Është trashigimia e 50 viteve të fundit, jo të 500 viteve të mëpërparshme që rëndon mbi vendet e Ballkanit teksa përpiqen të mposhtin një kulturë korrupsioni dhe klientizmit, thotë historianit Britanik./
Pyetje: Sipas raporteve të progresit të BE, vendet e Ballkanit kanë vese të përbashkëta: klasa politike të korruptuara, nepotism, klane, bashkpunim me krimin e organizuar dhe mos-funksionimi i rendit ligjor. A janë këto sjellje të përcaktuara nga e kaluara jonë? Për shembull, tendenca drejt klientizmi dhe krimit të organizaur në Italinë e jugut përshkruhet nganjëherë si trashigimi e sundimit Norman dhe Burbon.
N.M.: Si historian habitem të degjoj se faji për Mafien i vihet sundimit Norman! Kjo është të shkosh mbrapsht gjer në Mesjetë. Historia lë gjurmë në shoqëri nganjëherë në mënyrë të qartë, nganjëherë më të padukshme e të fshehtë. Unë jam skeptik ndaj gjithë këtij argumenti se na duhet të kthehemi mbrapsht një apo dy shekuj për të gjetur arsyet se pse ka korrupsion, rryshfete, apo krim të organizuar. Ne mund të shohim përreth dhe të vërejmë arsyet përpara nesh; nuk na duhet të shkojmë tek librat e hitorisë. Korrupsioni ndodh në kushte të caktuara socio-ekonomike dhe politike, kur pushteti politik është i dobët, pushteti ligjor është i dobët, dhe kur vlerat e shtetit nuk janë tejcuar në tërë shoqërinë në mënyrë tërësore, kur ka një lloj fryme ku njerëzit kujdesen vetëm për veten… dhe pagimi i taksave është dicka që e bëjnë vetëm budallenjt. Në rastin e Ballkanit, do thoja se 50 vite komunizëm janë shumë më të rëndësishme si pjesë e të kaluarës sesa 500 vjet sundim osman.
Pyetje: Duke parë sot hartën e Europës, a është Ballkani ende “sheshi ku ndajnë pazaret fuqitë e mëdha?”
N.M.: Jo në mënyrën që ka qenë në shekullin e 19të, në Kongresin e Berlinit [në 1878] për shembull. Jo në mënyrën që ka qenë në 1914 kur vrasja në Sarajevë solli gjithë sistemin e fuqive në luftë botërore.
Pyetje: Atëherë në c’mënyrë?
N.M.: Në një kuptim më të kufizuar. Nëse sheh vecanërisht politikën e Rusisë drejt Kosovës, është vështirë të shohësh ndonjë arsye bazë brenda Kosovës apo në situatën e ngushtë ballkanike që Rusia të ketë qëndrim kaq të ashpër dhe një dëshirë kaq të fuqishme për të bllokuar politikat perëndimore. Kjo është një lojë që luhet në tabelën e shahut për të tjera arsye. Është pjesë e dëshirës më të gjerë nga ana e Putinit për të shkaktuar probleme për politikën perëndimore dhe për të treguar se Rusia ende ka fuqinë për të bllokuar gjërat dhe të kërkojë kompensim në cështje të tjera ku ndoshta ata vërtetë janë të interesuar, por për gjëra që janë komplet jashtë Ballkanit.
Rusia ende po trajton Ballkanin në mënyrë instrumentale. Ata po trajtojnë Serbinë, gjithashtu, në mënyrë instrumentale. Njërëzit në Beograd që imagjonojnë se kanë ndonjë lloj vëllazërie të madhe gjaku dhe simpati të thellë sllave që u vjen nga Moska gabohen. Ata thjesht po përdoren. E kemi parë këtë gjë në manovrat ruse për tubacionet e naftës dhe blerjen e industrisë serbe të naftës për një cmim qesharak. Rusia thjesht po luan me ta. Kështu, Rusia është rasti ku shohim thjesht politikë fuqishë të mëdha. Në rastin e fuqive evropeiane, ato kanë interesa të drejtëpërdrejta. Ato dëshirojnë që një lloj gjendjeje koherente dhe progresiste të zhvillohet tek kufijtë e tyre. Dhe SHBA, mendoj, është më pranë pozicionit evropian sesa mentalitetit të Moskës.
