Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

SOT ËSHTË DITA JONË

by

SOT ËSHTË DITA JONË; NJË KAFE NJË RAKI!/

 

1 shefqet-dobra

NGA SHEFQET DOBRA/

Në sektorin Çermë, ishte bërë zakon që, kur merrnin rrogat, burrat shkonin gjithë gëzim te lokali i vetëm që kishin, – i thoshin banakierit: sot është dita jonë, një kafe e një raki! Për dy ditë lokali ishte plot, edhe brigadierët,  ato ditë, ata zinin një tavolinë dhe punëtorët, secili porosiste edhe për brigadierin e tij.  Gjithashtu, nuk mungonte as operativi, Bujar Peza, i cili ulej në një cep pranë derës, edhe për atë, do porositnin dhe, kënaqeshin kur Bujari u dhuronte një gjysmë buzëqeshje. Por disave u dilte nga hundët, ajo që kishin pirë, se në shtëpi, ziheshin me gratë, ngaqë nuk u mjaftonte rroga, deri kur të merrnin tjetrën.

Gjithë ditët e tjera, në lokal kishte qetësi, vetëm pensionistët, shkonin të pinin një kafe dhe kalonin ditën me muhabete. Fjala: -sot është dita jonë- ishte bërë zakon, atë e përdornin edhe ditët e tjera kur ndonjëri shkonte  të pinte kafe, ose më tepër, kur i vinte ndonjë mik që do i jepte një kafe- i thoshte banakierit:  sot është dita jonë, nga një kafe! Asnjërit nuk i shkonte në mend se, edhe kjo fjalë,  ishte e dëmshme.

 Ibraim Qosja, punonte te elektropompa ujit të pijshëm në Konjat, prej njëzet e katër orësh, nuk ishte larguar nga puna. Në mëngjes, pasi la punën- sektori ishte mbi një orë e gjysëm larg- rruga më këmbë dhe pagjumësia,  u duk shumë i lodhur kur arriti në sektor. Mendoi të pinte një kafe para se të shkonte në shtëpi; u fut në lokal, brenda ishte qetësi, disa pleq që ishin me nga një filxhan kafe para, nuk po luanin domina e të grindeshin si gjithmonë. Ibrahimi duke qeshur si gjithnjë, që nga dera- i tha banakierit: një kafe dhe një teke, se sot është dita jonë! Pastaj, përshëndeti pleqtë: mirë mëngjes, por ata, veçse e shikuan si të habitur, iu përgjigjën me një zë, si pëshpëritje, sa me zor e dëgjoi Ibrahimi, dhe ulën kokat, kurse banakieri, nuk foli fare. Herë pas here, pleqtë i hidhnin nga një shikim nënë vetulla, sikur po i mërziste me shakanë prej së cilës, gajaseshin ditët tjera.

Banakieri, kur i vuri kafen e rakinë në tavolinë, duke e shikuar drejtë në sy -i tha:- po, sot është tamam dita jote. Ibrahimi  duke qeshur- i tha: – faleminderit gruas që më dha  edhe për sot të pi kafen. Gruaja është i parë shtëpie, ato e kanë hesapin, ne burrat kot mburremi dhe qeshi me të madhe. Kurse pleqtë e shikuan si të habitur,  dy prej tyre, u ngritën, dolën pa i përshëndetur tjerët. Ata çuditeshin me alegrin e Ibrahimit, kurse Ibrahim vriste mendjen: ç’kishin këta sot që rrinë sikur u ka  vdekur ndonjë?  Pasi piu kafenë e rakinë, i përshëndeti por, as një nuk i ktheu përgjigje. Kur shkonte për në shtëpi, qendra dhe rrugët e sektorit, atë ditë nuk kishte lëvizje, rrallë me ndonjë  që ndërrohej në rrugë, pasi e përshëndeste, merrte një përgjigje që, sa me zor e dëgjonte. Ç’kanë këta njerëz sot me mua? mendonte Ibrahimi. Sapo u fut në shtëpi- gruaja kishte ikur në punë- djali u shtri dhe, me njëherë e zuri gjumi.  

Atë ditë ishte ditë zije, se kishte ndërruar jetë udhëheqësi, për tetë ditë ishin pezulluar të gjitha argëtimet; nëse ishte planifikuar ndonjë gëzim: fejesë apo martesë, ose të prapësohej ose ta merrnin në shtëpi dhe kaq, të gjithë shqiptarët këto dit, duhet vetëm të qanin. Kishte ndërruar jetë, jo prindi i ndonjërit sido kudo, por, “baba” i të “gjithë” shqiptarëve. Disa i thoshin: babë Enveri disa; xhaxhi Enver. Dmth, të gjithë do qanin: për babën ose për xhaxhin, sido që ta quanin. Por, Ibrahimi nuk dinte gjë.

Sapo e kishte zënë gjumi, trokiti dera.

-Ç’ësht ky që nuk më lë të fle?- tha me vete, Ibrahimi. Hapi derën.

-Hë more pse ma nxore gjumin, sapo kam ardhur nga puna, jam njëzet e katër orë pa gjumë. shoku me kokë ulur- i tha: të kërkon operativ Bujari.

-Pse? – e pyeti.

-Nuk e di! – u përgjigj shoku.

-Ku është, te lokali? Mendoi se e ka ftuar të pinë ndonjë kafe bashkë, të gjithë kujtonin se e kishin shok, ishte privilegj i madh të pijë kafe me të.

-Jo, jo! te dhoma që kanë këtu.

-Epo, mirë, shko! Sa të vishem.

-Po mos u vono, kështu më tha. Këta nuk e dinin se operativi nuk kishte shokë, se ai  ishte më i rrezikshëm se ujku; ujku e ndiqte tufën gjithë ditën, priste  të ndahej ndonjë bagëti nga tufa ta rrëmbente,  kishte raste që pas gjithë atij mundimi, ujku mund të vritej nga bariu, kurse operativet, për të kapur gjahun, nuk mundohej fare, e kërkonte në zyrë dhe viktima shkonte vetë.

Kur vajti të dhoma e Bujarit, dera ishte gjysmë hapur, Ibrahimi e shtyu derën si herët e tjera, kur e ftonte për kafe- dhe, duke qeshur, sapo do e përshëndeste si herët e tjera, papritmas dëgjoi një Britmë: ku futesh kështu pa trokitur, në shtëpinë tënde! Jashtë. Për një moment Ibrahimi, mbeti si i ngrirë në derë, duke e shikuar, mundi të thotë; më.. më… më fal shoku Bujar! Erdha si herët e tjera. U zmbraps dhe trokiti. Nga lodhja dhe pa gjumësia ishte këputur, përçmimi dhe pritja e gjatë, e legjendisi fare. Më në fund dëgjoi Bujarin; hyr! Ishin të dy më këmbë, ballë për ballë, njëri shikonte i habitur pa kuptuar pse sot Bujari po e shikonte me egërsi? Nga sikleti, iu djersit balli. Papritmas dëgjoi, ti thotë: pa më thuaj more -mut muti- ç’e kishe gjithë atë gëzim sot?

Ç’a gëzimi, shoku Bujar? Unë sa erdha nga puna

-Partinë gënjen ti, ëh! E di ti, kush jam unë? Dhe iu afrua

-Jo shoku…. nu….nuk po gënjej

-Ke thënë te lokali: sot është dita jonë! Pse është dita jote sot ?

-Ibrahim qeshi, kujtoj se po bënte shaka Bujari- si gjithnjë shoku Bujar: një kafe një raki, se, sot është dita jonë- i thash klubistit.

-Po pse është dita jote sot, ëh!

-Sot nuk është tamam se, nuk është ditë rrogash- tha duke qeshur- po ti e di që kjo është bërë zakon ta themi edhe herët e tjera.

-Ashtu, si herët tjera ëh?  Na, ta tregoj unë si është dita jote, qen e biri i qenit- ja futi syve, Ibrahimi nuk po kuptonte, shoku … shoku…., po të parën  e pasoj e dyta, e treta e me radhe, Ibrahimi nuk mund ta shqiptonte emrin e operativit. Kur Bujari po rrinte më këmbë, Ibrahimi me lot në sy, mund të thotë: po pse more shoku operativ, pse ma bëre këtë.

-Pse, ça do ti, të përkëdhel, edhe burgun e ke pak, për atë që ke bërë, dhe…

-Po kështu kemi thënë gjithnjë, kur marrim rrogat, kështu thash edhe sot.

-Sot që të gjithë shqiptarë qajnë, për ty qenka ditë gëzimi, ëh?

-Pse shoku operativ, ça ka ndodhur?

