Personalitet – Dielli

Kristo Dako, personalitet i shquar i shtetit dhe Pavarësisë shqiptare

December 24, 2016 by dgreca

NGA DHIMITER DISHNICA/

Në pragun e krishtlindjeve me 24 dhjetor 1876 në familjen e Maria e Anastas Dako lindi fëmija i pestë. Pas pagëzimit kumbara I vuri emrin Kristaq, por me vonë shokët dhe miqtë e tij do ta thërinin shkurt Krisoto. Në moshën nëntë vjecar largohet nga Shqipëria për në Bukuresht/

Kristo Dako, adoleshencën dhe rininë e tij e tij e kaloi në Bukuresht, në epiqëndrën ku gatuheshin dhe konturoheshin themelet e shtetit të ardhëshëm shqiptar. Nga familja dhe ky mjedis i zjarrtë ai mori gjithçka dhe hyri me vetëdije të plotë në rrjedhën e ngjarjeve të lëvizjes kombëtare.

Si organizator ai ka meritën sepse në fillimet e tij, u ingranua nëpër shoqata, herë si antar aktiv, herë si sekretar dhe në më të shumtën e herës si kryetar i tyre.Shumë nga programet, platformat, statutet e shoqatave janë përgatitur në shumicën e rasteve nga ana e tij.

Si orator dhe lektor Dako u shqua për qartësi mendimi, për forcë bindje dhe përgjithsimi. Ai predikoi në popull idetë e mëdha që shtronin momentet politike gjatë tri periudhave historike. Subjektet e bisedave të tij i zgjithte nga historia e popullit tonë, me qëllimin e vetëm për ti bërë të ndieshëm ndaj çështjeve që trajtonte. Ai ka meritën që i pari ndër shqiptarët e solli në vëmëndjen e tyre, pas 25 vjet heshtjeje, Lidhjen Shqiptare të Prizrenit, që përbënte , siç shkruante ai “nisjen e përlindjes shqiptare e një nga epopetë madhore të luftës dhe përpjekjeve të popullit tonë për ruajtjen e tërësisë tokësore nga reziku i coptimit.Me këtë ai u bë analisti i parë duke na dhënë një informacion bindës për pjesmarrjen e shtresave të ndryshme në këtë lidhje dhe në mënyrë të veçantë për figurën e Abdyl Frashërit si frymëzuesi dhe organizatori kryesor i kësaj Lidhjeje. Edhe gjatë kohës që studionteë në Amerikë organizonte konferenca në vëndet ku kishte grumbullime shqiptarësh dhe me temat e preferuara të tij u mbante të ndezur idenë e shqiptarizmit dhe dashurinë për kombin shqiptar.Siç shkruante shtypi i kohës “Kristo Dako i bën një shërbim të madh çështjes sonë dhe nuk mundemi veç të shfaqim përgëzimet tona.”) Duke njohur me së miri psikollogjinë dhe mentalitetin e vëndit të origjinës në takimet e Jamenstwnit, Bufalo, Natik, krahas ideve të mësipërme tërhiqte vëmëndjen për disa fenomene që duheshin larguar si të këqiat më të mëdha të popullit shqiptar. “Më i madhi shkak, që kemi mbetur prapa nga popujt e tjerë, theksonte ai, është se nuk kemi dashuri në mes tonë” prandaj i ftonte të shtonin dashurinë dhe respektin ndaj njëri tjetrit se vetëm kështu do ti sjellim një shërbim të madh kombit. Portretin më të mirë për këtë cilësi të tij ja bëri Faik Konica kur shkruante “Ai është një orator i zgjedhur që flet bukur dhe rrjedhshëm, që flet me pasion dhe me fjalë të goditura, me të cilat i mban dëgjuesit pa i lodhur, sepse burimin fjalët e tij e kishin në dashurinë ndaj atdheut” Një nga punët më të mira që ai bëri në Amerikë ishte sensibilizimi i shoqërisë amerikane me aspektet e veçanta që shtronte lëvizja jonë kombëtare. Për të krijuar një imazh të ri për Shqipërinë dhe shqiptarët botoi në gazetën “Kombi” një listë me 187 vepra të autorëve të huaj që bënin fjalë për Shqipërinë. Paraqitja e një bibliografie të tillë, me vepra të shkruara që më1662 i tregonte lexuesit amerikan se populli shqiptar është një nga kombet më të vjetër të ballkanit, se historia e tij nuk është haruar, por është fshehur me qëllim për arsye aneksioniste dhe gllabëruse”. Në këtë kuadër ai zgjodhi Universitetet amerikane për ti njohur me Shqipërinë, me problemet e saj të mprehta ashtu siç veproi para 2000 studentëve të Universitetit të Oberlinit në Ohajo, ku ndërkombëtarizoi luftën e drejtë të popullit për mbijetesë dhe programin e lëvizjes kombëtare.

Si publicist u shqua jo vetëm për sasinë e artkujve që shkroi, por për shpirtin luftarak, për pasyrimin e ideve dhe programit të lëvizjes kombëtare. Ai u bë kronikani më i veçantë i pasqyrimit të ngjarjeve madhore siç ishte Kongresi i Elbasanit, pjesmarrës i të cilit ishte edhe ai vetë, vendimet e tij dhe lufta për mbrojtjen e alfabetit shqip. Penës së tij i përket botimi “Cilët janë shqiptarët”. Të përshkruaje historinë e popullit shqiptar në momentet kur kryengritja e armatosur në Shqipërinë e veriut më 1910, kërkonte frymëzim mbështetje dhe përkrahje do të thoshte se shërbimin ndaj atdheut po e kryente me përkushtim dhe devotshmëri. Si rezultat i demaskimit që i bëri barbarizmave të ushtërisë turke marshalli famekeq Shefqet Turgut Pasha u terhoq prej qeverisë së asaj kohe në shënjë turpi. Si njeri I shkolluar, me dy diploma universitare në xhep, kishte marrë mbi vete detyrën e vështirë për të përballuar problemet esenciale të lëvizjes kombëtare me maturi, dije,kurajo politike, guxim dhe kopetencë intelektuale.Në fillim të vitit 1912 botoi në gazetën angleze “Th Orient” një artikull të gjatë për Shqipërinë, me qëllim që të krijonte një imazh real dhe të bazuara në dokumente historike për lashtësinë e popullit shqiptar. Artikulli u pëlqye dhe pati efekt. Ai u bë, në të njëjtën kohë,

shkas i një polemike të zgjatur midis tij dhe profesorit të Robert Kolegjit, Mihailides. Pikpamjet e tyre për disa çështje të veçanta ishin të kundërta, por Kristo Dako me argument dhe fakte historikë vërtetoi se Maqedonasit, Epirotët dhe Ilirët nuk ishn grekë, por autoktonë në tokat e tyre. Ekspozimi në faqet e shtypit europian dhe më gjërë i programit dhe qëllimit të luftës për rimëkëmjen e shtetit shqiptar dhe ruajtjen e tërësisë teritoriale nga reziku i coptimit, në gjuhë të huaja e rradhiste atë në rradhën e burave potencialë, që me mjeshtëri sillte në vëmëndjen e propogandës së huaj përpjekjet e këtij vëndi të vogël të mbetur pa përkrahje, miq të vërtetë dhe jashtë aleancave midis shtetesh. Vetëm në vitin 1913 ai botoi në shtypin europian me dhjetra artikuj për ngjarjet në Shqipëri dhe Ballkan. Penës së tij i përkasin edhe mjaft shkrime të tjera të botuara në organin “Biblioteka Zëri i Shqipërisë” dhe revistën “Ylli I Mëngjezit” në rubrikën e mbajtur nga ana e tij “Kqyrje politike” . “Asnjë problem në Ballkan nuk mund të zgjidhet pa pjesmarrjen e Shqipërisë, sepse çdo rradhitje që është bërë në Ballkan pa marrë ndër sy të drejtat e Shqipërisë nuk ka mundur të qëndrojë” shkruante ai në një nga artikujt e kësaj rubrike.

Kriso Dako ka hyrë në historikun e letrave shqipe edhe si hartuës tekstesh, mësimore dhe historike. “Ai, siç shkruante Faik Konica, është një burë i ri i dhënë pas matematikës. Ka gatitur që me kohë një gjeometri dhe një algjebër”, ndërsa për veten e vet shkruante “Unë e pashë të nevojshme të jap kontributin tim edhe në fushën e arsimit, duke shkruar dhe botuar tekste për shkollën shqipe të vashave” .Po thuajse të gjitha tekstet për lëndët matematikore të përdorura në këtë shkollë, por edhe në Normalen e Elbasanit mbajnë firmën e tij. Gjithasht ai ka botuar në Manastir në vitin 1910 edhe një tekst mësimi “Historinë e Shqipërisë”. Por vepra më madhore e tij ishte “Shqipëria Kyçi kryesor i Lindjes së afërme”. Ky punim ishte më i ploti, i shkruar nga një shqiptar në gjuhë të huaj për të plotëuar dhe mbushur boshllëkun që ekzistonte në trajtimin e historisë së shkruar të popullit shqiptar, që u kundërvihej synimeve aneksioniste të vëndeve fqinje. Dako ishte ndër të parët që trajtoi çështjet dhe problemet shqiptare në aspektin historik, gjuhësor, traditave,kulturës dhe luftën për ruajtjen e sovranitetit dhe integritetit të tij. Botimi i këtij , në kohën kur Konferenca e Paqes në Paris sapo kish ngritur siparin e bisedimeve, merte përsipër për t’iu kujtuar dhe t’iu bënte thirrje Fuqive të Mëdha për të mos përsëritur gabimet e mëparëshme, por ti ndreqnin ato sipa kërkesave të drejta që shtronte populli shqiptar. Libri në fjalë ka 12 kapituj të shoqëruar nga një hyrje të shkruar nga Riçhard Gotheil, Rektor I Universitetit Colombia, një nga më të mëdhatë e SHBA me 30 mijë studentë Riçhard Gotheil e vlerësoi punimin e Kristo Dakos, i cili, sipas tij, krijonte bindjen se shqiptarët ishin të vendosur dhe do luftonin për tokën e tyre deri në pikën e fundit të gjakut në vënd që të ngarkoheshin me barrën e turpit. Zoti Dako, shkruante më poshtë ai, e tregon historinë dhe kërkesat e popullit shqiptar me kopetencën e një dijetari dhe me ndjenjat e një patrioti. Ai shkruan me guxim dhe pa frikë, siç i ka hije. Ai ka jetuar shumë nga ngjarrjet që tregon dhe për këtë arsye ajo që thotë ka vlerë të jashtzakonëshme”

Një tjetër vepër historike e tij është libri kushtuar “Lidhjes shqiptare të Prizrenit” botuar në Bukuresht 1922. Për kohën kur u shkrua ishte një sukses dhe aritje e rëndësishme e historiografisë shqiptare, e cila në vitet e mëvonëshme shërbeu si bazë në rrokjen e kësaj teme të lavdishme, luftarake, atdhetare dhe mbresëlënëse. Penës së Kristo Dakos i përket edhe libri monografik “Shënime historike nga jeta dhe veprat e N.M tij Zogu i pare, Mbret i shqiptarëve” Libri ndahej në shtatë kapituj dhe autori, siç shkruhej në parathënie përpiqej ta shoqëronte lexuësin, nëpër të gjitha peripecitë e familjes së Zogut duke filluar nga origjina e deri në ditët tona.