P: Ku po shkon Ballkani? Marëveshjet që ndalën luftrat në vitet 1990 kanë rezistuar por nuk u dizenjuan për të zhvilluar këto vende. A është e ardhmja e Ballkanit në rrezik teksa bashkësia ndërkombëtare fokusohet në pjesë të tjera të globit?
N.M.: Bosnja dhe Kosova janë vërtet probleme. Ka rreziqe vecanërisht në rastin e Bosnjes. Nuk mendoj se në rastin e Kosovës ka ndonjë rrezik madhor. Rreziku i vetëm është stagnimi dhe ndalimi i progresit sa më shpejt që të jetë i mundur. Në rastin e Bosnjes ka rreziqe të mirëfillta, rreziqe të mirëfillta politike. Komenti juaj se vëmendja e fuqive perëndimore ka lëvizur tjetërkund është i vërtetë. Kjo prej shumë vitesh është e vërtetë për Amerikën; përfshirja intensive në Irak dhe Afganistan ka thither energjitë e Departamentit të Shtetit dhe kur ata shohin Ballkanin sot kanë më shumë një mentalitet të përmbajtjes së veprimtarive. Ka më shume përgjegjsi për fuqitë evropiane. Por Evropa është në një moment të parehatshëm, duke u përpjekur për herë të parë në mënyrë zyrtare të zhvillojë një politikë ndërkombëtare evropiane me përfaqsuesit e vet të politikës së jashtme dhe me pothuaj – Ministrinë e vet të Jashtme. Ky është projekt tejet i vështirë sepse tek e fundit politika e jasthme në cdo vend evropian është cështje kombëtare. Këto kombe nuk dakordohen në shumë cështje të rëndësishme. E kemi parë këtë gjë në rastin e Kosovës.
P: Kush janë rreziqet nëse ato nuk dakordohen?
N.M. Nuk mendoj se ka ndonjë crregullim serioz për Kosovën. Nuk mendoj se do shohim luftime apo tanke që vinë prej cfarëdolloj drejtimi në Kosovë.
P: Jo, por mos pranimi për të hyrë në BE përshkak të mosnjohjes nga Spanja, Sllovakia dhe Qipro. Po sikur kjo të vazhdojë për dekada?
N.M.: Kjo është cfarë unë quaj stagnim serioz. Ka rreziqe për zhvillimin ekonomik; ka rreziqe për valë njerëzish që nuk mund të gjejnë punë në Kosovë dhe derdhen në vende të tjera everopiane. Jam i sigurtë se këto rreziqe kuptohen. Rreziqet në Bosnje janë më serioze. Është një problem që ka qenë i qartë qysh nga koha e marëveshjes së Dejtonit. Nuk ka asgjë të re për tu thënë. Marëveshja e Dejtonit dështoi në zgjidhjen e problemeve themelore. Thjesht ngriu një gjendje ku kish ndodhur pastrim etnik dhe ku ata që ishin përgjegjës për pastrimin etnik ishin ende në pushtet në shumë pjesë të Bosnjes. E ngriu atë situatë dhe njerëzit në terren që po implementonin Dejtonin rrefuzuan të përdorinin pushtetin e tyre për të bashkuar Bosnjen mirëfilli.
P: A janë realiste frikat e disa kojshive rajonalë se Kosova do bashkohet me Shqipërinë?
N.M.: Ky është një rast klasik i një cështje politike ku varet si e formulon pyetjen. Nëse pyet këdo shqiptar në Shqipëri apo Kosovë, “a mendon se do ishte mirë që një ditë këta të dy të bashkohen?” shumica do thonë “Po, një ditë do ishte mirë.” Dhe nëse pyet. “A mendon se në 1913 u bë një padrejtësie historike kur u krijua versioni i parë i këtyre kufijve?” cdokush do thotë “Po.” Po nëse do pyesje në një referendum të mirëfilltë “A do donit të jetonit në një shtet të bashkuar, në mënyrë që politikat tuaja dhe ato që efektojnë jetën tuaj mund të dominohen nga politikanë të anës tjetër, jo nga vendi juaj?” ata do thonin “Jo.” Prej shumë vitesh kam pyetur shumë njerëz se si do shkonin këto referendume. Shumica e tyre më kanë thënë sinqerisht se nuk mendojnë se nesër do arrinin shumicë për palën tjetër të kufirit. Pra, në planin praktik, nuk mendoj se do ndodhë shpejt. Teorikisht mund të ndodhë, por njerëzit nuk marin vendime sot për cfarë mund të bëhet pas 50 vitesh.