-Sot që ka ndërruar jetë udhëheqësi ynë, ti na je zgërdhirë si ato putanat, në lokal, kaq shumë qenke gëzuar, ëh? Ibrahimi e shikoi, i ra kokës me grusht – për të treguar dhimbjen që ndjeu, duke e shikuar, sikur shikonte viktima xhelati. Bujari sot, nuk ishte ai tavolinës që i buzëqeshte kur i shkonte porosia.  A e di se me këtë, u ke bërë qejfin armiqve? Edhe burgun pak ke, me atë që ke thënë.

-Nuk di gjë, të betohem, unë sapo erdha nga  puna, piva kafen dhe rashë në gjumë.

-Nuk ke dëgjuar gjë fare, nuk të tha njeri? Po radion, nuk e dëgjove.

-Po, jo o shoku Bujar, ku pata kohë të dëgjoj radioja, sa u futë në shtëpi rashë në gjumë, të betohem dhe u shkreh në vaj prapë.

-Po e di, se kjo që ke bërë ti, quhet armiqësi? E kapi për jake, e shtyu jashtë: zhduku, mu hiq nga sytë, dhe këto dit, mos u largo nga sektori!- i tha. Gjithë ato ditë- Ibrahimi, priste mos e arrestonin. Tani e kuptoi Ibrahimi se biografia nuk të shpëtonte. Të gjithë në familjen e Ibrahimit ishin të trishtuar, frika e torturoi për shumë kohë, fjalën:- sot është dita jonë,  dhe kur e përdornin tjerët, kishte frikë ta dëgjonte. Kur shikonte Bujar Pezën te cepi i lokalit, sa nuk i binte pika, kur merrte kafen- i thoshte banakierit: çoi shoku Buja…. banakieri i thoshte: mirë, duke buzëqeshur e duke luajtur kokën.  Kafen e pinte sa më shpejt, që të largohej prej aty.

Një ditë kur kthehej nga puna, një shok e pyeti: – o Bimi, pse je dobësuar kaq shume more, ke qen gjë sëmurë? Ibrahimi e shikoi pak- i tha: po, shumë sëmurë, kam qenë.

-Pse, ça pate?

– Si gjithnjë, piva një kafe një raki, nuk di pse, po desh vdiqa, vuajta shumë, aq shumë sa, shpirti ma di.      

-Qëllon nga një herë, s’dihet si qëllon trupi i njeriut, ndoshta nuk ta pranon stomaku. Të shkuara! – i tha shoku.

   Faleminderit! – iu përgjigj Ibrahimi.

Mallkuar qofshin biografitë…!

by

2Dobra shefqet

JU NA URRENI PËR BIOGRAFINE E KEQE; NE U MËSHIROJMË SE BIOGRAFIA E MIRE, U BËN TV VUANI/

      NGA  SHEFQET  DOBRA/ DIELLI

    Ishte kohë e çuditshme atëherë, sot e pa besueshme. Meqë u shtuan të burgosurit në Qaf-Bari, u detyruan të bënin në tarracën e pallatit një barangë prej dërrasash, nja tridhjetë metro të gjatë, në dy anët ishin krevatet du kate ndërmjet të cilëve ishte një hapësirë 1.5 metro e gjerë, të burgosurit, i thoshin –Maune- kësaj barange, edhe policia  kur bënte organikën- thoshte: te maunja! Atyre që atje ua caktonte vendin e fjetjes.

Ishte dimër, bënte shumë ftohtë, ne kishim një dyshek me kashte dhe dy batanije aq të vjetra sa dukeshin si të ishin  rrjetë.Ne mbuloheshim kokë e këmbë, po të ngrohtë nuk zinim, i mblidhnim këmbët nga pak që të ngroheshin deri sa i çonim gjunjët te goja, kur mpiheshim, i shtrinim këmbët e prapë i mblidhnim pak e nga pak, deri në mëngjes. Në mëngjes, batanijet tona zbardhnin nga borë, të cilën era e fuste nga hatullat brenda. Ai korridor ndërmjet radhëve të krevateve, ishte akull, ne do dilnim e do hynim për te krevati, duke u mbajtur në krevate se rrëshqitnim në akull, madje njëri që si duket, nga pa kujdesia,  theu këmbën. Era frynte aq shumë sa kishim frikë mos na e merrte atë “maune” bashkë me ne e na vërviste poshtë pallatit.

Nëse ndodhte kjo hata, sigurisht që fajtor ne do ishim se do thoshin: armiqtë i kanë hequr ganxhat, me të cilat ajo barangë, ishte lidhur në murin e pallatit, dhe për këtë, do ri dënoheshin disa të burgosur, mbase de do u ikte koka disave, si ta gjykonin  ata  të komandës. Mirë ne, na kishte zënë taksirati, vuanim se na quanin: me biografi të keqe por, kjo e keqe, i bënte të vuajnë jo më pak, edhe ata që kishin biografinë të “mirë”.

 Ne për biografi, na futnin në burg, ata i zgjidhnin  si më të besuarit, për biografin e mirë, që të vuanin jo më pak nga ne.  I shkreti popull që ishim ne, biografia na vinte kundër njëri-tjetrit, ajo na bënte të vuajmë njësoi.

  Temperatura në Qaf-Bari, shkonte minus tridhjetë gradë, po në ato truproje ku rrinin ushtarët, buzë përroit, ku erë e suferinë kishte gjithë natën, ku temperatura ishte akoma më e ultë, na ruanin  ne mos arratiseshim.

Ne nuk na zinte gjumi nga të ftohtit dhe dëgjonim ata djem të njomë, të pafajshëm, që përplasnin këmbët, që përplasnin dyert e atyre trup roje , ku rrinin, i dëgjonim edhe që shanin, ndoshta na shanin ne, se për të ruajtur ne, ato po ngrinin nga të ftohtit. Ne nuk i shanim as i mallkonim, po u qanim hallin atyre djemve, se i llogaritnim, sikur të ishin djemtë tanë, se ata vuanin nga biografia e “mirë” që kishin, njësoj si ne, për biografinë e “keqe” që shteti na quante. Ata ishin rrezik të ngrinin në ato truproje që ishin si kulla firauni, edhe ne, mund të ngrinim natën në atë “maune”, se nuk kishim veshje as mbulesë si ata, ose mund të na zinte dheu në galeri, kur punonim për të sikuruaj jetën luksoze të atyre që na qeverisnin e na vinin: kundër njëri tjetrit.

Të dy palë: të dënuarit që ruheshin, dha ata që na ruanin, biografia na bënte të vuajmë, ata na shanin se, ne na quanin shkaktarë, kurse ne i mëshironim se ata ishin të rinj, puna politike që u bënin,  i kashin bindur se ne jemi: armiq, se nuk duam shqipërinë, se i urrejmë ata,  e tjera.  

Për t’i lehtësuar, që mos vdisnin nga të ftohti, komanda ua bënë turnet nga dy orë, por, kure bëheshin dy orë, ata nuk i kishte zënë akoma gjumi se nuk kishin zënë të ngrohtë akoma.

Po ç’ishte nevoja, të sakrifikonin ata djem të njomë? Kush mund të arratisej nga burgu në atë acar?  Të burgosurit, së pari, nuk kishin rroba për të marrë atë rrugë, nuk kishin lek me vete, Fshatarëve edhe sikur të donin- gjë që në ata fshatarë nuk ndodhte- kishin frik të strehonin se vinin aty te ne. Pra, na atë të ftohte, në atë borë që shkonte edhe dy metra, në disa vend, ai që do rrezikonte të largohej, edhe sikur mos kishte rrethim fare, pas pesëdhjetë merash do ngrinin nga të ftohtit.

Eh, familjet e këtyre ushtarëve, e dinin se djemtë e tyre i shërbejnë atdheut, jo se ata po luftonin me borën dhe erën, se janë njësoi si ne të rrezikuar: në  mos më keq se ata, që djemtë e tyre ruajnë. Ne kishim malin që nga momenti në moment, mund të na zinte poshtë, ata kishin egërsinë e të ftohtit që, edhe mund të ngrinin në trup roje. Ne u qanim hallin, se mendonim që, mund të ishin edhe djemtë tanë në atë vend. Por djemtë tanë, ashtu si ne, ushtrinë e bënin duke gërmuar tunele, që ashtu si ne prindërit e tyre që punonim në minierë, mund ti zinte dheu poshtë. A ka popull që ta ketë zënë taksirati, si ne Shqiptarët?  He, ç’na u bë kjo biografi!?

Me gjithë këtë sakrificë që bënin, nuk është se ishin të sigurt për gjithë jetën, edhe këta, një ditë, mund të përfundonin te ne, pas disa vitesh.