Një nga veçoritë dalluse të tij ishte përpjekja titanike që bënte për zgjerimin e rrethit të miqve, dashamirësve të çështjeve shqiptare, nga elita e lartë e shoqërisë amerikane me qëllimin e vetëm për ti sensibilizuar, njohur dhe ndërkombëtarizuar problemet me të cilat ballafaqohej Shqipëria në përpjekjet e saj për mbijetesë. Kristo Dako ka hyrë në analet e historisë si shoqëruesi dhe miku më i afërt i ballkanollogut të shquar amerikan, mikut dhe shokut më të afërt të Presidentit Woudrov Willson, Çarls. Riçhard Krejn në vizitën që bëri në Shqipëri në vitin 1911.Në këtë udhëtim ai e njohu mikun amerikan me personalitetet me në zë të kohës në Elbasan, Tiranë e Shkodër.Në Cetinjë e takoi edhe me Ismail Qemalin me të cilin biseduan gjërë e gjatë mbi gjëndjen dhe përpjekjet që duheshin bërë për çështjen kombëtare Shumë ngjarje, shumë barbarizma Krejni i pa me sytë e tij, të cilat i bëri present në shtypin e kohës. Influenca që ushtroi Z. Krejn në favor të lëvizjes kombëtare,për liri dhe pavarësi, shkruante Kristo Dako, nuk ka të çmuar. Është kryesisht nëpërmjet përpjekjeve të tij personale pranë disa miqve të tij delegatë në Konferencën e Ambasadorëve të Londrës që Korça dhe Gjirokastra mbetën brënda teritorit shqiptar” Ndërsa Edith Durhami shkruante për të “Të shumtë janë ata malsorë që i detyrojnë në mos jetën, të paktën strehimin, ushqimin, veshmbathjet dhe ilaçet” Dhe populli këtë ndihmë nuk e haron aq sa ai e ka përjetuar edhe në këngë. Ky ka vetëm një dëshirë/gjithënjë të bëjë mirë/do të lutem gjer në qiell/ të dëgjojë perëndia/ta shohë hena edhe dielli/se ç’miq paska Shqipëria”

Njohje, miqësi kishte edhe me figura të tjera, siç ishte koloneli Aubrey Herbert deputet angles, Edith Durham, gazetarin e Tajmsit Filiph Graves, të cilët i ushqente me materiale faktike nga situatat në Shqipëri, të cilët i përdornin si argumente në shtypin e kohës. Eshte per te vene ne dukje se emri i Kristo Dakos ishte nder me te spikaturit ne mjedisine emigracionit shqiptar. Besimi qe kishin autoritetet amerikane ndaj tij ishte me e madhe se askujt tjeter dhe e shihnin si njeri të perspektivës. Kjo ishte një nga arsyet që Kristo Dako u thir për të përfaqsuar Kosovën dhe Çamërinë në organizatën “Bashkimi i vëndeve të robëruara të Evropës Qëndrore” Duket, edhe sot e kësaj dite, tepër aktuale kërkesa e tij, në një nga seancat, në sallën ku ishte nënshkruar edhe pavarsia e SHBA . “Kam arrdhur këtu të shtroj të drejtat dhe kërkimet e një pjese të kombit tim që padrejtësisht u vu nën zgjedhë të Greqisë dhe Sërbisë prej Konferencës së Londrës, duke kërkuar për hir të paqes të premtimeve, për të cilat luftojnë aleatët dhe SHBA

që këto vise ti jepen Shqipërisë. Ata ndënjës të Çamërisë dhe përgjithësisht të Shqipërisë së Jugut që z. Dhespotis i quan epirotë, flasin shqip dhe janë shqiptarë nga gjuha, ndjenjat, zakonet. Nga ky shkak, u lutem, mos i jepet lejë z. Dhespotis të flaës, as të përfaqsojë Epiriotët sepse i tillë komb nuk ekziston. Është vetëm një emër i rrëmbyer nga historia e lashtë e Shqipërisë, i cili përdoret sot prej qeverisë greke për të gënjyer botën”25) Të njëjta kërkesa u parashtroi edhe antarëve të delegacionit amerikan, që do shoqëronin Presidentin Willson në Konferencën e Paqes në Paris, kur u thir prej tyre për të shkëmbyer pikpamjet në lidhje me kërkesat shqiptare dhe ardhmërinë e saj. Midis çështjeve të tjera ai u kërkoi që të zbatonin me ndershmëri, pa paragjykime parimet e shpallura nga ana e Presidentit Willson për të mbrojtur dhe mos lejuar që të shkeleshin të drejtat e kombit më të vjetër të Ballkanit, indipendencën e tij dhe brënda teritorit shqiptar të përfshiheshin Kosova dhe Çamëria të shkëputura padrejtësisht nga Konferenca e Londrës.

Si politikan Kristo Dako ishte nga më aktivët e brezit të vet, më i vendosuri, më luftaraku dhe një nga vizionarët më të spikatur në mbrojtje të sovranitetit dhe arthmërisë së Shqipërisë.

Gjate gjithe kohes kur zhvillonte punimet Konferenca e , Dako ishte nga me aktivet dhe nga njerzit qe dergoi me shume telegrame, memorandum sa askush tjeter dhe qe ngriti zerin me force kunder vendimeve te pa drejta qe u moren ne kuriz te Shqiperise. “ I gjithe populli shqiptar, thuhej ne telegramin drejtuar Presidentit Willson, u hidherua shume kur mresoi se fuqite aleate rane dakord t’I jepnin Italise portin e Vlores, qe eshte tempulli i shenjte i Pavaresise shqiptare dhe zemra e atdheut tone. Ne protestojme energjikisht kunder nje padrejtesie te tille dhe njoftojme shkelqesine tuaj se ne qoftese nje mareveshje e tille nuk anullohet populli shqiptar do te luftoje deri ne fund per te ruajtur teresine tokesore te vendit te tij . Me argument të tilla Dako kërkonte të influenconte sadopak në mendimin e Presidentit amerikan. “Shqipëria, theksonte Dako, nuk ka mundësi të ekzistojë pa Vlorën, meqënëse asnjë qënie njerzore nuk mund të ekzistojë pa mushkëri. Tokat dhe popujt nuk mund të kalojnë kështu dorë më dorë, nga një shtet në tjetrin, sikur të ishin bagëti dhe kundër dëshirës së tyre. Nuk po citojmë më burime dhe fakte të tjera. Ato janë shumë, por këtë nuk e bënte për lavdi apo për tu paraqitur si “kampion i atdhetarizmit” si e akuzonte herë pas here Vatra dhe organi i saj “Dielli”, por si një detyrim ndaj atdheut dhe popullit të tij. Afërsia që kishte ai me personalitetet e larta të administratës amerikane u bë shkas që emri i tij u njollos në faqet e “Diellit”. Nuk e di se ç’kishin në mëndje “të paduruarit”kur hodhën baltë mbi portretin e tij. Po

ç’far u shërbeu vallë amerikaneve?,kur krijimtaria e tij ishte transparente, e botuar dhe e hapur në dritë të diellit. Por a gaboi Kristo Dako kur partneritetit e gjente tek Amerika?, kursesi jo. Ai si dhe shumë atdhetarë të tjerë e kishin të qartë se vetëm Amerika do të inflenconte për zgjidhjen e problemit shqiptar se vetëm ajo do të vendosë paqen në Ballkan. Rivaliteti mes Partisë Politike, që drejtohej së fundi nga Kristo Dako dhe shoqërisë “Vatra”nga ana tjetër e drejtuar nga Noli është vizatuar me ngjyrat më të ftohta në faqet e gazetës “Dielli”. Për një kohë të gjatë dhe me intervale dy kollosët e mendimit politik shqiptar mprehën lapsat e “u rahën, në faqet e shtypit,gazetarisht”, në vënd që të bashkërëndonin forcat për të përballuar fushatën e egër që kishin rimarë reaksioni europian në kuris të interesave kombëtare të Shqipërisë. Megjithate duhet vënë në dukje se polemika e sterzgjatur, pa bukë në dëm të Kristo Dakos, “Vatrës” dhe Nolit koha nuk u dha të drejtë. Në moshën 78 vjeçare Noli në librin e tij në gjuhën angleze botuar me rastin e 50 vjetorit të kishës ortodokse shqiptare e vendoste Dakon midis patriotëve të shquar shqiptarë.Në këto dedikime ai pranonte se kishte gabuar kur shau rëndë, pa shkak e mëshirë Ismail Qemalin dhe K.Dakon në vënd që të kishte bashkëpunuar me ta dhe kështu pranonte se në politikën e “Vatrës” me Partinë Politike pesha anonte nga kjo e fundit.

Dhe tani do të ndalem në dy aspekte të veçanta të cilat nuk janë pasqyruar dhe as janë zënë në gojë në historiografinë Shqiptare. Dako është njeriu që ka biseduar “kokë më kokë”, si thonë fjalës, me dy nga njerzit më të fuqishëm të kohës së vet.Takimin me Presidentin e SHBA Willson e realizoi me kërkesën e tij, ndërsa tjetrën me Mbretin Zog e , realizoi në Kamzë, kur ai i shkoi në shtëpi, pa pritur dhe lajmëruar, në fshehtësi, larg vëmëndjes të obortarëve të tij dhe shtypit të kohës. Konferenca e Paqes në Paris, sikundër dihet, nuk u morr drejt për së drejti me çështjen shqiptare dhe për rrjedhojë në vënd që të plotësonte kërkesat e drejta të popullit shqiptar e komplikoi edhe më tej situatën. Çështjen e Vlorës bashkë me Shqipërinë e mesme i lidhën me çështjen e Adriatikut, ndërsa çështjen e krahinave të Korçës dhe Gjirokastrës i lidhën me kërkesat e Greqisë me qëllimin e vetëm, siç shkruante Parashqevi Qiriazi, që “ti mbanin si peng për të bërë pazarllëk, për të shpaguar grekët, sërbët dhe italianët për të fituar vise të tjera gjetiu”. Vendimet e padrejta që u morën në dëm të Shqipërisë nxitën revolta dhe reagime të forta në rrethet atdhetare brënda dhe jashtë Shqipërisë.” Vetëm Amerika mund t’ju vërë fre synimeve të tyre”Kjo ishte kryefjala e kërkesave të mendimit politik shqiptar.Në këto moment Dako i bëri një shërbim të ri vendit dhe popullit shqiptar.Si gjithmonë , në të tilla raste, ai iu drejtua mikut të vet Çarls Krejnit. “Do ju lutem, i shkruante Dako në kërkesën e tij, nëse do të jetë e mundur të rradhitni një takim me Presidentin Willson, duke shpresuar se ne të dy do të mund ta bindim për drejtësinë e kërkesave shqiptare.Dhe këtë herë Krejni e ndihmoi mikun e tij dhe çështjen shqiptare. Në janarin e vitit 1920 ata ishin mysafirë në shtëpinë e tij. Wllsoni dhe Krejni dëgjuan argumentat që u shtronte ai duke ua bërë të qartë se mospërfillja e kërkesave legjitime të popullit shqiptar do ta detyronin atë të rrokte armët dhe pasojat do të ishin të pa logaritëshme dhe do ndikonin në prishjen e ekuilibrave dhe shkatërimin e “godinës ballkanike”. Shqipëria nuk mund të përdorej si mall tregu, këmbëngulte ai. Vendi ka tashmë qeverinë e saj,

të dalë nga Kongresi i Lushnjës si provë dhe dëshmi e aftësisë për vetvendosje”. Përpjekjet e Kristo Dakos dhe Çarls Krejnit për të bindur Presidentin Wllson të shkëputej nga memorandum i 9 dhjetorit dhe ti vinte në ndihmë Shqipërisë, nuk patën sukses. Asnjë ndryshim nuk ndodhi.Takimi ishte privat dhe miqësor, jashtë protokollit zyrtar, prandaj nuk tërhoqi vëmëndjen e shtypit dhe as u bë publike një takim i tillë.Për këtë takim flitej vetëm në familjen e tyre dhe nuk kishte pse të bëhej fjalë për një ngjarje të tillë po të mos kishte ndodhur realisht. Pavarësisht nga rezultati i takimit të tyre, fakt është se në qëndrimet e mëvonëshme të Presidentit Willson u dukën ndryshime të theksuara në lidhje me çështjen shqiptare. Këtë nuk e marrim plotësisht të mirëqënë dhe as pretendojmë apo argumentojmë se ndryshimi ndodhi si pasojë e takimit të tyre, por në shkaqet e shumta, që do kenë ndikuar, mund të rradhitet edhe ky argument. Presidenti Amerikan Willson në notën e tij të ditëve të para të marsit të vitit 1920 u vuri si konditë Kryeministrave të Anglisë, Francës mos cënimin e memorandumit të 9 dhjetorit të vitit 1919 e cila pengonte zbatimin e Traktatit të Fshetë të Londrës për coptimin e Shqipërisë ndërmjet Italisë, Greqisë dhe Sërbisë si kompesim apo shkëmbim interesash në vise të tjera, që kërkonin të realizonin fuqitë europiane.