P: Po për argumentin e përdorur nga Serbët e Bosnjes, sipas të cilit, “Nëse lejoni këtë gjë, pse nuk na lejoni ne ti bashkohemi Serbisë?”

N.M.: Përgjigja e thjeshtë është se Kosova është shtet i mirëfilltë i cili doli nga një status i mirëfilltë federal nga ish – Jugosllavia, ndërsa Republika Srpska nuk është shtet dhe u krijua si rjedhojë e një procesi pastrimi etnik dhe vrasjesh masive. Ky është themeli i Republikës Srpska. Nuk tingëllon mirë e thënë kaq troc, por është themeluar mbi vrasje masive. Republika Srpska ekziston në hartë sepse ushtritë pushtuan territore dhe përzunë njerëzit me tytat e pushkëve dhe majat e thikave dhe vranë shumë prej tyre.

P: Cfarë mund të bëjmë kur është se kjo mosmarrëveshje po ndalon përparimin e pjesës tjetër të Bosnjes

N.M.: E kam thënë këtë së paku qysh nga Dejtoni. Më kujtohet se e kam thënë këtë në Uashington në 1997, dhe ata më thanë “ Ti je kokë nxehtë dhe e ke gabim.” Ata më thanë se Dejtoni është marrëveshje shumë e mirë, Amerika ka investuar shumë prestigj në të, dhe do ishte e gabuar që të ndërrohej – dhe vazhduan duke e përsëritur këtë. Por qe e qartë se se po ngrinte një situatë dhe po akumulonin gjëra më të këqia në lidhje me mundësitë e Bosnjes si shtet. Tani është më e vështirë të merresh me këtë problem. Fuqitë e Përfaqsueist të Lartë ishin jashtëzakonisht të mëdhaja në atë kohë. Tashmë, shumica ë këtyre fuqive janë zhdukur… por qeveritë e Perëndimit kanë fuqinë themeltare për të thënë se kurrë nuk do pranojnë Republikën Srpska si shtet i pavarur. Këtu është në lojë prestigji i tyre. Nëse do e lejonin këtë, do cbënte themelet e marrëveshjes së paqes që formuluan vetë. Jo vetëm do cbënte të kaluarën por do hapte dhe lloj lloj precendentësh për të ardhmen. Kur lejon territore që janë krijuar nga dhuna etnike të deklarojnë veten si shtete të pavarura, cfarë ndodh? Cfarë ndodh nëse një minoritet etnik në Maqedoni përqafon dhunën? Kjo është kutia e Pandorës dhe Perëndimi e di këtë. Për këtë arsye ata duhet të jenë totalisht të qartë se Republika Srpska nuk do bëhet shtet i pavarur.

P: Duke ditur si operon Evropa dhe mentalitetin e saj, a mund të shohim Serbinë të futet në BE pa njohur Kosovën, e më pas ta bllokojë atë?

N.M.: Nëse njerëzit në Evropë janë tejet budallenj, po. Unë nuk jam ndonjë admirues i madh i BE. Nuk mendoj se është një projekt politik koherent, mendoj se shpie në politikë të jashtme shumë jo-koherente. Tek e fundit, qeveritë kombëtare kanë ide dhe preferenca kombëtare thelbësisht të ndryshme. E kemi parë mjaft qartë me … situatën e habitshme ku BE pretendon përgjegjsinë për zhvillimin e Kosovës si shtet por dërgon një mission [misioni për rendin ligjor, EULEX] që nuk e njeh Kosoën si shtet. Unë jam i shqetësuar për politikën evropiane. Unë mendoj se i hynë një rruge të gabuar në rastin e Qipros. Po shohim një prej rjedhimeve të saj tani me qëndrimin tejet të ashpër të qeverisë së Qipros kundër njohjes së Kosovës. Nëse e kujtoj drejt, ata kanë thënë se edhe nëse Serbia e njeh Kosovën, Qipro kurrë nuk do ta njohë Kosovën. Kjo është e habitshme. Unë nuk jam optimisht për politikën e Brukselit. Por Bruksesli ka njerëz inteligjent dhe të mirë-infromuar… kështu që shpresoj se do formësoj politika inteligjente për këtë cështje tejet të rëndësishme.

P: Ballkani ka shumë mite dhe kjo ka bërë që disa të mendojnë se rajoni është vecanërisht i prirur për urrejtje etnike. Në disa vende të Ballkanit po rritet ksenofobia dhe disa qeveri vazhdojnë të ndërtojnë mite të reja. Cfarë mund të bëhet që këto mite mos mbajnë rajonin peng në të ardhmen?