Kishim disa që kishin bërë ushtrinë në kufi me grekun a jugosllavi, kishin ruajtur mos arratiseshin “armiqtë” si këta djem që vuajnë për të ruajtur ne dhe, pas disa viteve, ishin dënuar si armiq, si: tentativë për arratisje ose, për agjitacion. Brigadieri imë në Spaç, Sami Sulko, 25, vjet komandant poste kishte qenë në kufi edhe komunist, po aq vite e dënuan. Edhe unë- thoshte Samiu- kështu u kam urryer, besoja si na thoshin, kishim bindje që ju jeni të këqij, tani që jam vetë me ju, po shikoj se u paskemi sharë kot.

Ne, qëllonte që dilnim për në banjë, zbritnim me nga një gjoja kapot të vjetër, nga ato te ushtarvë, duke u mbajtur në parmakët e shkallëve se ato ishin të ngrira dhe mund të rëshqitnim e të thyenim këmbët.  dhe shikoni këta djem- se në Qaf-Bari, rrethimi ishte pran kampit- kur ndërronin turnin, ata ishin të përgjumur. Ndonjë nga ata ushtar, edhe mund të vriste ndonjë të burgosur gabimisht, ashtu si vranë Rexhep Goçin në Spaç se, prej së largu, ushtarit iu duk sikur Rexhepi kaloi tabelën e “ zonë e ndaluar”. Fajin nuk e kishin ushtarët, por ata që kishin dhënë urdhër. Se edhe brenda gjithë atyre rrethimeve, në distancë shume të largët nga rrethimi, kishte zona të ndaluara, që ushtarit, i duke sikur x, i dënuar, kishte kaluar tabelën. Kështu i ndodhi të varfrit Rexhep. Se kështu donte shteti, komanda; po mos donin këta, mund të urdhëronin- ushtari, kishte telefonin në kabinë që komunikonte me rojenë e punës, kështu polici, roja i punës, e shikonte dhe, nëse i burgosuri kishte shkel rregulloren, merrte masën, e dënonte me birucë, por, atyre u pëlqente dënimi me vdekje dhe, në këtë rast, ushtari shpërblehej me njëzet dit leje.

Mallkuar qofshin biografitë dhe ata që shpikën këtë teori, për të na vënë, kundër njëri tjetrit.

DY DASMA, NJË ORKESTËR

by

1 Shefqet Dobra

NGA SHEFQET DOBRA/ Me rastin e festave, një mirënjohje për një ngjarje të para shumë kohësh, që vlen  për t’u kujtuar:  të keqen hidhe pas shpine- thonë të vjetrit- të mirën mos e harro kurrë. Këtë, vetëm ai të cilin e kanë rrëzuar dhe ka mundur të ngrihet, ai që nuk është verbuar nga errësira ku e hodhën, ai që e bënë të qaje dhe me zor ka qeshur, ky nuk e harron të mirën sado e vogël që i bëhet. Këta lloj, dikush i shanë, por këta janë këta, nuk mund të jenë ndryshe.

Ishte sezoni i dasmave, martesat e fëmijëve janë ngjarje të rëndësishme, janë gëzim i prindërve, është gëzim që një herë në jetë e provon secili, është kujtimi më i bukur i jetës, për çdo dalë a vajzë, dita e martesës, aty fillon familja e re.  Në çdo rrethana  që të ndodhet njeriu, ashtu si këtë që po trajtoj këtu, mundohet që këtë moment ta gëzojë ashtu si të mundet.

Gori Boçi dhe Bilal Nela, martonin djemtë në të njëjtën ditë; Gori e kishte shtëpinë në krye të sektorit, Bilali në fund të sektorit. Gori kryetar këshilli, Bilali i deklasuar; edhe se ishin banor të një sektori, edhe se fëmijët ishin rritur bashkë, në një far mënyre, cilësoheshin të ndryshëm, për të mos thënë kundërshtarë, kështu i quanin, kështu i trajtonin në atë kohë. Gori si kryetar i këshillit, deri para një viti, i bënte apelin dy herë në ditë Bilalit.  Të dy gëzonin, të dy do merrnin nuse në të njëjtën ditë për djemtë. Secili në mënyrën e vet, mundohej që ta gëzonin martesën e djalit, edhe së gëzimi i secilit ishte ndryshe:  te Gori buçiste muzika që prej tre ditësh, te Bilali, pavarësisht respektit që gëzonte, këtu nuk ndjehej se kishte dasmë. Te Gori, ahengu bëheshe jashtë në oborr, hareja ishte e madhe, klarineta dhe daireja buçitnin,  kurse të ftuarit te Bilali, mjaftoheshin me një çifteli, por, edhe kështu, mjaft kënaqeshin edhe këta. Ishte një ndarje, që u ishte imponuar këtyre njerëzve edhe se nuk kishin gjë të keqe mes tyre, edhe se gjithë ditën fëmijët e tyre punonin bashkë, mes tyre ishte një “hendek” që, nëse gaboje, mund të “fundoseshe” pavarësisht ç’biografi kishe  por, kjo ishte më e keqe se mbytja sepse, nëse mbytej një, ai i tërhiqte të gjithë tjerët pas.

Pse ndodhin këto? Sepse, ashtu u thoshin, ashtu do bënin.  Ne ecnim me këmbët tone dhe mendonim me mendjen e tjetrit. Për trimëri dhe pavarësi mendimi, as që duhej menduar.

Ahengxhinjtë, pavarësisht dëshirës, te Bilali kishin frik të shkonin, kurse për taksi, as  që bëhej fjalë, të vinte nusja e djalit të Bilal Nelës.

Kur te Gori erdhi taxia, dhe një makinë, për të marr dasmorët që do shkonin të merrnin nusen, djali i Bilalit me dy tjerë  kishin ikur më këmbë që shpejtë- as një, nuk e merrte me mend, si do e merrnin nusen këta, nusja banonte larg shumë.

Për njeriun e mirë, qëllon të gjendet një derman, një mik i Bilalit, që banonte në Fier, kishte mundur të rregullonte një taxsi, por kjo nuk duhej të merrej vesh deri në momentin kur të vinte nusja, për ndryshe, taksinë mund ta kthenin në rrugë.

Gjithë dasmorët e Gorit, por dhe tjerë banorë të sektorit, dolën deri te ura e kolektorit, duke kënduar e duke kërcyer, të pritnin nusen ë djalit të Gori Boçit, dhe ashtu u kthyen. Kur nusja zbriti nga taxia, ishte kulmi i haresë, gjëmonte kënga e muzika, kërceni të vjetër e të rinj, martohej djali i kryetarit të sektorit, kurse te Bilali, mbretëronte qetësia. Madje, ata ishin në tension, se mos ishte marr vesh e u ndodhte gjë rrugës.

Pasi ishte futur nusja brenda, kishte pushuar për pak muzika te shtëpia e Gorit, u dëgjuanë zërat e fëmijëve: po vjen nusja, po vjen  nusja! Taksia tjetër me nusen e Metit, djalit të Bilalit, u fute në sektor, me agavash por, pa muzikë.

Gori, i thirri ahengxhinjtë dhe u tha: shkoni, shoqërojeni taxi deri te shtëpia e Bilal Nelës, bëni edhe atje aheng se: edhe ai po marton djalë si unë. Të gëzojnë edhe ata, s’ka pse të ndëshkohen ata për kohën që as e njohin as e kanë jetuar.

Ne shkojmë me gjithë qejf, shoku kryetar se, shok e kemi edhe atë po, sikur të na thërrasin nesër, të na thonë: pse shkuat te Bilal Nela….

-Shkoni, shkoni se po u the unë- u tha Gori. Kështu që edhe nusja e Met Nelës, u fut në shtëpinë e sajë të re, e shoqëruar me orkestër. Orkestra ndenji ca kohë, sa edhe dasmorët e Bilalit kërcyen e u kënaqën. Më pas, bënë edhe adetin: nxorën edhe nusen në valle, pastaj iku orkestra të shtëpia e Gorit.

Njeriu kur është dikush, më mirë është të mendojë që, këtë respekti i rrem që gëzon prej postit që ka,  ta gëzojë në kohën kur të jetë njësoi si tjerët,

Lum ai që bënë mirë, që fëmijëve u lë nderë. Tani, pas 40, vjetësh, Met Nela, që tashmë është noter në Tiranë, në një grup shokësh, na flet me mirënjohje për veprimin e kryetarit të këshillit të asaj kohe.

