. Të mbytem në  shtrëngatë  dashurie..” Dhe vetë  Noliada është  një  Kryedashuri më  vete.

Tetor, 2017