Nuri Dragoj
Para vitit 1990, me Dritëroin nuk kam patur marërdhënie të afërta, por e kam takuar 3-4 herë, ndërsa më pas, edhe më shumë. Më kanë lenë mbresë të veçantë takimet e vitit 1989, kur sistemi socialist qe lëkundur, ndërsa ne vazhdonim të jetonim ende nën darën e diktaturës. Ishte e hëna e katërt e muajit nëntor të atij viti. Kisha ardhur nga Berati, ku dhe punoja, me dëshirën për të takuar Dritëro Agollin. Pas botimit të romanit “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo”, i cili qe bërë objekt diskutimi në fushën e letërsisë, por edhe më gjerë, Dritëroin e kisha idhull. Portretizimi i shokut Zylo ishte mjaft i këndshëm, pasi në mënyrë komike paraqitej një aparatçik i kënaqur nga vetja. Me mjeshtëri bëhej analizë e hollë dhe djallëzore e hipokrizisë së pushtetit burokratik, ku shoku Zylo, personazhi kryesor, me humor dhe mirësjellje ushtronte presing, si të thuash një farë dhune ndaj njerëzve. Dhe besonte që këtë e bënte në emër të lumturisë, të begatisë së njerëzimit. Madje, në ato vite, në kooperativa e ndërmarrje, jo rrallë herë ironizoheshin zyrtarë të ndryshëm me fjalët: “Je bërë si shoku Zylo i Dritëro Agollit”. Sepse Zylua ishte fjalëmadh e punë pak, hipokrit e ndjellakeq. Ndonëse në vetvete besonte që ishte i ndershëm, qe njëkohësisht një copë injoranti i pandreqshëm. Duke i venë përkrah Demkën, një shkrimtar mediokër e sevil, Agolli dukej sikur kishte krijuar një farë paralelizmi me Don Kishotin e Sanço Pançën e Servantesit. Libri qe kritikuar edhe nga Mehmet Shehu, i cili pati thënë se “ironizon zyrtarët”. Por tashmë ato qenë harruar. Zylua atë vit ishte botuar edhe në Francë.
Por nuk qe e lehtë të rrije me Dritëroin, pasi ishte i ngarkuar me punë dhe kërkonin shumë njerëz. Për këtë arsye kërkova ndihmën e Xhevahir Spahiut. I shkova në zyrë dhe e ftova për kafe.
-Nga Përmeti dhe më fton për kafe? Pikë e zezë! Çudi! Kësaj i thonë të kesh curufiasur! Qenke bërë për jazëk! – thoshte ai, në dukje tërë seriozitet.
-Kam dy litra raki me vete, ia ktheva, por dëshiroj të marrësh dhe Dritëro Agollin.
-Po atë thua, ç’më vjen vërdallë? – Biej drejt, se pret më shkurt, – themi ne andej. Dhe shtoi: – Po tjetër kë do të marrim?
– Kë të duash, por unë mendoj vetëm Dritëroin.
– Jo, jo, – tha krejt papritur Xhevo. Bëj shaka. Nuk kam kohë. Ashtu kam ca punë. Pastaj, nuk gjendet kollaj Dritëroi. Nuk është si puna ime.
Mbeta si i ngrirë. Nuk kisha afinitet me të, veç një përshëndetje. Qemë takuar rrallë. E dinte që unë botoja ndonjë shkrim në gazetat e kohës, dinim dhe që fshatrat tanë i ndante mali i Qarrishëts. Vetëm kaq. Për ta venë në sedër, i recitova disa vargje nga poezia me titull: “Bota ku eci“. Jam rrahje nga mijëra rrahjet e një zemre/ nga mëngjesi në mbrëmje/ nga e hëna te e diela/ nga janari në dhjetor/ eci, eci, eci/… me kumtin e këngës/ ditën bir i diellit/ natën bir i hënës. Pas saj dhe poezinë për fshatin e tij, Malindin: … Fshati im i vogël sa një pikë gjaku,. / Fshati im i madh. / Afër edhe larg…
-Ma mblodhe, – tha Xhevo. -Tani nuk kam nga t’ia mbaj. Nga dheu do ta nxjerr Dritëroin e do të ulemi. Dhe më përqafoi.