FUNDI I NJE ENDRRE

by

1 Shefqet dhe Bukurie Dobra

NGA SHEFQET DOBRA/Edhe ne, si gjithë të rinjtë,  thurëm ëndërrat tona për të ardhmen,  krijuam familje e lindëm fëmijë duke menduar se egërsia e bishës do zbutej e do i linte shqiptarët të paqtoheshin me njëri tjetrin, por kjo nuk ndodhi, në vend të armonisë, na bënë që më shumë të urrenim e të dëmtonim njëri tjetrin

Po ç’është kjo jetë? Po pse vijmë në këtë jetë të shkurtër, kur nuk do e gëzojmë? Po pse   kjo jetë,  ata që nuk bëjnë keq, i bënë të vuajnë? Po pse kaq e padrejtë kjo jetë? Faktet tregojnë që kjo jetë nuk është e barabartë, keqbërësit lumturohen me pa drejtësitë që u bëjnë tjerëve, po pse? Ku mund të drejtohet njeriu për këtë drejtësi që mungon?

Kjo është dilema që na mundon ne. Drejtësia, po kjo nuk ekziston, as në mënyrën e të jetuarit, as në gjatësinë e jetës, as në trajtimin. Pse kjo pa drejtësi xhanëm?

Sido që na paraqiten kushtet, ne njerëzit, mundohemi ta jetojmë, ta gëzojmë, se Zoti na ka bërë ta duam jetën, edhe ashtu me pa drejtësitë që ka, kjo është çudia. Ne më këtë jetë, mundohemi të ndërtojmë të ardhmen, të ndërtojmë dashurinë, të krijojmë familje, t’u gëzohemi fëmijëve, mundohemi të ndërtojmë lumturinë e tyre.

Çdo gjë është e fshehtë për njeriun, kurrë, nuk mendon se gëzimet do i shuhen, vetëm për të ardhme më të lumtur mendon njeriu por, pa prit e kujtuar çdo gjë…. Kjo ka të mirën e vet, për ndryshe, njerëzit nuk do mundoheshin të bënin më të mirën,  bota do shuhej, për këtë: Zoti e ka bërë njeriun me dëshira për jetën, i ka dhënë shpresën  për të ardhmen më të mirë, pa ditur sa do jetoj e, si do i shkojë jeta

Më në fund, pas një jete tejet që na e bënë  të mundimshme, bisha që kishte bllokuar burimin e mirësisë për të gjithë, ngordhi- ngordhe se, bishat, nuk vdesin ngordhin- filluam edhe ne të ndjeheshim të lumtur- ja, si na shikoni këtu- më tepër ndjeheshim të lumtur për fatin e fëmijëve tanë që, nuk do kishin fatin që patëm ne.   Sa dëshiroja që, këtë  pak kohë që na kishte mbetur, ta mbyllni së bashku ne të dy, pran fëmijëve.

Nuk i kërkonim gjë tjetër Zotit, vetëm për sa të jetonim, të kishim shëndetin. Por, vuajtjet e kohës së shkuar, kishin lënë pasoja në shëndetin tonë.

Muaji dhjetor- mund të ishte çdo muaj tjetër, por ky qëlloi- të cilin do doja ta hiqja nga kalendari fare! Ky muaj, nuk na la që këto vitet e fundit të pleqërisë, ta mbyllnim ashtu si dëshironim. Lumturia jonë qe e shkurtër.

U bë një vit o Bukuri  që nuk  flasim bashkë, ne nuk jemi zemëruar jo, por se fati i keq, kjo ndarje nuk është si ndarjet që na bënte robi, na ndau për gjithmonë.

U bë një vit o Bukuri që ti më mungon, po më mungon shumë. U bë një vit që edhe ashtu si ishte e sëmurë, mua mjaftonte të  kisha aty pran, por, nuk qe e thënë.

U bë një vit që nuk dalim më bashkë në xhiro, u bë një vit që kur nuk mundeshe të dilje me mua, bëje çmos të më mbushje mendjen se ishe mirë, që të shkoja un.  Ti rrije në karrige në oborr dhe, kur unë dilja për ballë oborrit, ti më përshëndesje me dorë, po ashtu edhe kur kthehesha, se unë nga meraku, kthehesha shpejt, ti këtë e bëje vetëm për të më heq merakun.  Edhe tani pas një viti, kur jam përball oborrit, sytë e mi, vetiu shikojnë për ty, po ti, nuk më përshëndet, se  nuk je më aty.

 

Muajin dhjetor- mund të ishte çdo muaj, por ky qëlloi- të cilin do doja ta hiqja nga kalendari fare! Dhe ja pse: Ky muaj, nuk na la që këto vitet e fundit të pleqërisë, ta mbyllnim të dy së bashku, me shëndet të mirë, pran fëmijëve që na e krijuan këtë rehati. Ndjeheshim të lumtur për fëmijët që u rregulluan. Shkonim edhe të gocat,  sa në Parma  në Belgjikë, nuk i kërkonim tjetër Zotit, na mjaftonte kaq.

Por  muaji dhjetori na i “përmbysi” të gjitha. U bë një vit o Bukuri që ti më mungon, U bë një vit që edhe ashtu e sëmurë si ishte, për mua  mjaftonte të  kisha aty, që bashkë të flitnim.

Ah ky viti i 2016/të, sa shumë të mundoi, shtatë herë u shtrove në spital, në gjendje shumë të rendë, shtatë herë luftove me vdekjen dhe fitove kundër sajë.  Gjithnjë –më thoshte- mos u mërzit se, do e flak edhe kësaj here nga dritarja. Ishe shumë kurajoze Bukuri, ti nuk e lëshoje veten

Me orientimin e doktoreshës së familjes, i bëmë një vizitë në Bergamo dhe drejtori na dha shpresë për t’i bërë transplantin e mëlçisë. Shkonim një herë në muaj, dhe ç’do herë, i bënin analizat një konsultë dhe shkonim në shtëpi. Un merrja një batanije – se e kishte rënduar shumë sëmundja- dhe kur pritnim në stacione apo te spitali, e shtroja batanijen në stola që Bukuria të shtrihej, kokën vinte në prehrin tim.

Dy herë në javë, shkonim te spitali ynë, i bënin nga katër albumin umana, dhe lasix. Këto ishin veç ilaçeve të shumta që merrte çdo muaj.

Një ditë, i thash doktoreshës që na priti në Bergamo: u bën kaq herë që vijmë këtu dhe veç analizave e konsultës, as gjë tjetër, shërbimin ja bëjnë edhe në Castiglione dhe, shumë mirë, nëse nuk bëni trasplantin, na thoni të drejtën, Bukuria e ka shumë të vështirë ardhjen këtu, pse të mundohet kot.

-Për të bërë atë-tha doktoresha:- zonja ka problemin me mushkëritë dhe diabetin, gjithashtu po edhe moshën… këto nuk na lejojnë. Ti caktojmë një psikologe për…. e shikova, dhe jo po ë shikonte

– Bukuria- i thash pak me nervozizëm- nuk ka nevojë për psikologe, ajo, me kurajën që ka, përballon ç’do vështirësi, dhe nuk i trembet… edhe sikur…- thash

-Megjithatë,- shtoi pas pak-ju vendosni vetë se…..nëse….

-Nëse nuk keni garanci, për mua është më mirë të jetë sëmurë e ta kem aty- thash. dhe nuk shkuam më.

Pas dy ditëve u shtrua përsëri. Herën e fundit, pa dalë nga spitali- më thoshte-  do shkojmë në Shqipëri? E kërkonte me ngulm kësaj here dhe kjo kërkesë, po më bënte të mendoja. Foli dhe me të motrën dhe i tha: herën e parë, te ti do vij.

-Të shërohesh ti dhe ikim- i thash.

-Do e flak edhe kësaj here nga dritarja!- më tha- duke qeshur. Pas një jave, doli nga spitali, e dobët, e pa fuqishme por, si gjithnjë, shpejt e mori veten. Shkuam në Shqipëri, kur u futëm në shtëpi- tha:- ah, këtu ndjehem e lumtur, “këtu ndjej kënaqësi”!-  por nuk zgjati shumë, filloi të mos ndjehej mirë, nuk mundi të shkonte në fshat te e motra, fatmirësisht ajo erdhi bashkë  me fëmijët dhe vëllain saj. Sa u gëzua Bukuria. E shtrova në spitalin Italian ”Salus” në Tiranë pesë dit- meqë spitali ynë nuk guxoi ta shtronte, por edhe aty, më kot.

Më katër nëntor, e nxora nga spitali, ndërkohë kishim prerë biletën për në Itali- të shtunën më pesë, do bënim promovimin e librit tim. Atë ditë, bukuria kërkoi të shkonim në qendrën komerciale  ku bleu ca gjëra për djalin e gocës. Më orën 11/të, u futëm në muzeun historik të qytetit, më bëri përshtypje së, nuk e mendova  këtë pjesëmarrje por, aty u duk se për fisnikët, nuk kanë rëndësi  gjëra të dalë jashtë kohe.  Kryesisht ishin shkrimtarët e qytetit që do i bënin rrezymen librit tim, të cilët unë, vetëm njërin njihja, por, nuk e dija se ishte shkrimtar, gjithashtu, kishte dhe shumë qytetarë, shumica të panjohur nga un, që më respektuan me pjesëmarrjen e tyre.