Sikundër e kemi përmëndur edhe më sipër Kristo Dako ishte një nga figurat me autoritet të padiskutushëm. Mendimi i tij kishte peshë. Kjo ishte një nga arsyet që e detyroi Mbretin e Shqipërisë Zogu i Pare, të merte rrugën në fshehtësi të plotë për ta takuar dhe ti kërkonte ndihmë shtetasit të vet. Deri në këto moment Zogu kishte bërë disa lëvizje diplomatike duke kundërshtuar apo gjetur arsye për ta larguar sa të ishte e mundur presionin e Italisë së Musolinit, për pushtimin e Shqipërisë. Më 4 prill të vitit 1939 të dy ishin përbëllë njëri tjetrit. Zogu i parashtroi kërkesën. Ai po i kërkonte shtetasit të vet ndihmë.Të ndërhynte tek miqtë e tij amerikanë për të shmangur sulmin dhe pushtimin e Shqipërisë. Koha e ultimatumit të Musolinit ishte e shkurtër dhe nga ana tjetër lidhjet e tij me amerikanët pothuajse ishin ndërprerë. Nga ky takim nuk ka mbetur asgjë e shkruar.Të vërtetat se çu tha, ç’far u bisedua i perpiu dheu. Ne dime vetëm faktin se ata u takuan dhe biseduan më tepër se një orë vetëm për vetëm me njëri tjetrin.

Të pretendosh sot se ke sjellë të gjithë trashëgiminë të krijuar nga ana e tij është tepër e vështirë, sepse ai nuk është ndonjë meteor që u shfaq në një moment të caktuar, aq sa vuri firmën në një ngjarje të vetme, të rëndësishme apo sporadike dhe u arua, por u shfaq si njeri që bëri epokë dhe jo pak por për më shumë se 45 vjet me rradhë. Ai ishte bashkëkohës dhe bashkëpuntor me të gjithë burat famëdhenj të Shqipërisë, nga të gjitha trevat, në ngjarjet më pikante të Shqipërisë. Jo vetëm për sa thamë më sipër, por ai veshi mantelin e zyrtarit më të lartë të Ministrit të Arsimit,atë të Deputetit të Drinit në Parlamentin e parë shqiptar, të administratorit të talentuar që transformoi kodër Kamzën dhe ngrit Institutin “Kyriaz” këtë vatër të madhe të arsimimit dhe emancipimit te vajzave shqiptare të mbiquajtur “Foleja Kombëtare.

Kristo Dako e mbylli jetën e tij në moshën 65 vjecare, më 16 dhjetor 1941. Vdekja e tij ishte një goditje e rëndë jo vetëm për familjen, por për mbarë intelektualët e rrethet demokratike të vëndit.Dëshira e tij ishte që të varrosej në Kamëzë ku ai shkriu energjitë në pjesën e fundit të jetës për transformimin e kodrave të egra në kopësht të lulëzuar. Në shkëmbin, poshtë godinës së tyre të banimit, që zotëronte pejsazhin e zbukuruar nga dora dhe mëndja e tij,ishte gërmuar dhe përgatitur një mazouleum, në të cilin do të prehej trupi i ballsamosur i Kristo Dakos. Kryepeshkopi Kristtofor Kisi, i ndihmuar nga kleri ortodoks i kryeqytetit kreu shërbesën fetare dhe me një fjalim të thekshëm që mbajti “ ringjalli peronalitetin e të ndjerit si atdhetar, arsimtar dhe kryefamiljar”

Figura e Kristo Dakos ,e veprimtarit të shquar, të njeriut të nëpërkëmbur, të lënë në haresë, i akuzuar me një barrë “nofkash” të pamerituara, nën emrin e dogmatizmit të kohës së kaluar, që, për gjysëm shekulli emri i tij u fsheh, nuk u përmënd kurrë, nuk zuri as një vënd në elitën e burrave famëdhenj të Shqipërisë, megjithse ishte ”kënd i barabartë” i trekëndëshit Noli – Konica – Dako në lëvizjen kombëtare shqiptare, është e një dimensioni të pakrahasushëm. E veçanta e tij është se ai nuk mbajti për asnjë moment “pushkën krahut” as “vezmet dhe gjerdanin e fishekëve” ngjeshur brezit. Nuk pozoi para Marubëve dhe fotografëve të tjerë të nderuar. Pushka për të ishte lapsi, ishin dijet, formimi arsimor, atdhetar dhe kulturor i tij, të cilat i vuri në shërbim të luftës për liri, demokraci dhe përparim shoqëror, më mirë se kushdo tjetër.

Por vepra e këtij patrioti për më shumë se 50 vjet mbeti e haruar.Edhe emri i tij për dekada të tëra nuk u përmënd.Historiografia e vëndit heshti në mënyrë të skajshme. Qëndrimi ndaj figurës së tij ishte mëse i ftohtë dhe i padrejtë, si pasojë e trajtimit klasor dhe politizimit të saj, që preku mjaft figura të spikatura të historisë kombëtare.

E kaluara e tij atdhetare, e cila ndriste me shkëlqim vezulluës, si pasojë e njëanshmërisë në trajtimin e figurave historike, nuk u vlerësua menjëherë pas clirimit. Heshtja, nënvlerësimi dhe mos përfillja e veprës së tij ishte pjesë e qëndrimit dogmatik, sektar që u mbajt ndaj personaliteteve të së kakuarës në emër të luftës për të shkatërruar mbeturinat e sistemit të vjetër.

Për mos trajtimin e figurës e K.Dakos ndikuan edhe faktorë të tjerë. Ai si shqiptar dhe atdhetar, gjatë gjithë jetës së tij kishte demaskuar ndërhyrjet, synimet dhe politikën sërbomadhe ndaj Shqipërisë. Nuk përjashtohet, që në vitet e para era e ndërhyrjeve kishte prekur në mënyrë të ndjeshme edhe figurën e tij.Nga ana tjetër ai kishte jetuar, studiuar në Univesitetet e Europës dhe Amerikës dhe ishte paisur me kulturë perëndimore.Ai kishte një rreth të gjërë miqsh amerikanë, anglezë të cilët shiheshin ,pas luftës, me frikë, dyshim, si njerës të rrezikshëm që vetëm e vetëm mendonin për ta goditur dhe shkatërruar Shqipërinë.

Heshtja dhe përbuzja e veprës së tij për një kohë të gjatë ishte pjesë e një lufte e cila synonte dobësimin e influencës amerikane në Shqipëri, në mënyrë që ajo të ishte sa më e pastërt nga cdo ndikim dhe influencë e huaj, që vendin e frymës perëndimore ta zinte ajo lindore, kultura sllave dhe ideologjia e saj. AI dhe familja e tij ishin shpallur padrejtësisht borgjezë dhe mbi pjestarët e tjerë të saj ranë të gjitha

goditjet që I shkonin për shtat këtij emir.Ata nuk ishin të tillë. E vetmja pasuri e tij dhe e familjes ishin dijet, ideali kombëtar, librat dhe godinat e shkollës. Sakrificat jo vetëm u përbuzën por më e dhimëshmja ishte përdhunimi dhe shkatërimi i varrezës së tij.Trupin e ballsamosur të Kristo Dakos, i cili kishte 5 vjet që prehej në varesën familjare e nxjerrin prej andej dhe e msakrojnë barbarisht.Ky ishte cmimi I veprës madhore,i sakrificave dhe përkushtimit si atdhetar dhe bir i denjë i Shqipërisë. Ky luftëtar kombëtar mbeti pa varr, pa eshtra, në hije dhe heshtje të plotë. Për vite të tëra për të dhe për familjen e tij Sevasti Dako(Qiriazi) nuk u shkrua asgje. Nuk mund të paragjykojmë nëse lënia në harresë edhe e Parashqevi Qiriazit ishte plotësim I dëshirave të miqve apo pasojë e urrejtjes klasore.Ky qëndrim dhe kjo heshtje u bë më e thellë pas viteve 1946 kur dy djemtë e tij , njëri pas tjetrit burgosen me akuzën e rëndë si njerës në shërbim të amerikanëve.Njëri nuk I perballoi shtërngesat e burgut dhe u vetevra. Tjetri doli I gjymtuar pas shtatë vjet izolimi.

Vonë, më 1962 me rstin e 50 vjetorit të shpalljes e Pavarësisë Kombëtare Kristo Dakon e dekorojnë me medaljen “Për veprimtari patriotike”. Por vetëm kaq. Asnjë shkrim qoftë edhe në raste përvjetorësh nuk u botua.Njohja e veprimtarisë së gjithanëshme, vec të tjerash është mbushja e boshllëkut të trashëguar nga e kaluara, por si shkruante Kostandin Demo, një bashkëkohës i tij në “The Albanians in Amerika” “Kontributi i tij është shumë më i madh nga sa pandehet.Por Kristo Dako, sic do vepër arti e vërtetë duhet të studiohet që ta cmosh”. Por sintezën e luftës,përpjekjeve të tij na e dha Parashqevi Qiriazi kur shkruante se”Veprat na veshin me pavdekësi lavdërimi ose c’nderimi, se veprat janë të vetmet tapi që mund të trashëgohen pas vdekjes.

Prof.Dr.Hasan Kaleshi,personalitet me famë botërore

July 10, 2016 by dgreca

IN MEMORIAM/

ME RASTIN E 40 VJETORIT TE NDERRIMIT TE JETES TE PROF. DR. HASAN KALESHIT,PERSONALITET ME FAME BOTERORE, POR I MARGJINALIZUAR NGA INSTITUCIONET SHKENCORE/

Shkruan: Prof. dr. Riza Sadiku, Prishtine/

Ne Foto:Prof.Dr.Hasan Kaleshi/

Hasan Kaleshi i takon gjeneratës se pare te kuadrove te shkolluara ne mesin e shqiptareve pas Luftës se Dyte Botërore, personalitet qe la gjurme te thella ne shume fusha te shkencës dhe dijes, la emër ne shume institucione te vendit me te cilat ka bashkepunuar ne ish Jugosllavi, ne Evrope dhe bote, përmes emrit te tije është identifikuar jo vetëm fshati i tij i lindjes, Serbica, Kërcova, Prishtina, Kosova, por mbare kombi shqiptare, andaj me pas një personalitet te tille si qe është Prof. Dr.Hasan Kaleshi, nuk është vetëm një mburrje e krenari, por edhe privilegj, jo vetëm për Kërcoven, por për mbar popullin shqiptare.

Hasan Kaleshi lindi me 7 mars te vitit 1922, ne fshatin Serbice te Kercoves. Mësimet e para ne gjuhen arabe i mori nga babai qysh ne moshën 6 vjeçare i cili ne atë kohe ka punuar si hoxhe ne fashtine Serbice dhe ka gëzuar autoritet dhe respekt ne gjithë rrethin e Kercoves, kurse ne moshën 10 vjeçare Hasani e ka dite përmendesh Kuranin. Shkollën fillore e kreu ne vendlindje, gjashte klase ne Medresen e Madhe “Kral Aleksandër” ne Shkup, kurse dy vjet te shkollës se mesme i kreu ne Gjimnazin “Sami Frasheri” ne Prishtine, ne gjuhen shqipe.

Gjate Luftës se Dyte Botërore, pas mbarimit te gjimnazit, Hasan Kaleshi punësohet si përkthyes, pasi ne atë kohe ka njeh disa gjuhe te huaja, sidomos gjermanishten dhe italishten. Hasani si ri, ka qene përkrahës dhe simpatizant i ideve te platformës te çlirimit dhe bashkimit kombëtar, si i tille mbeti gjate tere jetës se tij, kur nuk pranoj te behet anetar i Partisë Komuniste te Jugosllavisë, edhe pse ka pasur oferta te tilla me privilegje te veçanta.

Ne shtator te vitit 1946, regjistrohet ne Fakultetin Filologjik, ne degën e Orientalistikës dhe ne atë te Romanistikës, ndërsa do te diplomoje ne vitin 1951 Orientalistikën me sukses te shkëlqyeshëm me note mesatare 9 (nënte), kurse ne Romanistike i jep te gjitha provimet, por nuk diplomon.