-Merre motoçikletën dhe bjere këtu, te këmbët e mia! – më tha në formë urdhëri. Ashtu bëra. Hipi pas meje dhe shkoi në disa zyra. Unë prisja në rrugë. Një çerek ore më pas, ai po vinte me vështrimin para. Dukej sikur shihte përherë tej në horizont.
-E gjeta! – tha krejt papritur, me shikimin mbërthyer diku mbi Dajt. – Do të vij. Ik e na prit te Drini. Dhe vështronte sa andej këndej, por vetëm nga unë jo.
Dritëroin e adhuroja si poet e si njeri. Ishte sa i thjeshtë dhe autoritar. Me flokë të gjatë, krehur sipër, paksa hapur në të dy anët, me ballin e lartë e të gjerë, rrahur nga erërat e forta të Devollit, të malit të Gjerë në Gjirokastër e deri në Leningrad, kishte ardhur në botën poetike shqiptare me një zë ndryshe. Ai bënte përjashtim nga kori i fanatikëve entuziaztë, që tentonin të na bindnin për lumturinë e njeriut të ri në epokën e deliriumit. Shpesh herë i shmangej konturit të gjuhës dhe krijonte një farë gjuhe të vetën. Dritëroi nuk e shihte poezinë të lidhur me personin që e kishte shkruar, por me vlerat. Ngazëllehej kur lexonte poezi të arrira. Për të gjitha këto, edhe një nipit tim, i vumë emrin e poetit të kombit. “Le të bëhet si Dritëroi”, – u thashë prindërve të vet.
Po vinin. Agolli mu duk me trup më të madh nga sa ishte, me sy të mëdhenj e flokë të gjatë, me pamjen e shkencëtarëve që kishim parë në filma, apo lexuar në libra. Kishte mbi supe dyzet vite udhëtim poetik, njëzetedyvjet gazetar e shkrimtar, fare pak për shpirtin të tij poetik, që synonte majat e botës së poezisë shqipe. Poetëve të tillë nuk do t’u mjaftonte as përjetësia për të derdhur në letër hovet e trazuara të shpirtit.
U takuam dhe shkuam në cep të sallës së restorant Drinit.
-Hë, ç’na thua ti përmetar? – pyeti Dritëroi. Dhe pa pritur përgjigje, shtoi: Ç’thotë Përmeti? Ka një thënie të vjetër për atë qytet: O Përmet, o xhenet, bukë pak e ujë e det. Tani besoj ka ndryshuar.
-Po, – tha Xhevahiri, tani ka ndryshuar. I thonë: raki plot e ujë det!
-Përmeti ka shumë histori, por i mjaftojnë frashërllinjtë, – thashë unë.
-Ashtu më të lumtë! – tha Xhevo. Pastaj e mori fjalën Dritëroi.
– Rrethi juaj ka shumë njerëz të shquar. Natyrisht, Abdyli, Naimi e Samiu, janë maja që nuk arrihen, por edhe teqja e Baba Alushit mbetet një tempull gjigant atdhetarizmi. Pa kini dhe figura të tjera si Mithat Frashëri, paçka se mbajti anën e nacionalistëve. Odhise Paskali ka dhënë kontribut të çmuar në zhvillimin e artit, Nonda Bulka penë e rrallë, Androkli Kostallari… Janë shumë.
-Naimi është profet i bektashizmit, na dhuroi gjuhën e embël shqipe, ndaj është i pavdekshëm, tha Xhevo.