Të gjithë referuesit dhanë vlerësimet maksimale, duke e ilustruar, me fragmente të librit. Edhe Bukuria, megjithëse ishte mjaft e sëmurë, u ndje mirë atë ditë. Të nesërmen, shkuam te varrezat, te nëna dhe goca jonë- Linda. Ishte hera e parë, që pas 22 vjetësh, Bukuria nuk qau te varri i gocës. Më bëri shumë përshtypje, por u ndjeva mirë se, në atë gjendje që ishte- dy dit kishte që kishte dalë nga spitali-  do ligështohej dhe s’dihet si mund të ndodhte.

Kur po dilnim te porta e varrezave, Bukuria ndaloi, i shikoi një herë varrezat dhe tha: “sa mirë janë këta, nuk vuajnë më, nuk dëgjojnë as një dhimbje! E shikova me dhimbje- i thash: ç’far thua o Bukuri, mos e thuaj atë fjalë.

– Jo o Shefqet jo, këta janë rehat, nuk vuajnë!

-E kam unë radhën- i thash.  Mos e dhëntë Zoti- tha- kush mund të më shërbej mua kështu, si më shërben ti! Po, edhe kështu si po vuaj unë, nuk është jetë kjo. Ndenja në Brescia njëzet ditë në koma- kjo i ndodhi para pesë vjetësh- atëherë të më kishte marr Zoti, do kisha ikur rehat, nuk do kisha vuajtur kaq shumë.

-Po ti prapë do shërohesh, e do bëhesh mirë- i thash. Ishte e para herë që Bukuria u shpreh kështu. Më dhëmbi në shpirt por, duhet t’i jepja kurajë, megjithëse, unë isha vetë për kurajë.  Kur do hipnim në makinë  sapo i hapa derë, ishim ballë par ballë më këmbë- më tha:- Shiko Shefqet:-puna ime, dihet- fjalët as e largojnë as e afrojnë- si sot, si nesër, atje do shkojmë të gjithë. Një gjë do të kërkoj, nuk do kem kohë të kërkoj gjë tjetër, do më japësh fjalën për ç,të kërkoj?

-Po! Ta jap fjalën, thuaje!

-Të mbash veten, se ti je i dobët, nuk duron, si do të më ndodhë mua, mos e lësho veten, bëhu i fortë! Ta kërkoj më shpirt këtë, kjo do jetë kërkesa e fundit, që të bëj, ma premton këtë, që të shkoj e qetë? Legjendisja, nuk dihet si përfundon. Unë nuk fitoi gjë, ti do vuash dhe fëmijëve, nëse- mos e dhëntë Zoti…- boll vuajtën me mua-tha.  Fliste aq e qetë, sikur nuk po fliste për vete. Kur dëgjova prej sajë këto fjalë- kuptova që nuk do kisha më Bukuri- m’u duk sikur një krismë metalike dëgjova në trutë e mia- me kurajën që ke ti, ke kohë për atë, do më përcjellësh mua, pastaj, hajde më vonë ti- i thash duke qeshur, po në fakt isha gati të shpërtheja në lot. Po ajo nguli këmbë dhe unë, i dhashë fjalën: po… mos ki merak për mua, por nuk dua që ta mendosh këtë- I thash.

Më datën shtatë, shkuam në Itali- e para herë që e morën Bukurinë me karrocë për në avion-në mbrëmje shkuam në shtëpi. Të nesërmen në mbrëmje- tha- do flemë këtu poshtë- nuk i ngjiste dot shkallët. Me një herë Beni rregulloi krevatin, nuk shkuam sipër në dhomën tonë. Gjithë natën nuk bëri rehat,  më tetë në mëngjes, erdhi Ambulanca ta merrte, se Bukuria, nuk mundi të shkonte me këmbët e veta, as me makinë të vogël, si herët e tjera te spitali. Hera e par që Bukuria, nuk doli nga dhoma e saj. Vështirësinë më të madhe Bukuria e kishte, gjetjen e damarëve, dhe kur ja gjenin, ata çaheshin, por, kësaj here, e çuan në reaminacion dhe anestezisti, ja vuri “vigonin” në supin e djathtë nga para, që ta kishte të përhershëm -kështu si ma bënë tani –tha Bukuria e kënaqur- nuk e kam problem të shtrohem në spital, sepse, shpëtova nga dhimbja, më kanë torturuar  për gjithë këto vite, duke më kërkuar damarët. Gjatë gjithë kohës, unë ndenja në spital me Bukurinë, natë, ditë, i rrija pran, i shërbeja. Jo se i mungonte shërbimi spitalorë, sapo të shtypje butonin, infermieret ishin pranë krevatit. Unë gjatë gjithë këtyre viteve që ishte sëmurë, i kam shërbyer Bukurisë, njësoi sikur i shërbeva nënës time, kur ishte sëmurë. Të dyja këto vuajtën shumë për mua dhe të dyja meritonin shërbimin që u bëra, dhe që fare, nuk u mërzita. Të gjithë kanë të drejtë të mburren për nënën e tyre, se  nëna është nënë, sakrifikon për fëmijën, edhe për gruan gjithashtu por, për disa, si grat tona, që përjetonin: përbuzjen, punët e rënda, në mjerimin poshtërues të luftës së klasave, për shkak të burgosjes e syrgjynosjes tonë, duke na quajtur armiq të rrezikshëm, duke i detyruar të bënin punët më të rënda, që u mungonte edhe buka thatë, për këto ishte ndryshe, e me gjithë këto kushte, kurrë Bukuria nuk u ankua dhe as ja shtriu dorën kujt.

Nga një herë përmirësohej, bisedonte mirë e bukur, na ngjallte shpresat, nga një herë, përkeqësohej.  Filloi të linte ushqimin, dhjetë ditët e fundit, nuk hëngri, një nate Beni, me shumë të lutura, i koi një dardhë të zjerë dhe natën tjetër, një briosh, dhe as gjë më nuk pranoi

Më 27, nëntor në drekë nuk na njohu as njërin, në mbrëmje, na njohu dhe biseduam gjatë me të. Kur e pyeta: kush jam unë- Shefqeti- tha. Ç’farë të kam unë ty? – shoqe tha duke qeshur. Po ti mua? –shok- tha. Sepse për shaka, unë i thërrisja gjithnjë: oj shoqe dhe ajo, or shok, në fakt, ajo ishte zonja ime, fisnikja ime se, vetëm fisniket durojnë e nuk ankohen, në ato kushte që pati ajo. Shumë na e bëri qejfin.  Më  29/të, nuk po na shikonte, dhimbjet po i shtoheshin, unë i rrija gati, në ç’do moment e për ç’do gjë: i fërkoja këmbët ose barkun që i dhimbte shumë. Dy herë gjatë atij muaji, i nxorën nga gjashtë litra ujë prej barkut. Një ditë- më tha shumë e pikëlluar: të mora më qafë edhe ty, je lodhur me mua dhe je dobësuar shumë .

-Të duket ty, nuk jam lodhur- i thash- jam mirë.  Kur erdhën djemtë, për ta provuar, Beni e pyeti: sa fëmijë ke ti? Pesë- tha. Kush janë fëmijët e tu?  Lami, Beni, Tasha dhe Xhoana- tha Bukuria. Sa herë e pyeste: sa fëmijë ke- thoshte pesë, sepse- ajo si duket, nuk e harronte Lindën, për të cilën, 22 vjet, nuk ju thanë sytë- kur i numëronte, ishin katër. Në mbrëmje u tha djemve: do dal nga spitali, boll ndenja këtu!

-Tani, nuk ecën dot, kur të përmirësohesh, të fillosh te ecësh po- i thanë djemtë.

-Eci unë, jam mirë!- u tha. Më ndihmoni të zbres nga krevati. E kapën të dy, e zbritën poshtë, ndenji pak në këmbë, po këmbët nuk e mbanin, i dridheshin. E shtrinë në krevat dhe e zuri gjumi, shpejtë. Kur u zgjua- më tha: ma ngri kokën e krevatit. Këmbët edhe duart prej disa ditësh i dridheshin. Herë pas here më thoshte: ngrije këmbën e djathtë, vere sipër tjetrës, pastaj më thoshte ta hiqja prapë.  Këto ishin pasojat e vuajtjeve që i shkaktuan Bukurisë, si hakmarrje kundrejt meje. Si hakmarrje kundër provokimit që i bëri Lume Dinoshi-shefe kuadrit- që të ndahej nga unë, -po të bënte ndarjen, i premtonte punë më të mirë – kjo ishte forma, djallëzia, që të shkatërrohej familja jonë. Kur e pyeti Bukuria Lumen: a do e bëje ti, po të ndodhte si mua? Lumja i tha: – nëse burri im  do dënohej si armik, që atë ditë që do i vinin prangat do e kisha ndarë.