N.M.: Miti i urrejtjeve etnike të lashta u krijua pjesërisht nga të huaj injorantë, udhëtarë në fillim të shekullit 20të e më tutje të cilët menduan se ishte më e kollajtë dhe më eksituese për lexuesit e tyre nëse ata thonin se ky ishte një lloj tornadoje urrejtjes etnike të lashta e të pashpjegueshme. I jepte tingëllim egzotik. Në historinë më të vonët vjen si manipulim i qëllimshëm dhe konfuzion i opinionit perëndimor nga njerëz të cilët donin që ata të mendonin se luftrat e e shkaktuara drejtpërsëdrejti nga politikanë, esencialisht nga Miloshevici, nuk ishin shkaktuar nga politikanët e kohëve moderne. Nga një anë ishte budallallëk e nga një anë manipulim i qëllimshëm. Në të vërtetë, këto urrejtje të lashta nuk janë më të lashta se mesi i shekullit të 19të. Ata janë produkte normale të procesit të shtet-formimit, të cilat zhvilluan nacionalizma të llojeve të ndryshme me mitet nacionaliste përkatëse dhe zhvilluan konflikte politike në terren sepse këto nacionalizma po konkuronin për territor.
Si mund ti ndalim apo ti pakësojmë? Në kuptimin më të gjerë është cësthje edukimi. Jo vetëm se cfarë futet në tekstet shkollore, por dhe cfarë njerëzit thonë publikisht, cfarë thonë politikanët dhe cfarë thuhet në media. Nuk po flas për tru-shplarje apo promovimin e ndonjë ideologjie të re, që Ballkani ka qenë përherë toka e lumtur e tolerancës. Jo, vec histori normale, kuptim normal.

P: Duke ju kthyer Kosovës, u bënë dy vjet që është e pavarur por ka patur njohjen vetëm të vendeve perendomore. Cfarë duhet të ndodhë që të njihet gjetkë?

N.M.: Fillimisht ishte e qartë se fuqitë perendimore do ndihmonin dhe do bënin pjesën më të madhe të punës në afrimin e vendeve të tjera dhe me rekomandimin e njohjes së pavarësisë. Vendet e kollajta ndërkaq janë bërë – ato vende që lehtësisht ju përgjigjën këshillës së Britanisë dhe Amerikës. Nuk mund të shkosh në shumë vende të Afrikës si fuqia e vjetër koloniale si Britania dhe tu thuash se c’duhet të bëjnë. Dhe Amerika ka pësuar dëm të reputacionit të saj në politikën e jashtme, qartazi në botën arabe por gjithashtu në Amerikën Latine. Kështu që tani i duhet Kosovës të punojë… Një faktor është presioni i politikës ruse. Rusia ka qenë tejet aktive, edhe në botën islame, duke bërë presion vendeve që mos njohin Kosovën. Në Afrikë ka probleme të tjera. Mendoj se një temë që Kosova arsyeshëm mund të nënvizojë ku bisedon me vende Afrikane dhe të Botës së Tretë është se në shumë aspekte Kosova ishte në gjendjen e një vendi dhe shoqërie të kolonizuar. Kjo është dicka me të cilën Afrikanët mund të shohin lidhje.

P: Ju keni shkruar një histori tejet të vlerësuar të Kosovës. Sa është Kosova një entitet territorial me rrënjë dhe qartazi i dalluar?

N.M.: Varet cfarë kupton me “entitet territorial me rrënjë dhe qartzi i dalluar.” Nuk është e nevojshme për një territor që të tregojë vazhdimësi egzistence si entitet politik qysh nga Mesjeta që të ketë një pretendim të vlefshëm për status të pavarur sot. Belgjika u bë Belgjikë më 1830. Shumë vende evropiane u bashkuan vonë. Shiko Gjermaninë dhe Italinë. Kështuqë, nuk mendoj se është e nevojshme të kërkohet për justifikime të gjata historike për kufijtë e caktuar shtetëror në hartë. Cfarë ka rëndësi është popullsia që banon aty, historia, ndoshta e 100 viteve të fundit. Është totalisht e qartë se… për afërsisht 50 vitet e fundit nën kushtetutën e Titos, Kosova ishte entitet politik, duke vepruar si i pavarur, duke marë vendimet për veten në kuadrin e strukturës federale, duke përfaqsuar veten drejt për drejtë në nivelin federal dhe rrjedhimisht duke patur të njëjtat të drejta për tu bërë shtet pas shpërbërjes së Jugosllavisë si Sllovenia dhe Kroacia.
P: Në ngritjen e një identiteti të ri, kushtetuta e Kosovës thotë se Kosova është së pari dhe mbi të gjitha një vend multi-etnik. A është ky modeli i duhur, një themel i mirë për shtetësinë në shekullin e 21të?
N.M.: Principi themelor se Kosova është shoqëri multi-etnike duhet thënë. Duhet thënë për cdo shoqëri në Ballkan. Thjesht, është gjendja themeltare e jetës, ne fakt, për cdo vend në Evropë.
Noel Malcolm është autor i “Bosnia: A Short History”, (1994), dhe “Kosovo: A Short History” (1998)
Intervistoi Jeta Xharra.
Shqipëroi Emin Baomari.