-Është më shumë se kaq, – ia ktheu Dritëroi. – Ai ka qenë edhe diplomat, njeri që dinte të përshtatej me regjimin dhe kohën. Dinte kur duhej ngritur zëri dhe kur duhej heshtur. Për shumë kohë ka qenë censurent. Kishte për detyrë të shihte cili libër duhej të botohej dhe cili jo, në një kohë që vazhdonte të botonte veprat e tij në gjuhën shqipe. I botonte në Rumani, në Hungari e gjetkë. Mos përballja e tij me sulltanin nuk është përunjësi, por mençuri, në të kundërt nuk do të kishim në duar këtë pasuri të çmuar që ai na ka lënë. Po ta lemë këtë bisedë, se aq do Xhevua, fillon me Naimin e s’pushon më.
Duke trokitur gotat, Xhevahiri tha: – Dritëro, unë nuk do të vija. S’kisha nge të të gjeja ty, kushedi nga ishe! Po ma mblodhi qeratai. Recitoi vargje të miat dhe u dorëzova. “Do ta gjej shefin, – i thashë, – nga dheu do ta nxjerr”.
-Ndaj janë të ndryshëm njerëzit, – tha Dritëroi duke qeshur, – unë erdha pa më recituar.
Dhe unë nisa të thosha vargje nga poema e famshme “Nënë Shqipëri”. Më lerë të bie në prehrin tënd të ngrohtë / O hellemadhja shekullore! / Të puth duart e tu, më të mirat në botë, / I ngazëllyer të hesht me heshtje foshnjore; / Duart e tua që u regjën nga puna / Dhe gishtrinjtë që zunë kallo nga këmbëzat e dyfekëve, / Dhe supet që u varën nga xhokja e nga guna, / Dhe mesin që u hollua nga gjerdanët e fishekëve, / Dhe ballin që u rrudh e u lerua nga mundimi, / Dhe beben e syrit që u mpreh nga shenjestra, / Dhe këmbët që u zmadhuan nga ecja e mundimi, / Dhe qerpikët që u dogjën nga baruti në shkrepa…
Dritëroi më hodhi dorën në qafë dhe ma afroi kokën në krahërorin e vet, duke më rënë shpatullave. Zemra më hidhej përpjetë nga emocioni. Pulsi i kalonte 100 rrahje. E ndjeu edhe Dritëroi, e më tha:
-Mos ki droje! S’ka emocion midis nesh. Jemi njëlloj, të tre gazetarë, ndonëse në fronte të ndryshme pune.
Pastaj ndërhyri Xhevahiri. – Djemtë dhe vajzat tona e duan librin, e duan poezinë, lexojnë letërsi. Më shumë do ta donin po të qe e lirë.
– Është e vështirë të jesh artist në kushtet tona, – tha Dritëroi, – sepse duhet ta kesh lëkurën të trashë, të durosh shpimet e shigjetës që mbajnë në duarë mediokrit, të përballosh fyerje e sharje nga çdo anë që të vijnë. Ata që nuk dinë të krijojnë, e shkelin artin me këmbë. E keqja shoqërisë i vjen nga ata që nuk dinë të ëndërrojnë, jo nga ata që krijojnë.
Xhevo shpërtheu, sikur recitonte:
-Bota po zjen! Është tronditur. Tërmete gjithandej. Paqe në sipërfaqe, stuhi në thellësi!
-Është e vërtetë, – miratoi Dritëroi. – Ka marrë të tatpjetën, me shpresë për t’u ngjitur në një lartësi të re, me më shumë dritë.
-Po ndodhin çudira, – vijoi Xhevo. -Tre djem kishin shkuar në Korfuz me not nga Ksamili, tani në pikën e të ftohtit. Çudi e madhe! Kam dëgjuar se po bëjnë terror. Vrasin njerëz në kufi. Janë çmendur ata lart. Pikë e zezë, ku do të vejë kjo punë!