Shteti i ndyrë zgjedhë njerëz të ndyrë për të bërë punë të ndyra, dhe këta janë si Lume Dinoshi, dhe Asllan Isaku, i cili, që nuk e pëlqente emrin që unë i kisha vënë djalit tim.

Lumja i “peshonte”  të gjitha me “kandarin” e sajë;  për ato si Lumja; ç’rëndësi kishte familja, para partisë, zyrës, dhe buzëqeshja që merrte nga eprori.  Kurse për ne, familja ishte e shenjt, nuk mund të zëvëdsohej me as gjë.

Ne nuk e zgjodhëm këtë jetë, na e bënë peshqesh, dhe grat tona, e përballuan ashtu, si ua krijuan dhe, si për inat të tyre, nuk u ankuan kurrë.

Ti Bukuri ishe zonjë, jo për t’u pispillosur,  po për t’u përballur me vështirsitë që të krijonin.

Një ditë, kur ishte  ndenjur, unë i rregullova flokët dhe po i fërkoja këmbët, ajo më shikoi dhe më tha: sa i mirë je! Si nuk u mërzite një herë, duke më shërbyer?

-Ti je më e mire nga unë, se sakrifikove shumë për mua!- i thashë.

– Ku ka burrë t’i shërbejë gruas kështu, si më shërben ti mua!-tha.

-Se ti, e meriton- i thash. Ti linde grua por, me zemër dhe kurajë prej burri, nuk u ankove kurrë sa shumë që vuajte dhe, as sëmundjes nuk iu dorëzove.   Ajo, desh te fliste por, nuk mundi, vetëm më shikoi dhe buzëqeshi pak.  Jetuam kohën kur: dashurin donin Të na e vrisnin, familjen t’na e shkatërronin, por ti, pranove vuajtjen, skamjen e përbuzjen, për të mbrojtur dashurin, familjen. Ty Zoti të kishte dhënë forcë e vullnet të hekurt, kishe durim të madh, kurrë nuk demoralizoheshe, sido që t’u krijuan kushtet! Dëshirat tona nuk mund të realizoheshin në atë errësirë ku shumë jetë shuheshin, shumë familje shpërbëheshin, por ti i rezistove këtyre vuajtjeve, se besoje në Zot, dhe Ai, të dha forcën e durimin,  me shumë kurajë që kishe, shpëtove familjen nga dhëmbët e përbindëshit.

Bukuria ishte krenare, edhe se vuante, sepse, ajo e dinte që unë shkova viktimë se nuk desha të bëj fëmijët e një tjerë nënë  të vuanin. Bukurisë, nuk do i thoshte ndonjë: burri yt, m’i la fëmijët jetimë!

Bukuria nuk fliste shumë po, nuk gabonte kurrë; ajo kurrë nuk e prishte gojën as me keqbërësin, Ja lë Zotit!- thoshte. Edhe unë të kisha zili, për durimin që kishe o Bukuri. Për këtë dhe të donin shumë shoqet. Ajo jetë për ty, ka qenë një betejë e vështirë për mbi jetesën e familjes tonë; ti vuajte së pate fat mua,  po kurrë nuk ishe pishman për këtë; sa me fat ndjehesha unë që të kisha ty për krah në ato kohë të vështira, por,  vuaja se nuk munda të jepja lumturi por, vetëm vuajtje. Por ti, kurrë nuk u dëshpërove për këtë se, e dije që nuk ishte për fajin tim. Ti i rezistove vështirësive që të krijuan; kjo të radhiti ty, me nënat tona heroina, që vuajtën në respekt për burrat, dhe na rritën ne në kampet e internimeve; edhe ju, për dashurinë ndaj nesh,  përballuat vështirësitë e jetës dhe presionet, sido që ua krijuan, për të mbajtur familjen, duke u përballur me çdo lloj vështirësish që u krijonin. Ju luta Zotit të më qëllonte gruaja si nëna, dhe po aq trimëreshë dhe e pa epur qe, në këtë jetë të vështirë.

Sot, ti Bukuria, u gdhive ndryshe, kishte vështirësi të madhe në frymë marrje, nuk reagoje fare. Ishte ora katër e mëngjesit, i lajmërova djemtë të vinin.  I gjithë fisi ynë, nipat familjarisht, u grumbulluam rreth krevatit të Bukurisë. Për më mirë, na çuan në një dhomë, më vete. Nipat e mi, edhe se ishin burra, i pash  me lot në sy o Bukuri, sepse, ti u kishe shërbyer kur ishin të vegjël dhe, i kishte respektuar kur u bënë burra. Gjatë gjithë muajit, dy herë në ditë, të gjithë  ishin aty, pran krevatit tënd. Dy dit, ti Bukuri, nuk ishe as gjallë  as vdekur. Dy dit që sytë e tu, nuk u hapën, dy dit që bashkë nuk ndërruam as një fjalë. Ditën e tretë, të shtunën në mbrëmje, gjendja e sajë dukej shumë keq. Shishet e ilaçeve të ndryshme, të varur, vazhdonin te rridhnin në damarët e sajë, normalisht, por ajo nuk jepte shenja për të qenë më mirë; ato ilaçe vërtetë e mbanin gjallë po, i shtonin vuajtjet. Këtu nuk ishte si në spitalet në Shqipëri- që të thoshin: -merreni, më mirë të vdesë në shtëpi, këtu, edhe minutin  duan t’ja kursejnë. Ne i jemi shumë mirënjohës shtetit Italian, për shërbimet që na bënë, edhe se ne, nuk kishim kontribuar atje.

Nga mesnata, herë pas herë, fillonte të dridhej dhe përpiqej, buzët e sajë, mundoheshin të thonë diçka që ne nuk po mundeshim ta kuptonim. Unë, ja thash disa herë të veshi: ta kam bërë hallall shërbimin, ji e qetë. Ajo qetësohej dhe përsëri, të njëjtën gjë bënte. Shumë po vuante Bukuria. Benit i ra të fikët, e  ulën në një karrige, i dhanë të pinte pak ujë.  Të gjithëve- u thash, të rrinin ulur dhe, as një, mos nxirin zë, sido të ishte gjendja. Të gjithë qanin pa zë.

Filloi prapë të dridhej, fytyra i deformohej dhe i dridheshin të gjitha muskujt e sajë, buzët e saj mundoheshin të thonë diçka, sytë i mbante nga Beni, por nuk kishte zë. Në një moment, Beni kuptoi- i tha: babi? Në të vërtetë, gjithnjë kishte merak mos mua më ndodhte gjë. Herë pas herë më thoshte: sido të vej puna ime, mos u ligështo, ruaj veten. Meqë ne jetonim me Benin, ati do i thoshte që- “po ta lë amanet Shefqetin”!

-Nusja e Lulit-nipit- i tha: mos e ki merak xhaxhin ti, se ka djemtë dhe vajzat që do kujdesën për të, atë ia thash unë, edhe djemtë, të gjithë- i than se ja bënin hallall shërbimin që i kishin bërë. Unë veçanërisht, ja përsërit te veshi, disa herë: hallall si qumështin e nënës, ta kam bërë shërbimin. Edhe në momentet e fundit të jetës, Bukuria nuk e dorëzoi shpirtin pa i thënë Benit: amanet babin. Disa gra, janë për burrin, në merak e të kujdesshme, si nëna për fëmijën.

-Pasi Beni i tha: mos ki merak për babin;  Bukuria u qetësua, më pas, Beni me qetësi- i tha: Ik mami tani, ik se u lodhe shumë, shko se të pret Linda jote, shko se ajo po të pret atje, atëherë, fytyra e Bukurisë ndryshoi, nga syri i majtë, doli një lot, ja fshiva me shami; rrotulloi sytë, na shikoi të gjithëve një më një në dy anët e krevatit, dhe: tre herë, u mbush me frymë dhe me qetësi e nxori, u qetësua më në fund, ishte qetësia që unë nuk do e dëshiroja kurrë. Por ajo shpëtoi nga vuajtjet. Bukuria që për shumë vjet, përballoi vështirësitë fizike, psikologjike dhe ekonomike, që nuk mundën ta bindnin, të shkatërrohej familja jonë. Edhe në ato kushte,  ne ishim të lumtur bashkë, edhe se vuajtëm,  se provuam edhe ndarjen e dhunshme, shpresa na mbajti gjallë, përsëri u takuam dhe përsëri  ndjeheshim të lumtur. Ne, edhe se vuanim i gëzoheshim jetës, ashtu si na e kishin bërë, kurse ata që i gëzoheshin biografisë e ofiqeve të burrave të tyre, nëse u ndodhe si na ndodhte ne, ata, shumica, mbeteshin pa familje.