Hasan Kaleshi, për shkak te kushteve te vështira ekonomike, gjate studimeve ka qene i detyruar te punoje pune te ndryshme fizike, kurse prej vitit 1947-1950, punoi si përkthyes e lektor ne redaksinë e gjuhës shqipe ne Radio Beograd, ne shkurt te vitit 1952, emerohet profesor i shkollës se mesme ne Katedrën e Filologjisë orientale ne Beograd, kurse ne vitin 1955 zgjidhet asistent. Me 26 shkurt te vitit 1960, do te mbroje disertacionin e doktoratës me titull: “Najtariji vakufski dokumenti iz Makedonije na arapskom jetiku” ( Dokumentat ma ta vjetra te vakëfeve ne gjuhen arabe ne Maqedoni), ne fakultetin filozofik ne Beograd. Po atë vit Profesor Hasani,ne katedrën e Orientalistikës do te konkurroj për docent, edhe pse për te shkruhet referat pozitiv, zgjedhja e tije është pezulluar deri ne vitin 1965. Duke qene i demoralizuar për ketë zgjatje te mos emërimit pa përgjigje, ai e lëshon punën ne fakultet. Gjate kësaj kohe ka qene disa here ne Dedinje si përkthyes i disa delegacioneve zyrtare arabe, si dhe ka marre pjese ne disa kongrese shkencore ndërkombëtare.

Punimet e publikuara te Dr. Hasan Kaleshit, deri ne ketë kohe, sidomos nga fusha e turkologjise do te ju bie ne sy dhe do te perciellet me simpati nga shkencëtaret eminent, për çka edhe do ti ndahet bursa shtetërore gjermane përmes Shoqatës se studimeve Uralo-Altaike te Universitetit te Hamburgut për vitin 1965. Këtu do te qëndroj dy vite dhe do te specializoj turkologjine, te profesor te shquar me fame boterore, si qe ishte Dr. Annemarie von Gabain e tj. Ka mesi i marsit i vitit 1967, me ftesën e qeverise se Egjiptit Dr. Hasan Kaleshi do te qëndroj tre muaj si mysafir ne institucionet shkencore te Kajros. Gjate kësaj kohe se bashku me Kamil El Buhajin do te përgatisin për shtyp fjalorin e madhe te vetmin te këtij lloji ne atë kohe ne Jugosllavi, serbo-kroatisht-arabisht, por, për shkak te shpërthimit te luftës arabo-izraelite, ne qershor te vitit 1967, fjalori mbetet i pa përfunduar, pas ndërrimit te jetës se Prof. H. Kaleshit, ne vitet 1980 , fjalori ne fjale e sheh dritën e botimit.

Ne shtator te vitit 1967, Hasan Kaleshi, zgjidhet Bashkëpunëtor i Larte Shkencor ne Institutin Albanologjik te Prishtinës, dhe është një nga themeluesit e ketij institucioni. Tri vite me vone, Dr. Hasan Kaleshi, zgjidhet profesor i rregullt ne Fakultetin Filozofik te Prishtinës. Ne katedrën e Historisë ne fillim, Dr. H. Kaleshi do te ligjëroj dy lende, Gjuhen Osmane dhe Shkencat ndihmse te Historisë. Gjate vitit 1973/1974, me iniciativën e Dr. Hasan Kaleshit, hapet për here te pare ne Universitetin e Prishtinës, Katedra e Orientalistikës.

Dr. Hasan Kaleshi, me pune shkencore filloi te merret mjaft herët, punimet e tij te para i hasim prej vitit 1949. Dr. Kaleshin për tu marre me pune shkencore e shquante prirja, talenti dhe stili, sepse ai posedonte dituri te gjera enciklopedike, ishte një erudit i madhe dhe poliglot i vërtet, sepse pos gjuhës amtare – shqipes, ai shkëlqyeshëm e njihte serbo-kroatishten dhe maqedonishten, kurse nga gjuhet orientale dhe boterore, me te cilat komunikonte, i shkruante dhe i lexonte për mrekulli i njihte këto gjuhe : Turqishten, Osmanishten, Aarabishten, Frëngjishten, Gjermanishten, Italishten, Latinishten, kurse Anglishten e ka shkruar dhe lexuar. Dr. Kaleshi, nuk ishte vetëm njohës i mire këtyre gjuhëve, por edhe njohës i shkëlqyer i atyre kulturave te gjuhefolesve te atyre popujve. Si tille ai i kishte te gjitha parakushtet te merrej me veprimtari shkencore ne shume disiplina. Ceshtjet dhe problemet qe i shtronte Dr. Kaleshi, nuk i trajtonte ne mënyre sipërfaqësore, por ne mënyrë te dëshmuar dhe argumentuar shkencore, duke u ballafaquar me ceshtjet thelbësore, ne baze te te cilave depërton thelle ne ndriçimin dhe studimin e tyre, jo vetëm për ceshtjet e pa studiuara, e te pa zbuluara, por edhe për ceshtjet e kqeinterperetuara, si nga fusha e orientalistikës, turkologjise, alabanalogjise, etnologjisë, si dhe historisë kombëtare gjate periudhës osmane. Prof. Hasan Kaleshi, me punën e tij shkencore, nuk shquhet vetëm si orientalist i njohur dhe i pranuar ne bote, por kontributi i tij shkencore, aspak nuk është i vogël as ne fushën e gjuhës dhe letërsisë shqipe, por edhe ne historinë tone kombëtare.

Opusi i bibliografisë te punimeve shkencore te Dr. Prof. Hasan Kaleshit, eshte shume dimensional, pasi ai ka njohur disa gjuhe te huaja, është marre edhe me disa fusha te ndryshme shkencore, si me : onomastike, arabistike, albanologji, turkologji, filologji, historinë e popullit shqiptare gjate periudhës osmane e tjera fusha shkencore. Dr. Hasan Kaleshi, kontribute te veçanta dha edhe ne zbulimin e shkrimeve ma te vjetra arabe ne Maqedoni dhe Jugosllavi, përkthimin e librave te ndryshëm, botimin e artikujve te ndryshëm, kritikave, recensioneve, përgatitjen e fjalorit, tekstin universitar për Katedrën e Orientalistikës, përgatitjen e studimeve te veçanta te veprimtarisë politike dhe kombëtare te Faik Konicës, ne atë kohe kur nuk përmendej ne asnjë nivel shkollor emeri i F. Konices as ne Shqiperi e as ne Kosove ne kohen e regjimit komunist Dr. Kaleshi ne ate kohe publikonte artikuj te veçante, për personalitetet te tilla, si qe ishte F. Konica, Ibrahim Temo, Mid,hat Frashri (e kishte ne doreshkrim) e shume personalitete te tjera. Dr. Kaleshi, edhe pse ndërroj jete ne kohen kur arriti zenitin e njohurive shkencore, si dhe afirmimin e veprimtarisë se tije shkencore ne Ballkan, Evrope dhe Bote, ai ne moshën 54 vjeçare nderoj jete, pas veti la afër 400 njësi bibliografike. Punimet e tija janë botuar ne shume revista shkencore te vendit dhe te huaja, përmes te cilave ka hapur vizione te reja shkencore te pa trajtuara e te pa ndriçuara, jo vetëm ne mesin tone, por edhe ne Ballkan, Evrope, por edhe me gjere. Dr. Kaleshi, përmes veprimtarisë shkencore te hulumtuar, me fakte dhe argumente, është përpjekë te zgjeroje fushën e kërkimeve, te hapi horizonte dhe opsione te reja, te zbuloje figura, personalitete dhe ngjarje te panjohura deri atëherë nga fusha te ndryshme shkencore.

Publikimet e Dr. Hasan Kaleshit, shquhen për ka rreptësia shkencore, objektiviteti, paanshmëria dhe pa luhatshmëria, virtyte te rralla te cilat i posedojnë vetëm shkencëtaret me fame botërore, pra i tille ka qene dhe ka mbete edhe Prof. Dr. Hasan Kaleshi.

Deri sa punoi ne Prishtine, Hasan Kaleshi u angazhua ne përgatitjen e disa revistave shkencore, te cilat ne atë kohe botoheshin ne Prishtine dhe jashtë saj: Ishte anëtar i redaksisë ne “Gjurmimet Albanologjike”, anëtar dhe kryeredaktor i “Studimeve Historike dhe Filologjike”, anëtar i redaksisë te “Vjetarit” te Arkivit te Kosovës, anëtarë i revistës “Balkanica”, organi i Institutit Ballkanologjik ne Beograd, anëtar i redaksisë te revistës “Jugoslovenski Istoriski Casopis”, me seli ne Beograd, anëtar i redaksisë “Prilog za orijentalnu filologiju”, organ i institutit oriental te Sarajevës, kryeredaktor dhe redaktor përgjegjës i revistës “Studio Humanistika”, anëtar i redaksisë i revistës “Antikitetet e Kosovës”,e tjera revistave shkencore.

Dr. Hasan Kaleshi i cili ne vitet e shate dhjeta, me publikimet e tija shkencore dhe pjesëmarrjen e tije ne kongrese te ndryshme ndërkombëtare, krijoj emër dhe fame botërore, andaj si i tille është zgjedhur edhe anëtar i disa redaksive te revistave shkencore ndërkombëtare si ne: “Der Islam”e cila botohej ne Berlin, ne revistën “Uralo-Altaischen Jahrbuch”me seli ne Hamburg, revistën Sudost Forschungen, me seli ne Munih, anëtar nderi i Institutit te Studimeve Shqiptare ne Minhen dhe anëtari i redaksisë te Edicionit “Albansche Forchungen”. Dr. Hasan Kaleshi, ka qene anëtar nderi, anëtar me korrespondence dhe bashkëpunëtor i disa shoqatave shkencore, institucioneve dhe akademive botërore: Anëtar me korrespondence i Akademisë se Gjuhës Arabe te Kajros ( i vetmi anëtar nga ish Jugosllavia), anëtar i Shoqatës Ndërkombëtare shkencore “Uralo-Altaike” me qendër ne Hamburg, anëtar i konferencës Altaistike te Blomingtonit ne SHBA, bashkëpunëtor i Akademisë te Shkencave te Bullgarisë ne Sofje, bashkëpunëtor profesional i Institutit te Filmave Shkencore dhe Dokumentar, me seli ne Getyngen. Dr. Kaleshi, përmes këtij Instituti ka realizuar një seri filmash shkencore, te cilët kane te bëjnë me folklorin shqiptare, turk, lidhur me etnologjinë, zanatet te cilat vdesin, si dhe kane bere incizime lidhur me ritualet fetare nga territori i Kosovës dhe Maqedonisë Perendimore.

Dr. Hasan Kaleshi, ishte bashkëpunëtor edhe i disa enciklopedive me karakter botëror si: Enciklopedisë Islame me seli ne Stamboll, Enciklopedisë Arabe,me seli ne Frankfurt, Enciklopedisë Kinematografike per filma shkencor me seli ne Getyngen te Gjermanise, Leksikonit Zyr Geshikte Sudosteurapas me seli ne Minhen, ne te cilin Dr. H. Kaleshi ka botuar mbi 28 artikuj për personalitetet e lëvizjes kombëtare gjate periudhës osmane si për: Sami Frasherin, Abdul Frasherin, Naim Frashrin, Pashko Vasen, Eqrem Beje Vloren, Syryja Beje Vloren, Ali Pash Gucin, Dervish Himen, Faik Konicën, Ismail Qemalin, Fan Nolin, Haxhi Zekën, Hasan Prishtinën, Shahin Kolonjen, Kristo Luarasin, Ibrahim Temon, Turhan Pash Permetin etj. personalitete.

Punimet e Dr. Hasan Kaleshit, për shkak se mbshteteshsin ne fakte dhe dokumente origjinale, me kohe krijuan besim dhe interesim te lexuesit dhe koleget e tije, prandaj edhe si te tilla ishin te mirëseardhura për publikim. Punimet e dr. Kaleshit sot i hasim ne shume revista shkencore dhe qendra te ndryshme universitare si ne : Prishtine, Shkup, Beograd, Sarajeve, Titograd, Zagreb, Stamboll, Athine, Ankara, Kajro, Kuvajt, Damask, Paris, Berlin, Napoli, Strasburg, Grac, Munih, Visbaden, Hamburg, Getyngen, Nju Jork etj. qytete.