Agolli ra në mendime. Krimi i agjitacionit dhe propagandës kundër pushtetit ishte në fuqi. Njerëzit që dënoheshin, supozohej që e kishin kryer atë krim prej çastit që kishin folur dhe dialoguar në rrethin e tyre shoqëror. Kërkonin të largoheshin nga atdheu dhe të shkonin në vendet borgjeze, në Greqi, Jugosllavi e nga andej deri në Amerikë. Këtë agjitacion ata mund ta zhvillonin pa dashje, ose për të pohuar që atmosfera për të jetuar në Republikën Popullore të Shqipërisë nuk qe e përshtatshme. Kishte katër vjet që, 6 pjesëtar të familjes Popa, ishin ngujuar në ambasadën italiane. Marrëdhëniet midis dy shteteve thuajse qenë ngrirë. Negociatat patën dështuar. Ramiz Alia nuk lëshonte pe, por edhe ambasada nuk mund t’i shiste njerëzit që patën kërkuar strehim politik.
Duke ecur në këmbë pati dëgjuar refrenin e njëtrajtshëm të lypsave që kishin mbetur aty, duke kërkuar bukë, ndofta që nga koha e mjerimit të Migjenit. Ai ndjente keqardhje për ta, pasi në përgjithësi kishte raporte të afërta me njerëzit e varfër. Por ndihej i pafuqishëm. Mendonte se ushtria e shkrimtarëve ndodhej ende në periferinë e realitetit dhe nuk mund t’i afronte ndihmën e duhur popullit të vet. Por qe i vetëdijshëm se lufta me të keqen do të kërkonte dhe flijues. Kishte kohë që përplasej me njerëz të pushtetit për të zbutur ingranazhet e kësaj makinerie, e cila prodhonte varfëri dhe vdekje. Ishte i bindur se edhe vetë gjendej, dita-ditës, në prag të flijimit. Aparati shtetëror gjente gjithmonë një arsye për të çuar deri në fund inkuizicionin e vet. Para se të jepej urdhri i burgosjes së një poeti, organizohej një diskutim për poezitë e tij, pasi nevojiteshin blloqe me letra, për të fshehur prangat. Ministria e Brendshme kishte marrë urdhër të survejonte shkrimtarët. Shpesh mësohej që dikujt i qenë hedhur prangat, gjë që e brengoste tej mase Dritëroin.
Unë dëgjoja i habitur për guximin e treguar prej tyre. Vija nga provinca, ku nuk bëheshin biseda të kësaj natyre. Tirana qe ndryshe. Intelektualët zjenin.
-Bela është me këta mamuthët – shtoi Dritëroi. – U janë ngjitur prapanicat në karrige dhe nuk dinë të shkulen. Nuk e shohin që kapitalizmi e mundi socializmin. Kaq e pati ky sistem. U lodh. Ka vite që i merren këmbët, më keq se ne kur dehemi. Nuk ecën dot më. Sistemet bien si gjethet e pemëve, ndonëse jo aq shpesh. Polonia e dha shembullin e vet me zgjedhjet. Rumania është përfshirë në trazira. Ka përplasje midis popullit dhe njerëzve të sigurimit. Çaushesku me bashkëshorten tentuan të largoheshin, por i kanë kapur e thonë se do t’i nxjerrin në gjyq. Rinia zjen kudo. Fitoi Perëndimi. E ka marrë Amerika në dorë këtë punë. Ziejnë radiot e huaja. Çfarë nuk thonë! Bashkimi i Republikave Socialiste Sovjetike do të shpërbëhet. Këtë fat do të ketë dhe Federata e Republikave Socialsite të Jugosllavisë. Nuk rrinë nën zgjedhë Sllovenia e Kroacia. Kështu thonë. Por ajo që ka më shumë rëndësi, është shpresa e madhe për Kosovën.
Xhevahirit i ndrinin sytë. Ashtu më të lumtë! Të shpëtojnë vëllezërit tanë, se i mbytën serbët. Janë të fortë kosovarët. Unë kam besim. Kam qenë atje. Kam biseduar me shumë intelektual. E duan lirinë. Baruti është gati për t’u ndezur. Çudi si vijnë punët!