Tani, Bukuri, në vend të jetonte lirinë e qetësin, u përball me sëmundjen dhe, për disa vjet- i bëri rezistencë, luftoi me vdekjen gjatë këtij viti disa herë dhe falë forcës dhe vullnetit të hekurt që kishte, fitoi ndaj saj por, erdhi momenti që, e mallkuara mortje, me pabesi zgjodhi mesin e natës, kur ishte në gjumë- si duket, ditën kur ishte e zgjuar nuk e mposhtte dot. Të mundi më në fund o Bukuri, na ndau, kjo nuk ishte ndarjet, që ne shpresonim se do takoheshim prapë, kjo ishte për të mos u takuar më. Ishte ora 1 e 30/të e mëngjesit të së dielës të 5/së dhjetor, 2016/të kur ja dorëzoi shpirtin atij që ja dha-Zotit. Ne e deshëm jetën Bukuri, edhe ashtu si na e krijuan. Ti u pajtove me fatin që nuk e meritoje; përballove të gjitha vështirësitë në mungesën time. Kjo ishte shëmtia e jetës, të cilën na e shisnin si lumturinë, që veç nesh, asnjë popull tjetër në botë, nuk e ka, dhe shume besonin këtë e lumturoheshin, meqë nuk e njihnin lumturin e vërtetë, apo, nga që ne tjerët vuanim shumë, atyre u duke lumturi jeta që bënin.

Terrorit njerëzor i qëndrove Bukuri, edhe sëmundjes, me gjithë se të mundi, nuk ju nënshtrove, e përballove me dinjitet deri në momentin e fundit. Sa e fort ke qenë! Nëse është e vërtetë ashtu si thuhet për atje ku po shkon ti- dhe ne ashtu besojmë- ti atje do shijosh lumturinë që ta mohuan këtu.

Me një herë, erdhën infermierët, ato e kishin për detyrë ti bënin shërbimet e fundit. Ne na nxorën në sallë. Kur e prunë te ne, Bukuria  dukej sikur flinte gjumë, ajo tashmë, ishte qetësuar, nuk do e dëgjonim më të rënkonte, fytyra i dukej e qetë dhe shumë e pastër, për çudi, nuk i dukej më as një rrudhë në fytyrë. Tre ditë ndenji në Itali, ç’do ditë, nga mëngjesi deri në tetë të mbrëmjes, veç nesh, të gjithë shqiptarët vinin rrinin pranë arkivolit. Erdhën shqiptar nga Parma, nga Verona e Milano, Paadova, sapo e morën vesh, nga publikimi që bëri Beni, të pakësonin dhimbjen tonë. Edhe Shpend Sollaku, publikoi një shkrim pak të gjatë, kjo bëri që të na vinin ngushëllime edhe nga vende tjera, sidomos nga Amerika.  Nga nuk na erdhën ngushëllime, edhe që unë nuk i njihja personalisht. Arkivoli ishte i zbulua, këto tre ditë të fundit, shqiptarët e shikonin Bukurinë e pa jetë,  kurse,  Bukuria nuk i shikonte dhe nuk i falënderonte, si herët e tjera kur i vinin te spitali. Ishte pak ftohte, kufoma nuk pësoi as një gjë, Bukuria dukej normale. Më 7/të dhjetorë, së pari e çuan në shtëpinë që kemi në itali- sa me qejf e pati atë shtyp që bleu djali, ishte shtëpi me vete me oborr-  në mbrëmje, erdhi në Shqipëri dhe ditën e enjte më 8/të dhjetor, në orën 12/të, doli nga shtëpia e sajë në Shqipëri, e përcollëm për ne banesën e fundit, aty, pranë vajzës Lindës tone dhe nënës time, e vendosëm aty, nga ku nuk do kthehej më.  Lushnjarët, i kam vlerësuar gjatë gjithë kohës së gjatë të vuajtjeve të mia, si njerëzit më human, më miqësor nga ç’do krahinë ku kam qenë i internuar, edhe sot, qytetarë të shumtë, edhe se të pa njohur për mua, më respektuan, me pjesëmarrjen e tyre, shumë erdhën nga sektori i Çermës dhe nga lagja e Kampit ku ne kishim jetuar gjithë ato vite. Nga Tirana erdhi Neritan Kolgjini, djali i më të nderuarit ndër shokët-Afmet Kolgjinit. Ishte i një moshe me djalin tim dhe, njësoi vuajtën mungesën baballarëve, dhe nënat e tyre, që në moshë të re, i rritën me vështirësi fëmijët, në mungesë të burrave të tyre.

Dikush, për të më dhënë kurajë si duket, me që dhimbja më kishte mundur- më tha- mblidhe veten, nuk ligështohet burri për gruan kaq shumë. Isha në kulmin e dhimbjes- nuk do të thotë që, dhimbjen time ta ndjejnë edhe ata që s’e kanë provuar, e shikova- i thash: të gjitha gratë, e meritojnë respektin e burrave tyre, por- shtova- disa- siç janë tonat, ja imponojnë atë burrit, për sakrificat që kanë bërë në respekt për ne;  mua më iku, jo vetëm gruaja, por shoqja e jetës e kohëve të vështira, ajo vuajti aq shumë, përballoi vështirësitë e jetës që i shkaktoi shteti si hakmarrje kundrejt meje, kishte gjashtë vetë për të ushqyer, më ndoqi mua nëpër burgjet, bënte punët më të rënda se ishte grua e  “armikut”  e nuk m’u ankua kurrë, veçse më jepte kurajë. A mund t’ia harroi unë këto asaj? Unë i jam shumë mirënjohës edhe për diçka tjetër se, në ato kushte të vështira, më mbajti edhe nënën, e cila, veç  moshës, ishte dhe shumë e sëmurë dhe pa pension-nuk i njihej puna në kushte të internimit. Këto i qaj unë asaj dhe shokët e mi, grave të tyre. Unë i jam borxhli Bukurisë, jo ajo mua.  A e kupton ndryshimin ndërmjet grave tona dhe tuajave që jetonin në hijen tuaj, pa çarë kokën për as gjë? – i thash.

Ke të drejtë!- më tha, por-shtoi-  duhet të bësh durim, ta përballosh edhe këtë, si përballove gjithë ato vuajtje.

-Dy ditë më pas, pashë videon e promovimit të librit, nuk e dija që kishin intervistuar Bukurin: -Si u ndjeve sot, a u kënaqe? E kishte pyetur gazetarja.

-Po! Shumë u kënaqa, nuk mendova se do kishte kaq njerëz- kishte thënë. Pse? E pyeti.

-Se nuk e mendoja që do kishin kaq respekt, sepse, njoftimi ishte se një ish i përndjekur do promovoj librin e tij.

-Atyre nuk u interesoi kjo, ata vlerësuan shpirtin fisnik, sepse, nuk kishte shfryrë urrejtje as kundër keqbërësve të tij- këtë e vunë në dukje të gjithë shkrimtarët-i tha gazetarja.

– Se Shefqeti, nuk urrente kurrë- kishte thënë Bukuria.

-Po, këtë e pamë në librin e tij-tha gazetarja. Ç’të bëri përshtypje me shumë -e pyeti

-Fillimisht, kur ne ishim te dera e muzeut, një që nga trotuari,- i tha- “kjo do të thotë se arti nuk njeh moshë” dhe kur erdhi aty,e takoi me përzemërsi, edhe se nuk njiheshin më parë. Madje një shkrimtar, sapo e takoi – i tha: “të uroi përzemërsisht, për librin qe ke bërë dhe, në shenj respekti, i dhuroi Shefqetit, librin e tij të fundit, në të cilin kishte shprehte konsiderata për të. Të gjithë folësit ishin shkrimtar, më pëlqeu kur ata, e vlerësuan aq shumë librin; thanë se ka treguar me mjeshtëri për vuajtjet, por nuk ka shfryrë urrejtje, je ankuar, po, nuk ke akuzuar-i tha një tjetër, kjo më pëlqeu edhe mua- kishte thënë Bukuri. Nuk e dija, nuk më kishte thënë gjë Shefqeti, sot, nga këta njerëz të nderuar, mora vesh se kishte shkruar  edhe për vuajtjet e mia. Unë nuk e kam lexuar se, nuk kam qenë mirë nga sytë, shumë do dëshiroja ta lexoja, mbase..- tha. Kjo do jetë, kujtimi i fundit për mua, sa herë do nxjerr mallin me Bukurin duke parë këtë video të shkurtë.