Nga e gjithë kjo qe u theksua me larte, shihet se opusi i veprimtarise shkencore te Dr. Hasan Kaleshit është shume e gjere dhe shumë dimensional, ketë e dëshmon edhe pjesëmarrja e tije ne me se 40 kongrese e simpoziume ndërkombëtare dhe te vendit, gjithmonë me referate, te cilët çdo here kane zgjuar një interesim te veçante te koleget e tije, si për mënyrën e interpretimit te problemeve shkencore ashtu edhe për idetë origjinale. Për ketë arsye kudo qe merrte pjese krijonte emër, autoritet dhe respekt, sidomos ne arenën ndërkombëtare, për këto arsye edhe është ftuar ne shume Kongrese dhe Konferenca ndërkombëtare si ne: Munih, Hamburg, Paris, Athine, Sofje, Bukuresht, Stamboll, Ankara, Berlin, Rome, Grac, Tirane, Kajro, Aleksandri, Çikago, e tjera qytete.

Njohja e shkëlqyeshme e shume gjuhëve te huaja dhe botërore, Dr. Hasan Kaleshit do te ia mundësoj hulumtimin ne arkivat ma te pasura dhe me bashkëkohore te Evropës dhe ma gjere, si ne: Vjene, Stamboll, Ankara, Berlin, Munih, Rome, Paris, Bukuresht, Kajro e shume te tjera.

Dr. Hasan Kaleshi punoi pa ndërprerje dhe gjithmonë i preokupuar me shkence dhe me fushën e paskajshme te dijes, duke mos u kujdesur sa duhet as për shëndetin e tij, e cila moskujdesje do ti kushtoj me jete. Vdes nga sulmi ne zemër ne moshën 54 vjeçare, me 19 korrik 1976, ne shkallet e ndërtesës te Entit për Mbrojtjen e Përmendoreve te Kosovës ne Prishtine. Vdekja e gjeti ne detyren e shefit te Katedrës te Orientalistikës. Dr. Hasan Kaleshi, ndërroi jete ne zenitin e dijes, ne kulmin e autoritetit shkencore, ne kohen kur mundeshte ma se shumti ti kontribuoj shkencës dhe kombit shqiptare ne ndriçimin e personalieve te anatemuara dhe te pa zbuluara kombëtare .

Vdekja e pa pritur e Prof. Dr. Hasan Kaleshit, nuk shqetësoj vetëm familjen e tij, por edhe miqtë dhe dashamiret ne Prishtine e gjetiu, sidomos vendasit e tij ne Kërcove, te cilët bene përpjekje maksimale për varrosjen e Dr. Hasan Kaleshit ne vendlindje, por një gjë te tille nuk ua mundësonte Ligji i kohës ne fuqi, andaj varrimi i tij u be me 23 korrik 1976 ne varrezat e myslimaneve ne Beograd.

Nga keto pak shenime te shkurta bigrafike te Prof. Dr. Hasan Kaleshit, shihet se veprimtaria e tije shkencore eshte shume dimensionale, temat e ndryshme te cilat i ka trajtuar Dr. Hasan Kaleshi sot citohen jo vetem te punonjsit shkencore ne territoret etnike shqiptare, por edhe te punonjesit tjere shkencore te Ballkanit dhe Evropes , por edhe ma gjere. Nje personalitet me nje daipazan te tille shkencore, lakmojne ta kene shume shtete te Ballkanit, apo Evropes, kurse kombi shqiptare qe e ka, deri e sot per 40 vite, asnji Institucion i larte shkencor nuk organizoje nje simpozium, apo Akademi Perkujtimore, ne perjashtim te organizimit te dy manifestimeve me karakter lokal te financuar privatisht nga bashkevendasit e tije te Keercoves, njeni u organizua me rastin e 20 vjetorit te nderrimit te jetes se tije ( 1996) kurse tjetri manifestim u organizua me rastin e 90 vjetorit te lindjes te Prof. Dr. Hasan Kaleshit, ne vitin 2012,te dy te mbajtur ne Kercove.

Deri me sot, me emrin e ketije shkencetari te madhe, nuk eshte pagezuar asnji institucion shkencor, shkolle apo rruge, qe do te ishte nje privilege i vecante pere Institucion, shkollen apo rrugen sot ta mbante emrine e Prof. Dr. Hasan Kaleshit.

Shpresoj, dhe jame thelle i bindun se gjeneratat e reja te cilet do te merren me veprimtari shkencore, do te dine ma mire se na, ta cmojne dhe vlersojne veprimtarine shkencore dhe kombetare te Dr. Hsan Kaleshit, dhe se me emrin e tije, jo vetem qe do te stolisin shume institucione shkencore, shkolla dhe rruge, por edhe veprimtaria e tije shkencore, do te zeje vendin e merituar ne Historine e Popullit Shqiptar.

***

KONTRIBUTI SHKENCOR I PROF. DR. Hasan KALESHIT, HISTORISE KOMBETARE SHQIPTARE

Prof. Dr. Hasan Kaleshi, si njohës i disa gjuhëve orientale dhe botërore, të cilat ia kanë mundësuar të merret me hulumtime dhe disa disiplina shkencore, në mesin e të cilave, pa dyshim gjurmë të thella ka lënë edhe në fushën e Historisë tonë Kombëtare. Duhet theksuar se çështjet të cilat shtrohen në publikimet shkencore të Prof. Dr. Hasan Kaleshit, nuk janë stolisje shkencore, por ai depërton thellë në problematikën dhe ndriçimin e tyre. Në publikimet e tija, shpesh objekt trajtimi do të jenë tema të pa prekura, dhenje e tezave të reja, trajtimi i çështje deri atëherë të pa njohura, të pa definuara, të pa sqaruara ose gabimisht të interpretuara nga fusha e orientalistikës, turkologjisë, albanologjisë, etnologjisë dhe historisë tonë kombëtare, nga periudha osmane.

Dr. Hasan Kaleshi, në punimin e publikuar në Sarajevë në vitin 1961, të titulluar “Vakefnamja më e vjetër në Jugosllavi”, përmes të cilit punimi, me fakte dhe argumente e ka dëshmuar se vakefnamja më vjetër e shkruar në gjuhën arabe, është ajo e Sungur Çaush beut nga Manastiri, e cila daton nga pjesa e dytë e shek. XIV, në bazë të cilit dokumenti shihet se Sungur Çaush beu ka ndërtuar xhaminë e parë në Jugosllavi, që është njëra ndër më të vjetrat edhe në Ballkan, e cila është ndërtuar në Manastir në vitin 1435, e cila ka ekzistuar deri në vitin 1946 në rrugën “Ivan Milutinoviq”, në vendin e të cilës xhami tani është ngritur një kompleks banesash. Dr. Kaleshi, me këtë publikim e hedhë poshtë tezën e Glisha Elezoviqit, se Allaxha Xhamia e Shkupit është xhamia më e vjetër në Jugosllavi, e cila daton nga viti 1444.

Kontribut të veçantë në fushën e trashëgimisë të historisë të popullit shqiptarë, Dr. Hasan Kaleshi ka dhënë në heqjen dilemave se kush e ka ndërtuar xhamin e Sinan Pashës në Prizren dhe të Sinan Pashës në Kaçanik, përmes punimit, “Veziri i madhë Koxha Sinan Pasha dhe vakefnamja e tij.” Në Kosovë ekzistojnë dy xhami të rëndësishme të cilat e mbajnë emrin e Sinan Pashës, njëra gjendet në Prizren, tjetra në Kaçanik. Për ndërtuesit e këtyre xhamive, është shkruar mjaft si përmes shtypit, ashtu edhe në historiografi, mirëpo këto shkrime kane krijuar shumë dilema dhe paqartësi për ndërtuesitë e këtyre dy xhamive. Në shumë raste është thënë se këto dy xhami i ka ndërtuar Koxha Sinan Pasha, ose të kundërtën, atë në Prizren Koxha Sinan Pasha, kurse atë tjetrën në Kaçanik Sofi Sinan Pasha. Përmes punimit të lartcekur, Dr. Kaleshi i heqë të gjitha dilemat dhe në mënyrë faktografike dëshmon se xhamin e Sinan Pashës në Prizren e ka ndërtuar SOFI SINAN PASHA, Bejlerbe i Budimit, me prejardhje shqiptare, i lindur në katundin Vili të Lumës në Shqipëri, kurse xhamin në Kaçanik, e cila po ashtu e mbanë të njëjtin emër, e ka ndërtuar KOXHA SINAN PASHA, vezir i lartë në hierarkinë e Perandorisë Osmane, pushtues i Jemenit, Tunizit dhe Gjeorgjisë, si dhe udhëheqës i shumë ekspeditave ushtarake, përndryshe me prejardhje shqiptare i lindur në Topojan të Lumës në Shqipëri.

Dr. Hasan Kaleshi, në bazë të dëshmive autentike, dilema të tilla ka hequr edhe me ndërtimin e Kurshumli Hanit në Shkup, për ndërtuesin e të cilit, kanë ekzistuar disa mendime dhe teza të ndryshme. Disa kanë menduar se hanin e ka ndërtuar Perandori Konstantin, disa kanë menduar se e ka ndërtuar Perandori Justinijan, kurse disa shkencëtar serbë kanë përhapur tezën , se atë e ka ndërtuar Car Dushani. Të gjitha këto dilema dhe teza i ka hedhë poshtë Dr. Hasan Kaleshi, në bazë të një dokumenti origjinal në arabisht, përmes të cilit vërteton se Kurshumli Hanin në Shkup e ka ndërtuar MUSLIHUDDIN al MADINI në vitin 1550, i cili përveç këtij hani, ka ndërtuar një xhami në Trepçe dhe një në Novi Pazar.

Vlenë të theksohet se Dr. Hasan Kaleshi, kontribut të veçantë historisë kombëtare i ka dhënë përmes punimit: “Çfarë të dhënash na japin kronikat osmane mbi luftërat shqiptaro-turke në shek. e XV”. Në këtë punim Dr. Kaleshi bënë fjalë për rëndësin e kronikave turke, për njohjen me të kaluarën e historisë të trevave shqiptare. Në punimin në fjalë, autori ka trajtuar tri kronika më të vjetra turke, te Shukurzllahut, ASHIK-PASHAZADES dhe HOXHA SADUDDINIT. Rëndësia e kronikës së parë qëndron në faktin se në të përmenden shqiptarët për herë të parë lidhur me pjesëmarrjen e tyre në Betejën e Kosovës. Në kronikën e dytë ( te Ashikpashzades), përmenden për herë të parë tokat shqiptare, kurse në kronikën e tretë (te Hoxha Saduddinit) shqiptarët përmendën lidhur me plaçkitjen e plotë të territoreve shqiptare.

Dr. Hasan Kaleshi, kontribut të rëndësishëm për historinë tonë kombëtare ka dhënë edhe përmes punimit: “ Një burim turk mbi kryengritjen e shqiptarëve në vitin 1909-1912”. Në punimin në fjalë, autori jep shënime interesante për situatën politike në territoret shqiptare gjatë periudhës së kryengritjeve shqiptare kundër regjimit të osmanilive në vitet 1909-1912. Dr. Kaleshi, përmes këtij artikulli thekson, se nuk do të kemi vlerësim real për kryengritjet shqiptare në këtë periudhë, nëse nuk shfrytëzohen burimet osmane dhe literatura e autorëve pjesëmarrës të kohës, udhëheqësve të ekspeditave turke për shuarjen e kryengritjeve shqiptare. Rëndësia historike e këtij burimi turk qëndron në faktin, se në të përveç shënimeve të detalizuara që jep për ngjarjet që janë zhvilluar në atë kohë, konstatohet se kryengritjen shqiptare kanë qenë shkaktarët kryesor që Perandoria Osmane të humb Rumelinë. Punimi i lartcekur ka rëndësi të madhe jo vetëm për historinë e popullit shqiptarë, por edhe për Historinë e Ballkanit në tërësi.