-T’i lemë këto muhabete dhe të pimë ndonjë gotë, se qënka raki e mirë, – tha Dritëroi. Dhe u drejtua nga unë: Të të jap paratë, të na gjesh pak për Vitin e Ri, se qenka ilaç.
-Patjetër do të gjejmë, – i thashë. – Do të vijë sërish muajin tjetër.
26 dhjetor 1989: Në sfond, Çaushesku, Stalini dhe Ramiz Alia
Natën, duke u ngdhirë 26 dhjetori i vitit 1989, era kishte fryrë si e marrë dhe mëngjesi nisi me shi të rrëmbyeshëm. Qe krijuar një mjergull e dëndur, sa nuk shihje as 10 metra para. Shkreptimat e rrufeve, të shoqëruara me gjëmimin e thellë, ngjasonin me zhurmën e zbrazjes së 20 topave njëherësh. Kur ra intensiteti i shiut, lumi i Lanës qe gati për të dalë në rrugë. Stuhia u ndërpre dhe retë e ulta lundronin ende në qiellin e zymtë, pa u përshkruar nga rrezet e diellit. Kur u qetësua koha, i telefonova Xhevahirit. Dritëroit duhej t’i thoshte ai. E dinin që kisha ardhur dhe më thanë t’i prisja te Bar Sahati. I pari erdhi Xhevua. Fliste si me vete. Pikë e zezë! Është rrebeluar natyra. Çudi e madhe! Shi i paparë, shi me rrëmbim, si shi pranvere. “U shemb qielli”, – thoshte halla ime, kur binte shi i tillë. Tani u hap, bereqaves! Nejse, si je ti vëlla? Të goditi kohë e keqe, po s’ke ç’bënë! Po vjen dhe Dritëroi. Ta rrëkëllism nga një gotë dhe secili në punë të vet.
U ulëm te restorant “Drini”. Erdhi dhe ikona e poezisë shqipe. Pa bërë si je e tek je me Dritëroin, Xhevua shpërtheu: Iku dhe Çaushesku! Çudi e madhe! E vranë! I bënë gjyq popullor. S’pyetën ata, as për ligje e as për shtet. Të shohim ku do të ndalet kjo punë. Hë, si thua ti Dritëro?
-Çaushesku iku si qen rruge, – tha Agolli. – Nuk e kuptoi dot kohën. S’i ndoqi zhvillimet, ose nuk e la egoja, ngrohtësia e kolltukut. Puna është ç’do të bëhet me këta enukët tanë. Ky yni besoj se do ta mbledhë mendjen. Trim nuk është, por erën e ndjen, ka nuhatje. Çështja është, a do ta mbaj mirë timonin?
-Pse, iku thua? Mori fund kjo punë, s’ka kthim?
-Po, – tha Dritëroi qetësisht. – Mori fund. Socializmi u rrëzua. Gjithë vendet e Lindjes janë rrëzuar. Ka mbetur vetëm Shqipëria. Tani çdo gjë e drejton Perëndimi. Kam dëgjuar që kanë filluar lëvizje të fshehta edhe këtu. Shkodra zjen. Nuk e duan bustin e Stalinit. Prite kur ta hedhin ndonjë ditë. Mundet të ketë dhe revolta.
-Mirë do të bëjnë. S’kanë ç’e duan. Diktator ka qenë, – tha Xhevo.
-Ashtu është, – ia ktheu Dritëroi. -Të gjithë dikatorët një staturë kanë, por mendimet lidhur me veprimtarinë e tyre janë të ndryshme dhe shpesh herë kontrakditore. Boris Suvarin, thotë për Stalinin se ishte personazh që të kallte krupën, i djallëzuar, dhelparak, i pabesë, brutal, gjaknxehtë dhe i pamëshirshëm. Në vitin 1931, Stalini bisedoi me gazetarët e njohur, Xhorxh Bernard Shou dhe Nensi Astor. Kjo është një nga intervistat e pakta të tij, për të huaj. Atëherë qe duke bërë kolektivizimin. Astor guxoi dhe e pyeti:
– Kur do të pushoni së vrarë njerëzit?
