Nga: ROBERT ELSIE/

Karizmatiku   Benjamin Disraeli (1804-1881) kujtohet si një nga figurat më të gjalla të   politikës britanike në shekullin XIX. Ai ka qenë dy herë kryeministër gjatë   mbretërimit të mbretëreshës Viktoria. Robert Elsie, shkruan se ai njihet   gjithashtu edhe si një autor i njohur dhe shumë i lexuar i prozës viktoriane.   Në moshën djaloshare, Disraeli ndërmori një tur të madh në Mesdhe dhe në   Lindjen e Mesme, gjoja për arsye shëndetësore. Udhëtimi i tij zgjati 17 muaj   (nga muaji qershor 1830 deri në tetor 1831). Ai kaloi në Spanjë, Maltë,   Shqipëri, Greqi dhe Lindjen e Mesme, e kjo ka rezultuar të jetë një nga   përvojat më formuese të viteve të tij të hershme dhe një nga kujtimet më të   bukura të jetës së tij në tërësi. Albanologu ka botuar në sajtin e vet një   letër që Disraeli i shkruan të atit nga Preveza.   Nga Korfuzi, Disraeli dhe dy shokët e tij që udhëtonin, shkuan në Artë dhe   Janinë, atëherë kryeqyteti i Shqipërisë së jugut nën sundimin otoman, të   cilin Lord Bajroni e kishte vizituar në ditët e Ali Pashë Tepelenës   (1741-1822), të ashtuquajturit luani i Janinës. Preteksti zyrtar i Disraelit   për udhëtim në malet e egra të Shqipërisë ishte për t’i çuar një letër nga   veziri i madh, Frederick Adam, Guvernatorit britanik të ishujve jonianë. Nga   Preveza, ai shkruante se “unë kurrë nuk do ta harroj efektin e muezinit,   me zërin e tij të pasur, të lartë dhe solemn, duke bërë thirrje që ne të   adhurojmë Zotin në mes të gjithë kësaj kërdie të njeriut.   Ai qe mahnitur veçanërisht me kostumet shqiptare. Pjesa më e madhe e asaj që   Disraeli pa e përjetoi në Shqipërinë jugore u përdorur në novelën për   Skënderbeun “Ngritja e Iskander-it”, të cilën e shkroi në Bath dy   vjet pas turneut shqiptar. Letra e tij nga Shqipëria, rrëfen magjinë e   udhëtimit, pjesë të së cilës po botojmë më poshtë.   Letra   Ati im i dashur!   I shkrova Ralph nga Malta, dhe për ju nga Korfuzi, dhe i lashë letrat që t’ju   përcillen me pakon e tetorit. Megjithatë, pa dyshim ju i keni marrë letrat e   mia nga burime të tjera. E kam përmendur në letrën që të dërgova, se ka   mundësi t’i bëj një vizitë Vezirit të madh në lagjet e tij në Janinë,   kryeqyteti i Shqipërisë.   Ajo çfarë atëherë ishte e mundshme, tani është bërë e sigurt. Ne kemi   lundruar nga Korfuzi për në Janinë, ku kemi gjetur një mik mikpritës dhe të   këndshëm tek Konsulli i Përgjithshëm, Z.Meyer, për të cilin z.Frederick Adam   më kishte dhënë një letër shumë të ngrohtë. Ai është një zotëri i shkollës së   vjetër, i cili ka lëvizur në sfera të mira dhe ka përvojë të madhe   diplomatike në Lindje. Insiston që ne të darkojmë me të çdo mbrëmje dhe ajo   që është akoma edhe më e mrekullueshme, është se ka një kuzhinë shumë të   mirë, në këtë tokë të egër anarkie.   Meqë lëvizjet e Madhërisë së tij ishin shumë të pasigurta, ne nuk humbëm kohë   në udhëtimin tonë për në Janinë. Lundruam deri në Salora (i përmend këto   vende, sepse ju do të jeni në gjendje të gjeni rrugën time në hartat tuaja),   dhe në mëngjes, me një kompani prej gjashtë kalorësish, të gjithë të   armatosur, u vendosëm jashtë Artës, ku gjetëm strehim të përgatitur për ne,   në një shtëpi që i përkiste konsullatës.   Arta, dikur një qytet po aq i bukur sa edhe gjendja e saj, është kthyer në   rrënoja, rrugët janë të gjitha të rrafshuara me tokën, dhe me përjashtim të   shtëpisë së konsullatës, që është rindërtuar më pas, nuk ke asgjë tjetër.   Këtu për herë të parë kam dëgjuar nga Myftiu i minares, që ka një zë të pasur   dhe të fuqishëm. Të nesërmen në mëngjes i bëmë vizitë në Kalio Bejt,   Guvernatorit, dikur një nga fisnikët shqiptarë më të pasur e tani, më i   fuqishmi.   