Njëra ndër tezat e reja të paraqitur për herë të parë nga Prof. Dr. Hasan Kaleshi, në vitin 1975 në gjuhën gjermane me titull: “Depërtimi turk në Ballkan dhe islamizimi-faktorë të ekzistencës etnike dhe kombëtare ëe popullit shqiptare” e cila tezë sot është standardizuar, edhe pse pas rënies të sistemit monist, ka pasur shumë raste, që këtë tezë kanë dashur të përvetsojnë disa shkencëtar shqiptarë sit e veten, duke tentuar të tregojnë se ato janë të parët të cilët përhapin një tezë të tillë.

Dr. Hasan Kaleshi, përmes punimit në fjalë, edhe pse bie në kundërshtim me historiografinë bashëkohore shqiptare të kohës, e cila në depërtimin e Perandorisë Osmane në Ballkan dhe në islamizimin e shqiptarëve, gjenë vetëm elemente negative, ai në këtë studim paraqitet me një tezë krejtësisht tjetër, duke theksuar dhe argumentuar se në kohën kur shqiptarët ishin pa shtet, pa kishë të tyre, pa tradita kulturore, pa klerë, pa shkolla, të rrethuar nga Bizanti në njërën anë, nga shteti serb në anën tjetër, nga Venediku në anën bregdetare, në këto rrethana nuk ka pasur kurfarë gjasash të ekzistojnë si komb. Me depërtimin turk në Ballkan, me shkatërrimin e Bizantit dhe të shtetit serb, me deziorentimin e kishave të tyre i hapet rrugë ekspansionit shqiptarë nga veriu, në këtë mënyrë njëkohësisht pengohet asimilimi i shqiptarëve nga elementet e lartcekura.

Kontributi shkencor i Prof. Dr. Hasan Kaleshit, në fushën e historisë kombëtare, nuk është i vogël, ai në këtë drejtim ndriçoi një vargë personalitetesh të cilët vepruan në kohën e Perandorisë Osmane. Për disa prej tyre, për herë të parë shkroi pikërisht Dr. Hasan Kaleshi siç është rasti për Dr. Ibrahim Temon, disave personalitete do t’ua begatojë veprimtarinë e tyre kombëtare, kurse disa nga ato do t’i ngriti në piedestalin më të lartë e shkencor, duke i rradhitur në mesin e enciklopedistëve dhe shkrimtarëve më të mëdhenj shkencor të rangut botëror, siç është rasti me Sami Frashërin.

Dr. Kaleshi, jo vetëm që ka pas prirje dhe talent për me u marrë me punë shkencore, por ai ka pasur edhe guxim, sepse ai ka publikuar veprimtarin kombëtare të disa personaliteteve kombëtare, që kolegët e tij të kohës, nuk kanë guxuar as emrat me ua përmendë, siç është rasti me Mid’hat Bej Frashërin , për të cilin më së miri na flet dorëshkrimi i cili është gjetur mbi tavolinën e punës, duke e përgatitë artikullin për leksikonin biografik cili botohej në Munih, por mjerisht, dorëshkrimi ka mbetur i pa përfunduar dhe pa botuar, jo vetëm për Mid’hatin Frashërin, por edhe për shumë personalitete tjera kombëtare të cilët kanë qenë të paraparë të botohen në atë leksikon, për shkak të vdekjes së pa pritur të Dr. Hasan Kaleshit . Për të shkruar në atë kohë për Mid’hat Frashërin, themeluesin e Ballit Kombëtar, nuk është dashur me pas vetëm dituri, por edhe guxim, të cilat virtyte nuk i kanë munguar Prof. Dr. Hasan Kaleshit. Në këtë kontekst duhet cekur se Dr. Kaleshi shkroi në atë kohë artikuj edhe për disa personalitete kombëtare, për të cilët në kohën e komunizmit nuk flitej as që shkruhej në të dy anët e kufirit si për: Faik Konicën, Eqrem e Syreja Bej Vlorën, Ibrahim Temon e shumë të tjerë. Kur është fjala për Faik Konicën Dr. Kaleshi me rastin e shënimit të 100 vjetorit të lindjes së Konicës, të cilin përvjetorë e shënon Federata Panshqiptare “VATRA” në vitin 1976 në Nju Jork, paraqet temën: “Faik Konica dhe marrëdhëniet e tij me Austro-Hungarinë”, të cilin referat, për shkak të ndërrimit të pa pritur të jetës së tij, e ka lexuar në simpozium me lot në sy, Z. Edvard Liho. Profesorë Kaleshi, përmes punimit në fjalë, jep një kontribut të veçantë të lëvizjes kombëtare, politike dhe letrare të Faik Konicës. Po ashtu përmes këtij artikulli, Autori nxjerrë në pah aktivitetin politik dhe kombëtarë të Konicës, në përhapjen e ndjenjave kombëtare shqiptare dhe popullarizimin e tyre te intelektualët e kolonive shqiptare në vende të ndryshme të botës, në ngritjen dhe afirmimin e problemit shqiptarë në Evropë dhe Amerikë, luftën e tij diplomatike dhe intelektuale kundër copëtimit të territoreve shqiptare, si dhe pjesëmarrjen e tij në konferencat ndërkombëtare lidhur me caktimin e kufijve të shtetit shqiptarë.

Vlenë të theksohet së në Biographische Lexikon zur Geschchte Sudosteuropas, (Leksikon për historinë e Evropës Juglindore) me qendër në Munih, Dr. Hasan Kaleshi ka botuar 28 artikuj të personaliteteve të lëvizjes kombëtare shqiptare gjatë periudhës osmane, si për : Abdyl Frashërin, Pashko Vasën, Eqrem Bej Vlorën, Syrija Bej Vlorën Ali Pashë Gucinë, Sami Frashërin, Haxhi Zekën, Hasan Prishtinën, Abedin Pashë Prevezën, Sami Frashërin, Dervish Himën, Shahinë Kolonjën, Faik Konicën, Kristo Luarasin, Turhan Pashë Përmetin, Ibrahim Temon, Fan Nolin, Ismail Qemalin e shumë të tjerë , veprimtaria kombëtare e të cilëve ka qenë kryesisht zgjedhja e çështjes shqiptare, krijimi i një shteti të natyrshëm shqiptarë. Artikujt e lartcekur për personalitetet në fjalë, për mendimin tim, nuk janë botuar rastësisht në atë kohë në gjermanisht nga Dr. Hasan Kaleshi, por, per qëllime të caktuara, duke dashur përmes tyre, ta njohi opinionin më të gjerë intelektual shkencor evropian, lidhur me kërkesat dhe angazhimet e rilindësve tanë, për zgjedhjen e çështjes kombëtare.

Siç kemi theksuar më lartë, punimet shkencore të Prof .Dr. Hasan Kaleshit, nga fusha e historisë, nuk janë të qëndisura me korniza romantike, por duke qenë të mbështetura në dokumentet autentike, kanë vlera të veçanta për historinë tonë kombëtare, sepse përmes tyre ai hap shtigje të reja historike, zbulon personalitete të mirëfillta kombëtare, jep teza të reja, heqë konfuzione dhe dilema deri atëherë të pa sqaruara. Dr. Hasan Kaleshi me veprimtarinë e tij parimore dhe principet shkencore, jo vetëm që ka mbetë i pa vdekshëm për botën shkencore, por ai i ka pasuruar të gjitha ato disiplina shkencore me të cilat është marrë në tërësi, në veçanti ka pasuruar edhe Historinë e tonë Kombëtare, andaj si i tillë do të zënë, edhe vendin meritor në Historinë e Popullit Shqiptarë.

Shenimi i autorit:E nderuara Redaksi e Diellit,

Po ju dergoj nje artikull per botim, kushtuar Prof. Dr. Hasan Kaleshit , me rastin e 40 vjetorit te nderrimit te jetes se tij .
Ju pershendes duke ju deshruar shendet dhe suksese ne pune, Riza
Sadiku, Prishtine.