– Kur kjo të mos jetë më e nevojshme,- qe përgjigja e Stalinit.
Dhe vërtetë ai nuk ndaloi së vrari njerëz. Rregjimi që udhëhiqte, e bëri të vriste deri në vdekjen e tij. Leonid Serebrjakovi, që e njihte prej shumë vitesh, ka thënë: Stalini është njeriu më hakmarrës në botë. Në qoftë se jeton gjatë, ai do të arrijë te secili prej nesh.
Vlerësimet e njerëzve të huaj, që janë takuar me të dhe kanë patur mundësi të deklaronin hapur opinionin e tyre mbi Stalinin, ndryshojnë në mënyrë të çuditshme. Çurçill është shprehur se Stalini i pati lënë përshtypjen e një njeriu me gjykim të ftohtë, të thellë, krejt iluzione të panevojshme. Por, kur dëshironte, kishte aftësi për të joshur. Ruzvelti e cilëson personalitet mjaft mbresëlënës etj. Por këto nuk ndryshojnë asgjë, për sa thamë. Puna është të mos derdhet gjak.
-Pa gjak nuk ka liri, – tha prerë Xhevahiri. – Hiqe nga mendja. Gjak do të derdhet këtu dhe në Kosovë. Në Kosovë ca më shumë. Hallall e kemi bërë edhe gjakun. Njerëzit duan liri…
Dritëroi e pa Xhevon ngultas në sy dhe tha qetësisht.
-Dekadat e fundit njerëzimi ndërtoi mure më shumë se asnjëherë më parë, duke i theksuar kufijtë ndarës nëpërmjet nxitjes së urrejtjes racore e fetare. Mesa duket është koha për t’i transformuar këto mure ndarëse në mure lidhëse, kudo në botë, pasi vetëm kështu mund të vendoset paqja. Dihet që shkak i mosmarrëveshjeve midis popujve është ideologjia, grindjet dhe mospajtimi i mendimeve. Për arsye të tilla janë marrë shumë njerëz në qafë. Gjërat mund të rregullohen pa mundim, nëse do të kuptoheshim sinqerisht me njeri – tjetrin, por nuk është e lehtë.
Ndërhyri Xhevua:
-Si s’është e lehtë? Mund të bëhet që ç’ke me të! Ata lart duhet t’i thërrasin mendjes, t’i venë gishtin kokës! Boll janë tallur. Të mendojnë më seriozisht për njerëzit! Ramiz Alia i pari.
-Nuk është e lehtë,- përsëriti Dritëroi. – Ata lart, që thua ti, mendojnë se koka e dijes është partia, byroja, qeveria. Harrojnë që të ditur ka kudo, në çdo sektor, madje ca më shumë jashtë qeverisë. Se po të ishte mbledhur gjithë mendja e ndritur në qeveri, është njëlloj sikur të pranojmë që i gjithë gjaku na u mbledhka në kokë. Po të qe kështu, atëherë krahët dhe këmbët do të thaheshin. Nëse koka do të fryhej shumë, do të humbiste drejtpeshimi. Në fakt, ata e kanë humbur drejtpeshimin, dhe shkak është rëndimi i kokës, por jo nga gjaku i tepërt, nga mishëzimi i trurit. Ndaj them se duhet të mendohen mirë. Populli nuk është aq budalla, sa e mendojnë ata. Mekanizmi i lëvizjes së shoqërisë ngjason me një ingranazh gjigant që, siç dihet, përbëhet nga dhëmbëza. Ingranazhi lëviz, sepse dhëmbëzat futen brenda njera-tjetrës. E tillë është dhe vetë jeta, ka të dala e të hyra. Brenda popullit ka shumë njerëz të ditur, ka shkencëtarë, që me mendjen e tyre i japin shtysë zhvillimit. Ata duhen afruar, duhen pyetur dhe të bëhet siç këshillojnë ata.