Ai ishte një burrë i pashëm, njeri madhështor, por jo i rëndë apo i   ‘shurdhër’. Përkundrazi, ishte i butë, siç është përshkruar nga miqtë e tij   me të cilët ka qenë në burg në Rusi, ku gjithsesi është trajtuar me   konsideratë të madhe, siç vetë ai na tha. Ishte jashtëzakonisht i sjellshëm   dhe nuk donte të na linte të niseshim, duke këmbëngulur dhe duke na bërë një   nder të pazakontë.   Janina   Me vështirësi ne ikëm, u zhvendosëm jashtë Artës, me truproja shqiptare që na   mbronin me eskortë. Gjithsej ishin gjashtë e në krye dy shqiptarë që e   drejtonin eskortën. Të gjithë këta shqiptarë janë të armatosur deri në dhëmbë,   me pistoleta dhe armë, me zbukurime luksi dhe ndonjëherë krejtësisht të lara   me argjend.   … Mendoj se kam pirë shumë. Shihja zjarrin e druve që digjeshin dhe mendoja   Bradenhamin, e ndërkaq pyesja veten nëse ishte e vërtetë se isha në mal me   një shef shqiptar. Më tej, mblodha supet, shkova në shtrat dhe u zgjova pa   dhimbje koke…   Në fund të fushës, mbështetur menjëherë pas maleve të larta dhe afër një   liqeni të bukur, ne papritmas iu vërsulëm qytetit të Janinës. Relievi na e   kishte fshehur pamjen e tij për një kohë të gjatë. Në distancë prej aty ku   ndodheshim, ky qytet, që dikur edhe pse jo më i madhi, ka qenë një nga më të   begatat dhe të shkëlqyerat zotërime turke. Turqia duket ende dominuese, por   kur hymë në qytet, pamë se shkatërrimin që kishim lënë pas, do e kishim edhe   përpara.   Vazhduam nëpër një rrugë dredha-dredha. Kishte shtëpi të rrënuara, xhami që   në këmbë kishin vetëm minaren, rrugë krejtësisht të rrafshuara, – por këto   s’ishin asgjë.   Pamë milje të tëra zonash të shkatërruara; si të ishin një mori karkalecash,   kishin fuqinë t’i shkrinin, si veprat e njeriut, edhe ato të Perëndisë. Zemra   e madhe e qytetit ishte një det shkatërrimi. Harqe dhe shtylla, të izoluara   dhe të shpartalluara. Pazari i madh, që vetë dukej si një qytet të vogël, ishte   djegur vetëm pak muaj më herët.   Është e kotë që unë të përpiqem të përcjell për ju të gjitha ato që kam parë   dhe ndjerë gjatë këtyre javëve të mrekullueshme. Kur unë dilja të shëtisja,   ndiqesha nga një turmë e madhe, kur ndaloja për të blerë ndonjë gjë, isha   gjithnjë i rrethuar nga njerëz. Sado të përpiqem t’jua përcjell gjithë idenë   që kam, mbi Pashatë, mbi agallarët, dhe të gjithë të tjerët që kam takuar, me   të cilët kam tymosur cigare apo kam pirë kafe, është e vështirë t’ia dal.   Por nuk mund të harrojmë një gjë shumë të rëndësishme: Pritjen që u bë në   kalanë e Ali Pashës, që ishte restauruar nga dëmtimet që pësoi në rrethimet e   njëpasnjëshme. Ajo është ende e banueshme dhe të krijon shumë idenë e një   objekti të madh, të vjetër e shumë të vyer. Ndërsa kalonim portat e kalasë, e   kemi gjetur veten në një numër të madh rrugësh të vogla, si ato të kullave   apo ndonjë kështjellë tjetër të vjetër, të gjitha plot jetë.   Pastaj kemi ardhur në një vend të madh, ku gjendet pallati. Ne nxituam nëpër   gjykata dhe korridore, plot me roje dhe shefa. Pamë çdo lloj specieje të   popullsisë turke, sepse në këto vende një kokë bën gjithçka, dhe ne me   ndarjen tonë të punës, inteligjencën dhe deputetët përgjegjës, nuk e kemi   idenë e punës së një kryeministri turk.   Salla ishte e madhe, e ndërtuar nga Ali Pasha me qëllim që të nxinte tapetin   më të madh të bërë ndonjëherë, që i takonte dhomës së shefit në Versajë, dhe   iu shit atij gjatë kohës së Revolucionit…   Ju lutem, më shkruani rregullisht, se herët ose vonë, unë do t’i marr të   gjitha letrat tuaja dhe do ju shkruaj. Meqë nuk kam asnjë mënyrë të sigurt që   ta nis këtë letër menjëherë për në Angli, mbase do ta mbaj në portofol derisa   të shkoj në Napoli, dhe t’jua dërgoj nëpërmjet z. Dawkins.   Me shumë dashuri për ju të gjithë,   Më i dashuri juaj,   B.D.   Prevezë, 25 tetor, 1830   *Albanolog