DHIMITËR BERATI,PERSONALITET I MENDIMIT DHE VEPRIMIT ATDHETAR

June 7, 2014 by dgreca

Shkruan:Eugen SHEHU/
Korça e bukur në gjoks të malit moravë të shtetit amë,ajo Korçë që ka nxjerë aq shumë burra në shekullin që lamë pas,do të lindëte dhe ritëte edhe kolos të mendimit atdhetar.Nëse Butka,Panariti , Grameno,Matraku etj,do të endeshin maleve të jugut të Shqipërisë me armë në dorë për të mbrojtur trojet tona prej hordhive greke,të tjerë burra do të përpiqeshin me kartë e pendë për të ndriçuar rrugën e shqiptarizmës.Dhimitër Berati bën pjesë pikërisht në këtë plejadë të ndritur të mendimtarëve të Rilindjes sonë,fjala e të cilëve shkonte po aq larg sa plumbi i pushkës së trimave të maleve.Dhimitri lindi në qytetin e Korçës në tetorin e vitit 1886,në një familje zanatçinjësh.Në fund të shekullit 19-të,Korça po trazohej gjithmonë e më shumë prej furtunave helene të cilat të ndikuara dukshëm prej Patriarkanës së Stambollit,përgadisnin copëtimin e shpejtë të Shqipërisë, natyrisht përmes aleancave të fshehta me serbët dhe bullgarët.
Mësimet e para i merr në qytetin e Korçës,por shkolla shqipe e asaj kohe,jo rrallë do të virej përpara vështirësish të jashtëzakonshme.Kleri osman dhe ai grek,në luftën e tyre për zona të influencës,përpiqeshin të godisnin pikërisht shkollën shqipe e cila gjithsesi ishte shndrruar në çerdhe të përhapjes së shqiptarizmës.Në fillim të shekullit të 20-të,pikërisht kur pati marrë mësimet e para,falë mirëqenies ekonomike familjare,si edhe disa miqve të të jatit,Dhimitri 14 vjeç i drejtohet Konstancës së Rumanisë.Në Konstancë,në fillim të shekullit të kaluar,ishte një koloni e vogël shqiptarësh, të cilët ndonëse patën mërguar për bukën e gojës,nuk patën harruar atdheun e tyre.Përgjithësisht aty kishin shkuar shqiptarë nga Korça,Kolonja,Starova dhe Manastiri, të cilët u bashkuan rreth njëri-tjetrit duke ruajtur në këtë mënyrë jo vetëm gjuhën shqipe por edhe traditat,zakonet dhe historinë e të parëve.Në një mjedis të tillë,Dhimitër Berati jo vetëm do të merrte njohuri në studimet e mesme dhe të larta por do të mbronte pareshtur në vetëdijen e tij,ndjenjat e fuqishme të shqiptarizmës.Pas studimeve të mesme,Dhimitër Berati do të mbaronte me rrezulltate mjaft të larta Fakultetin e Shkencave Politiko-Administrative të Bukureshtit. Kanë qenë disa prej atdhetarëve shqiptarë në Bukuresht,të cilët ndikuan në formimin e karakterit të Dhimitrit,por nga letërkëmbimet që kemi mundur të gjejmë,shohim se si do të ishte në mënyrë të veçantë në shoqërinë e Ibrahim Temos.Të dy sëbashku ata do të shiheshin shpesh në zyrat e shoqatës “Dituria” e cila asaj kohe zhvillonte një veprimtari atdhetare që i kalonte kufijtë e kolonisë shqiptare.Janë disa nga veprat fundamentale të kuluturës shqiptare të shkruara prej Sami Frashërit,Naim Frashërit,Jani Vretos etj,të cilët u shtypën në Bukuresh prej atdhetarëve shqiptarë,për t’u shpërndarë pastaj anekend trojeve shqiptare.Dhimitër Berati,pati fatin e madh,t’i kalojë nëpër duar i pari këto vepra të rilindasve tanë të shquar me çrast u angazhua në mënyrë të vazhdueshme dhe pa u frikësuar,në rrjedhat e lëvizjes autonomiste shqiptare.
Ngase mbaron me rezulltate të shkëlqyera Universitetin e Bukureshtit i hapen dyert për të punuar në admnistratën e lartë të Rumanisë.Dhimitër Berati parapëlqen të shkojë në Korçën e vet të dashur dhe të zgjoj mendjet e bashkëmoshatarëve të vet,t’i nxitë ata në rrugën e dijes,të përparimit, të pavarsisë.Në fillim të vitit 1908, e shohim të punojë si mësues në shkollën shqipe të qytetit.Ky vit do të ishte triumfi i Turqve të Rinj,të cilët fillimisht lejuan çeljen e shkollave shqipe si edhe disa reforma sipërfaqsore.Dhimitër Berati me entuziazmin që e karakterizonte si edhe guximin e vetëdijshëm së bashku me gjuhën shqipe do të përcillte tek nxënësit e vet,ndjenjën e fuqishme të atdhetarizmit,atë ndjenjë të fashitur e nëpërkëmbur ndër shekuj.Një prej mësuesve të kësaj shkolle na bën me dije veç të tjerave se ; “Kjo shkollë ndodhej nën drejtimin e shkruesit të këtyre radhëve por në të kanë dhënë mësim edhe z.Dhimitër Berati,Thoma Avrami dhe të tjerë mësues”.( Thanas Floqi “Lufta për çlirim kombëtar 1878-1912” Tiranë 1962, fq 41 ).
Dhimitër Berati në vitin 1908,iu kushtua tërësisht çështjes së arsimit shqiptar dhe në mënyrë të veçantë problemit të gjuhës shqipe.Në mënyrë të veçantë në Korçë,aty ku pati lindur e para shkollë shqipe.Dhimtër Berati në bashkëpunim të ngushtë me Sotir Pecin,Ilo Mitkë Qafzezin dhe motrat Qiriazi duke nxitur e përhapur idenë e alfabetit me gërma latine.Dhimitër Berati,menjëherë pas vendimeve të Kongresit të Manatsirit në vjeshtën e vitit 1908,iu vu punës së tij si mësues për edukimin e gjeneratave të reja me ndjenjën e shqiptarizmit si edhe prirjet drejt familjes së madhe të Evropës së qytetëruar.Ndonëse i ri në moshë,ai do të shquhej sa për intelegjencën e rallë aq edhe për përkushtimin ndaj lëvizjes sonë kombëtare.Në vitin 1919,Dhimitër Berati merr pjesë në Kongresin e Elbasanit,si përfaqsues i qytetit të Korçës,së bashku me Sevasti Qiriazin.Nga tribuna e këtij Kuvendi tjetër për gjuhën shqipe,ai do të shpaloste pikpamjet e veta,në gjurmë të ideve dhe detyrave që u caktuan nga Kongresi i Manastirit.Përkrah atdhetarëve të tjerë shqiptarë,Berati do të ngrinte fort zërin se kish ardhur koha që pikërisht në Elbasan të ngrihej shkolla e cila do të përgadiste mësuesit e ardhshëm të gjuhës shqipe.Ai do të mbronte fort në këtë Kuvend,bindjet e atdhetarit Luigj Gurakuqi që kush e donte Shqipërinë,të falte për të ngritur shkolla,pasi e ardhmja e atdheut kërkonte padyshim njerëz të pushkës por dhe të penës.Bindjet dhe kurajoja e tij,bënë që intelegjenca dhe populli i Korçës,ta zgjedhin Dhimitër Beratin si përfaqsues të tyre edhe në Kongresin e Dytë të Manastirit,në vjeshtën e vitit 1910,në bashkëpunim me motrat dhe vëllezërit Qiriazi,Ibrahim Temon, Mid’hat Frashërin dhe Luigj Gurakuqin,Dhimitër Berati do të ndikonte drejtpërdrejti në përhapjen e gjuhës dhe të shkollave shqipe.Pikërisht i nxitur nga bashkëpuntorët e tij,Berati ndërmerr disa udhëtime radhazi në kolonitë shqiptare në Rumani duke mbledhur të holla duke shtypur libra dhe duke shpërndarë ata fshehtas në trevat shqiptare.Në fillim të vitit 1912,Dhimtër berati ndalohet për disa ditë në admnistratën ushtarake të qytetit të Manastirit,kinse për disa verifikime,por me ndërhyrjen e disa atdhetarëve,në mes të të cilëve edhe Çerçiz Topulli,del prej garnizonit osman dhe përcillet prej trimave,pranë familjes së vet në Korçë.Në pranverën e vitit 1912,Dhimitër Beratin e shohim përsëri në Konstancë e Bukuresht.Tani ai mban lidhje të ngushta me Luigj Gurakuqin dhe Isamil Qemalin e Mit’hat Frashërin,duke transmetuar në këtë mënyrë,në kolonitë shqiptare të Rumanisë,përgaditjet dhe lëvizjet që vlente të bëheshin për pavarsinë e atdheut të tyre.Në të njejtën kohë,në bashkëpunim me Dhimitër Ilon,Berati ndërhyn energjikisht pranë qeverisë rumune,duke mundësuar ndihmën e kësaj të fundit në dobi të shqiptarëve.”Qeveria rumune ka qënë në favor të lirisë dhe pavarsisë shqiptare:Me këtë rast Taqe Iunesku,nëpërmjet patriotit Kristo Meksi i dërgon Ismail Qemalit,kryetarit të komisionit shqiptar,një çek prej 500 mijë franga ari për shpenzimet e rastit.Ismail Qemali bashkë me Luigj Gurakuqin,Kristo Meksin dhe Dhimitër Beratin u nisën për në Vjenë”.(S.Vllamasi “Ballafaqime politike në Shqipëri”-Tiranë 2000 , faqe 68 ).
Dihet tashmë lufta dhe përpjekjet e mëdha diplomatike që Ismail Qemali,bëri pranë kancelarive evropiane të asja kohe.Ka qenë tejet e vështirë për Fuqitë e Mëdha të Evropës,të ndikonin në ngjarjet që do të sillnin pavarsinë e vendit tonë.Kjo për arsyen e thjeshtë se pas rrëzimit të perandorisë osmane,Fuqitë e Mëdha nxuarën nga sirtarët,planet e kahershme të tyre për coptimin e trojeve shqiptare,duke dashur të kënaqin satelitet e tyre në Ballkan.Në këto bisedime të gjata e të lodhshme,në krah të Ismail Qemalit do të ishte kurdoherë Dhimitër Berati,i cili ndonëse i ri në moshë, do të dinte se si të kërkonte të drejtat e mohuara të kombit të vet.Në vjeshtën e vitit 1912,Dhimitër Berati do të shkonte në Shqipëri së bashku me Ismail Qemalin,Luigj Gurakuqin, Vangjel Meksin dhe atdhetarë të tjerë.Ai do të provonte vështirësitë e mëdha me të cilat rëndom përballen burrat,por edhe kënqësinë që ishte në Vlorë,në atë ditë të 28 nëndorit 1912, i zgjedhur njëzëri prej kolonive shqiptare që prej vitesh patën mërguar në Rumani.Duke shtërnguar duart me bashkëpuntorët e tij të hershëm Mid’hat Farshërin,Bedri Pejanin,Rexhep Mitrovicën etj, 26 vjeçari Berati do të hynte krenarisht në sallën e atij kuvendi emblematik për krejt shqiptarët.Në telegramin që konsulli austrohungarez në vlorë i dërgon Vjenës dhe e bën me dije për përfaqsuesit shqiptarë,midis të tjerave lexojmë ; “Për shoqërinë “Bashkimi” në Bukuresht ;Dhimitër Zografi, Pandeli Cale,Kristo Meksi,Dhimitër Mborja,Pandeli Mborja,Dhimitër Berati”.( Arkivi Qëndror i shtetit – Tiranë. Fondi 591 , dosja 2 , fleta 12 ).
Duke parë aftësitë intelektuale të tij,Qeveria e Përkohshme shqiptare e dalë nga Kuvendi i Vlorës, e ngarkoi Dhimitër Beratin me detyrën e kryeredaktorit të gazetës “Përlindja e Shqypnies” si dhe sekretar të misionit diplomatik të kryesuar prej Ismail Qemal Vlorës.Krijimi i shtetit të pavarur shqiptar,me të gjitha strukturat e tij ishte jo vetëm detyrë e ngutshme por edhe premisë e domosdoshme për ta njohur Shqipërinë në arenën ndërkombëtare.Nëpërmjet gazetës “Përlindja e Shqypnies” Dhimitër Berati u përpoq të nxiste sa më tepër vetëdijen nacionale të bashkëkombasve të vet që këta të rroknin armët dhe të mbronin me jetët e tyre,jetën e shtetit të parë shqiptar.Ndërkaq,pena dhe vizioni përparimtar diplomatik i Beratit,nuk munguan që nëpërmjet faqeve të kësaj gazete t’u bënin thirrje kancelarive evropiane për t’i ardhur në ndihmë çështjes shqiptare.Në verën e vitit 1913,ngase pat mbaruar univeristetin për admnistrim në Bukuresht,me porosi direkt të Ismail Qemalit,Dhimitër Berati ngarkohet në funksionin e admnistratorit të spitaleve të vendit.Kush e ka parasysh zhvillimin ekonomiko-shoqëror të shtetit amë në fillimet e shekullit të kaluar, e ka të qartë se në çfar vështirësije virej Dhimitër Berati.Megjithatë,ky atdhetar i pabujë e priti me ndjenjë të lartë përgjegjësie këtë mision,duke dhënë ndihmesën e vet të pakursyer.Gjithsesi,
Ai do të gjendej pranë Ismail Qemalit në momentet më të vëshira që po kalonte Shqipëria dhe diplomacia e saj,veçanërisht pas rebelimeve të verbëta të shqiptarëve të udhëhequra nga Haxhi Qamili dhe të përkrahura nga shovenizmi sllavo-helen.Me largimin e Ismail Qemalit nga Shqipëria, Dhimitër Berati do të shkonte për pak kohë në Korçë dhe prej andej sërisht në Rumani.Edhe këtu, Berati nuk do t’i rreshtëte për asnjë çast përpjekjet e veta në mbrojtje të pavarsisë së Shqipërisë dhe në ruajtjen e tërësisë territoriale të saj.Në bashkëpunim të ngushtë me komunitetin shqiptar në Rumani,ai do të sensibilizonte jo vetëm Bukureshtin por edhe Romën,Parisin e Gjenevën,lidhur me padrejtësitë që vazhdonin t’i bëheshin kombit tonë.Është kjo arsyeja që në vitin 1919,kolonia shqiptare e Rumanisë e dërgon Dhimitër Beratin si përfaqsues të përhershëm të saj në delegacionin për Konferencën e Paqës në Paris.Dihet tanimë se në këtë Konferencë,shqiptarët u përfaqsuan me 4 delegacione,çka tergonte përçarjen e madhe politike të kombit tonë.Sidoqoftë Dhimitër Berati, në krah të atdhetarëve të tjerë shqiptarë,dijti të bashkojë kurdoherë forcën e mendimit dhe të logjikës së tij me ate të burrave të tjerë shqiptarë,të delegatëve të tjerë. Njëherazi,ai do të trishtohej së tepërmi kur bashkëkombas të vet,për qëllime nga më ordineret,kërkonin të shisnin deri atdheun e tyre:Kështu,në një letër që i dërgon Mid’hat Frashëri,prej Parisi,më 8 korrik 1919,midis të tjerave shkruan ; “Tek Gurakuqi sapo lexova një broshurë, e cila më bëri përshtypje të thellë.Është një promemorje me anë të së cilës disa prej bashkëatdhetarëve tanë me banim në SHBA,kërkojnë aneksimin e vendit të tyre nga Greqia.Po të mos kisha parë këtë promemorje,kurrë nuk do të kisha besuar se egzistuaka një propagandë grekomane kaq e fortë ndër bashkëatdhetarët tanë atje… Po ju bëj me dije menjëherë që nga ana juaj t’i shkruani “Vatrës” mbi këtë punë, e cila sipas opinionit tim ka shumë rëndësi.Ka shumë të ngjarë që këta të gjorë,nuk kanë pasur qëllim të firmosin një shkresë të tillë.Sidoqoftë,një komision i formuar nga disa persona të njohur,mund t’u marrë firmat,në mos të gjithëve,të paktën një pjese të atyre që kanë firmosur këtë akt tradhëtie”( Arkivi Qëndror i shtetit – Tiranë.Fondi 35 , dosja 134 , fleta 4 ).
Në krejt kohën e qëndrimit në Konferencën e Paqes në Paris,Dhimitër Berati do të shndrohej në tribun të mendimit të emancipuar shqiptar lidhur me rrjedhat tragjike të ngjarjeve që kalonte vendi ynë.Janë me dhjetar fjalë të tij,projekte,rezoluta apo protesta të ndryshme,jo vetëm në Konferencën e Paqes por edhe në kancelaritë e ndryshme evropiane,të cilat rëfejnë shpirtin e madh dhe kulturën e gjërë të këtij atdhetari.Fjalëpak nga natyra por edhe gojëmbël,ai do të dinte të ulej me atdhetarë të tjerë shqiptarë madje edhe kur këta patën gabuar.Në mënyrë të veçantë,Berati do të kthjellonte idetë e veta me Mid’hat Farshërin,Mehmet Konicën etj,duke qenë kësisoj kurdoherë i qartë dhe i vendosur në mbrojtjen e çështjes shqiptare.Në ngjarjet e vitit 1922,të cilat nxuarën si protagonistë kryesor të fateve të Shqipërisë,Ahmet Zogun,Dhimitër Berati ishte ende i vendosur në Paris,si i dërguar i kolonisë shqiptare të Rumanisë.Në tetorin e këtij viti ai do të pritej në audiencë prej kryeministrit shqiptar në Tiranë dhe fjalë pak siç ka qenë,do të pranonte prej burit të Matit,funksionin e drejtorit të Zyrës Politike në Ministrinë e Punëve të Jashtme.Në këtë funksion,Dhimitër Berati do të ndiqte me shqetsim të vazhdueshëm çdo hap të shtetit shqiptar,të dalë prej Kongresit të Lushnjës,duke dashur të ndërtojë një politikë të jashtme me sa më shumë frymarrje.Shqipëria jo vetëm duhej të forcohej së mbrendshmi por vlente të thoshte fjalën evet edhe në diplomacinë evropiane,me ç’rast Berati s’i kursen energjitë për asnjë moment.Janë me dhjetra raporte dhe udhëzime që Dhimitër Berati ka përgaditur për Ministrinë e Jashtme dhe Kryeministrinë e viteve 1922-1923,ku viret theksi tek bashkëpunimi i të gjithë forcave atdhetare,në dobi të diplomacisë të vendit.Detyra si drejtor i Zyrës Politike dhe më pas sekretar i Përgjithshëm i Ministrisë së Punëve të Jashtme,s’e ka penguar askurrë Dhimitër Beratin të marrë përsipër çështje të tjera më delikate.Kështu,në verën e vitit 1923,dërgohet me porosi të kryeministrit,Ahmet Zogut, të përfaqsojë Shqipërinë në grupin e Kontrollit Ndërkombëtar të Kufijve.Shtypi shqiptar i asaj kohe shkruan tekstualisht ; “Komisioni,ka tri ditë që ka shkuar në leskovik dhe si të mbarojë atje do të hidhet në Janinë e prej andej në Korfuz.Qeveria jonë përfaqsohet nga z.Dhimitër Berati,një nga të zotët për këtë punë kaq me rëndësi,meqenëse z.Berati ka lënë mjaft studime dhe është praktikuar duke ndjenjur dy vjet në Paris bashkë me Mid’hat Frashërin”.(Gazeta”Koha”-Korçë 28.07.1923).
Përfaqsuesi i palës greke në këtë komision,kolonel Boçari,i nxitur nga qëllimet shovene të Athinës, u përpoq ta bënte për vehte Dhimitrin,duke patur parasysh që ky ishte ortodoks.Por meqë në momentet e parë,ai e kuptoi se Berati do të ishte jo vetëm i pakompromentuar,por edhe autoritar në fjalën dhe vendimet e veta.Me atë frëngjishten e vet ekselente,me kulturën e gjithanshme,Berati do të fitonte respektin e ushtarakëve të lartë francezë,italianë e britanikë,të cilët kryesonin punimet e komisionit në fjalë.Në një prej letrave që i dërgon në vjeshtën e vitit 1923,Mid’hat Frashërit,lidhur me debatet ndaj helenëve,midis të tjerave Berati shkruan , “Pjesa teorike e punës do të marr fund por druaj shumë kundërshtime gjithfarësh nga ana e grekërve.Në kundërshtim me protokolin dhe me kompetencën e Komisionit,qeveria greke kërkoi dy katunde tonat ;Bobicka dhe Radati,afër Sarandaporos.Me nj’anë pranojnë vleftësinë e protokolit,m’anën tjetër duan ta shkelin…Është e kot t’ju them se u hëngrëm mjaft me delegatin grek mbi këtë pikë…”(Arkivi Qëndror i Shtetit – Tiranë Fondi 35 , dosja 134, fleta 27 ).
Në vitet 1924-1925,Dhimitër Berati caktohet në funksionet e kryekonsullit në Sofje si edhe zv/ përfqasuesit shqiptar në Paris.Sërisht do të virej në provë intelegjencia dhe atdhetaria e tij,të cilat nuk munguan për asnjë çast.Gjatë kësaj periudhe,Berati shkruan disa shkrime në gazetat më presitigjioze për historinë e Shqipërisë,gjithashtu mban konferenca dhe leksione për gjeografinë,etnologjinë dhe të kaluarën e popullit tonë,në institutin e studimeve të Evropës.Për më tej,në këtë Institut me përpjekjet dhe veprimtarinë e drejtpërdrejtë të Dhimitër Beratit,u çel edhe një kurs i shkurtër për gjuhën shqipe,ku mundën të merrnin leksione të plota,mjaft prej studiuesve të huaj të cilët ishin të interesuar në këtë rrafsh.Në verën e vitit 1925,dhuna shovene e Athinës,ndaj popullsisë së pambrojur çame po arrinte kulmin:Përpara kësaj dhune duhej patjetër të thoshte fjalën e vet diplomacia shqiptare.Mid’hat Frashëri,asaj kohe Ministër Fuqiplotë i Shqipërisë në Athinë në një prej telegrameve të shumtë dërguar Tiranës zyrtare,pasi i njihte me gjëndjen më të fundit,këshillonte Ministrin e Jashtëm pos të tjerave :”Bashkë me telegrafin duhet që shkëlqesia Juaj të jipni urdhër sekretarit që kini në Gjenevë,të përpiqet për këtë çështje.Nëse nuk kemi sekretar pranë Lidhjes së Kombeve,atëherë ju lutem të emëroni z.Dhimitër Berati në këtë post dhe t’i jipni urdhër të vejë në Zvicër.Shkëlqesia Juaj,kini nga ana ime një raport të gjatë… ku rrëfej nevojën e një zyrtari shqiptar në Gjenevë dhe cilësitë e z.Berati që e bëjnë titularin më të volitshëm në këtë detyrë “.(Arkivi Qëndror i shtetit – Tiranë. Fondi 251 , dosja 131 , fleta 373 ).
Ka qenë sigurisht kjo njëra nga arsyet,me ç’rast qeveria shqiptare e dërgon Dhimitër Beratin në Lidhjen e Kombeve,vend në të cilën diplomati i shquar do të shtonte sa më shumë përpjekjet atdhetare jo vetëm për banorët etnik të Çamërisë,por edhe për krejt shqiptarët që jetonin në trojet etnike shqiptare të okupuara padrejtësisht nga serbosllavët.Njëherazi,me nismën e tij,Dhimitër Berati zhvilloi një kurs të përgjithshëm të gjuhës shqipe pranë Institutit të Studimeve Evropiane,në bashkëpunim të ngushtë edhe me albanologun e shquar Dhimitër Jorga.Duke patur parasysh se Evropa nuk e njihte si duhet historinë e kombit të vet,Dhimitër Berati përktheu në gjuhë të ndryshme mjaft nga autorët e dëgjuar shqiptarë,duke dashur të mbysë sadopak zërat e shfrenuar dhe tamtamet e propagandave sllave dhe greke.
Në vitet 1928-1934,Dhimitër Berati nuk nguron të japë kontributin e vet në sferat më të larta të diplomacisë shqiptare të asaj kohe.Regjimi i ri monarkik,u ndesh që në fillim me një varg vështirësish në fushën diplomatike si edhe ngatëresa të panumërta që kishin burimin në konfliktet ballkanike.Shtetit shqiptar duhej t’i kapërcente këto vështirësi sa më shpejt,pasi ato lidheshin jo vetëm me ekonominë e prapambetur,por sidomos me stabilitetin politik e ushtarak,po aq sa edhe vetë të ardhmen.Në disa prej momenteve kryesore,veçanërisht në marëdhëniet me Italinë,vetë Mbreti Zog merrte pëlqimin e Dhimitër Beratit,duke parë tek ai jo vetëm atdhetarin e shquar po sidomos personalitetin që mund të lidhte të tashmen me të ardhmen.Madje në disa momente jo fart të këndshme në fillim të vitit 1934 lidhur me ekonominë e vendit tonë,Mbreti Zog i ofron Dhimitër Beratit postin e Ministrit të Ekonomisë Kombëtare.Në dy vitet e qëndrimit të tij në këtë funksion, marëdhëniet ekonomike midis Shqipërisë dhe Italisë,njohën ndofta periudhën më të shkëlqyer të bashkëpunimit.Me pikpamje tejet reformatore për sitemin ekonomik të vendit,nisur nga dëshira për një përparim sa më të shpejtë dhe të natyrshëm të ekonomisë shqiptare,Dhimitër Berati mundi të marrë shumë kapitale (aspak siç u than në 50 vjetë komunizëm,”për të shitur Shqipërinë”)por përkundrazi për ta orientuar ate drejt perëndimit.Janë me qindra urdhëra,telegrame,fjalë dhe bisedime,ku provohet se çdo veprim ekonomik i Monarkisë,është paraparë së pari në rrafshin politik se çafr mund t’i shërbejmë mirë qeversijes dhe stabilitetit politik në vend:pasuritë e atdheut tonë në këto vite jo vetëm që nuk u shitën për qëllime politike,por më së shumti u evidentuan,u zbuluan,u ndërtua infrastruktura e domosdoshme për t’i paisur të gjitha në duar të popullit.Roli i Dhimitër Beratit në këtë fushë ka qenë i padiskutueshëm.Forca e thellë e këtij personaliteti do të spikaste edhe në vjeshtën e vitit 1941,atëherë kur me thirrjen e disa patriotëve të tjerë shqiptarë,ai pranoi postin e Mnistrit të Kulturës Shqiptare dhe zv/ministër i arsimit.Shumë shkolla të çelura në atë kohë,qoftë në Kosovë qoftë në Maqedoninë shqiptare,mbajnë firmat dhe vulën e Dhimitër Beratit.Ai vetë do të vizitonte këto shkolla duke u bërë thirje mësuesve nga shteti amë që të kontribonin duke vajtur konkretisht dhe duke përhapur diturinë në viset ku regjimi i urryer serbosllav kishte bërë çmos të zhdukte çdo frymë shqiptarizmi.Në bashkëpunim të ngushtë me Fejzi Alizotin dhe Iljaz Agushin,atdhetari i shquar Dhimitër Berati do t’i përgjigjej etjes së madhe të shqiptarëve jashtë shtetit amë,me qindra e mijëra teste shkollore të cilat përshkroheshin fundekrye prej ndjenjave atdhetare të Shqipërisë Etnike,lirisë dhe demokracisë moderne.
Me vendosjen e diktaturës komuniste në shtetin amë,Dhimitër Berati largohet nga Atdheu. Tanimë, jeta e këtij mendimtari,intelektuali dhe veprimtari të shquar do të ndjekë rrjedhën e saj si jeta e qindra emigrantëve politikë shqiptarë:Por kjo nuk do të ligështonte aspak burrin.Ai do të vazhdonte të shkruante librin e tij voluminoz “Shqipëria”( i cili mbeti në dorëshkrim) ashtu sikundër një sërë artikujsh,për fatin e mbrapshtë të shqiptarëve.Vazhdon të mbajë letërkëmbime të shumtë me Ahmet Zogun,Abaz Kupin etj,duke ndjekur i trishtuar fatin e shqiptarëve të ndrydhur prej ortodoksisë komuniste.Mbyll sytë në ROMË i rrehtuar nga miq e shokë më 8 shtator 1970.
Bern-Zvicër