Sa herë shkoja në Shqipëri dhe Bukurin e lija në Itali, për ç’do gjë që nuk e gjeja, i telefonoja Bukuris, -ajo kishte memorie të veçantë- ajo më thoshte ku është apo si ta bëja..

Pasi ikën djemtë e vajzat, u mundova që, çdo gjë ta vija në atë vend, ku i vinte Bukuria, nuk desha që në kuzhinë e në dhomën tonë, të kishte ndryshime.

Më 17, dhjetori, pas dite, isha vetëm, diçka nuk po gjeja te dollapi, mendjen e kisha turbull, duke kërkuar, harrova, dhe si herët e tjera, i rashë telefonit të pyesja Bukurin, dëgjoja zilen e telefonit të saj, që binte në kuzhinë, po nuk po më përgjigjej Bukuria-  ah… u kujtova që nuk kishte më Bukuri të më përgjigjej, sa nuk më pushoi zemra. Nuk kishte më Bukuri që ta pyesja për çdo gjë. Ndjeva një ligshti të madhe, m’u duk sikur diçka si një goditje në gjoks, u ligështova shumë, u ula. Është e pa mundur ta tregosh, si u ndjeva. Qava, qava, se ajo nuk do më përgjigjej më, se unë, për ç’do gjë, nuk do kisha kujt ti drejtohesha më, ai telefon, nuk do funksionojë më. Ç’të bëja, me kë ta ndaja këtë dhimbje, veçse me gocat, po as njëra nuk mu përgjigjën. Sapo e fika, më mori Tasha, nuk po mundesha ti thosha pse e mora. Me zor, munda ti tregoja. Të dy qamë. Pas pak më mori Xhoana, nuk di, i kishte thënë a jo Tasha, ajo nuk më tha gjë, veçse më jepte kurajë.  Gocat e kishin parë në ëndërr disa herë të ëmën, unë jo.

Të nesërmen në mëngjes, pasi fala sabahun, më kishte zënë gjumi, m’u duk sikur u hap dera e dhomës për gjysmë, në derë ishte Bukuria,  e pashë tamam si gjithnjë. që kur unë vonohesha, ajo hapte  derën dhe duke qeshur – më thoshte: O shok, a do ngrihesh sot? Kështu dëgjova që më tha edhe këtë mëngjes, dhe unë iu përgjigja, po, po, ja tani! hapa sytë, u ngrita ndenjur po, në derë nuk kisha njeri. Ajo nuk ishte dhe, nuk do më thërresë më.  Kjo qe e para dhe e fundit, nuk më doli më në ëndërr sa ndenja në Shqipëri.

Ti Bukuri, tani shpëtove nga dhimbjet, por mua, mi hoqe gëzimet për gjithë jetën. Edhe gocat, nuk ka më nënë që ti presë e ti përcjellë, nuk ka më gjyshe për nipat e mbesat, ata nuk do thërresin më: o nëne! Sa gëzoje ti Bukuria kur mblidheshin të gjithë. Sa u gëzove kur lindi djali i Lamit- e kishe merak këtë- Zoti ia plotësoi këtë dëshirë  – mot –thoshe Bukuria- do lozë edhe djali i nënës në park, po ti nuk arrita ta shikosh Elisin të lozë në park. Unë e kap dhe, sa herë e puth për vete, aq herë e puth për ty.

Kishim bërë mend të festonim 50/të vjetorin e martesës o Bukuri, kishim bërë plane për ata që do ftonim, por nuk desh fati, se ti, u shtrove në spital, ata erdhën, por, jo për 50/të vjetorin e martesës tonë, po, për të përcjellë ty Bukuri për atje, nga ku nuk do kthehesh më.

Kudo shkoi, si në Shqipëri edhe në Itali, shikoi punët e tu, rregullin tënd, ç’do gjë që ke bërë e që e ke vënë ti, me dorën tënde, shikoi lulet që i mbillje e rregulloje me aq kujdes, sa qejf i kishe lulet, këto më shkaktojnë dhimbje në shpirt. Ti ja kishe lënë amanet Xhoans që, te varri të mbjellim lule, edhe këtë amanet, do e plotësoj. Lus Zotin të më japë kurajë që të plotësoi dëshirën tënde që më kërkove dhe, që ta premtova, por ti, e paske njohur më mirë nga unë, dobësinë time.  Për ç’do gjë që ndodh, së pari më shkon mendja: do ja them Bukurisë si ndodhi, si e bëra apo, ç’far u bisedua, kur kujtohem se ti nuk je, atëherë, ndjehem shumë keq. Kjo më ndodh edhe tani, pas tetë muajve. Sepse, unë nuk po mësohem me mungesën tënde.  Kjo qe mbyllja që i jam lutur Zotit, të mos më ndodhë, si duket, Zoti ka dashur më shumë ty, se, edhe ti, kërkoje të ikje para meje.  Ti Bukuri, je e vetmja grua që në kohën e shpirtit mendoje për burrin tënd dhe, nuk e dorëzove shpirtin pa i lënë amanet Benit për mua.

Kur u ktheva në Itali, pas ca ditësh, më ftoi për kafe Dali Skura, u mundua të më hiqte mërzinë por, pa që…  Do të tregoj një histori- më tha: Një herë, njonit i shkon nji mek, ishin t’u bo muhabet merë e bukur, papritmas, jashtë  nigjuan një zhurmë, po ziheshin dy fëmijë, meku u ngrit vrik, të shifte, zgjati kokën në dritare dhe theu xhamin, i dhimti balli,  u kthye dhe vu dorën në oxhak, rrëzoi kanilin, kur boni të kapte kanilin, përmysi vorben e groshëve që ishte në zjarm, tym e hi, u ngrti  pri oxhakut, i zoti i shpisë -i tha: – ulu or mek ulu, se si e ke nejs tej, do më shkatërrosh krejt shpin! Kështu- shtoi- ata, deshën tu shkatërronin ju, por ju, bravo u koftë; i përballuat ato vështirësi dhe, me dinjitet.

-Atë, e përballoi Bukuria, unë isha në burg, nuk mund të bëja as gjë, ajo kishte vështirësi më shumë nga unë se, mua më jepnin bukë, që të punoja në minierë, kurse asaj i mungonte edhe kjo; asaj i jam mirënjohës, ajo pranoi vuajtjet, shpëtoi familjen- i thash

– Ç’ashtu pra- më tha- tashtej, smunjes, nuk kemi ç’ar ti bojm. Patët fat, qelluat këtu, nuk i mungoi as i gjo, të ishit në Shqipni, do të kishte metun merak, se, nuk do i kishe përballu shpenzimet, edhe shërbimi nuk osht si ktu. Për ç’to, të them, bohu i fortë, e mos e lësho veten. mërzitja të shkatërron …. por, ky ishte Dali Skura, jo të gjithë janë si Daliu. Në raste të tilla, për këta lloj njerëzish  ka nevojë njeriu. E falënderova, me gjithë zemër, por, edhe se u bënë tetë muaj, dhimbja mua veçse më shtohet. U thash ti heqin të gjitha rrobat e Bukurisë, ashtu bënë por, tani që dollapin e shikoi bosh, si këtu edhe në Shqipëri, po e ndjej më shumë mungesën tënde, më duket sikur të braktisa. S’më mungon asgjë, fëmijët më rrinë gati për ç’do gjë, po, në mua, asgjë nuk ndikon për të më qetësuar. Kënaqësitë e mia, ti i paske mbajtur gjallë, ato u shuan, jeta nuk po më pëlqen më.

Isha në Shqipëri, më 20 qershor kishe ditëlindjen, mbushje 68, vjet. Gjithë atë natë, nuk bëra rehat, në mëngjes ishte turbull nga mendja. U ngrita po shkoja të laja sytë, dëgjova sikur Bukuria  përplasi lugën në tenxhere- si bëjnë grat kur përzjejnë gjellën- ndërrova drejti, shkova të shikoja në kuzhinë, që kur ti flisja, ajo do më thoshte: hë re, se më tremë, pse vjen si hije. Shkova nga dal që mos më ndjente, kur isha në derë, kuzhina ishte bosh, u kujtova që nuk kishte më Bukuri. Më lëshuan këmbët. U ula në divan dhe, nuk di sa kam ndenjur. Isha vetëm, nuk kishte kush të më thoshte një fjalë.

Sot më tetë dhjetor, u bë një vit që ti u ndave prej nesh,  shumë erdhën përsëri për  të respektuar ty, por, për ty, do i falënderoj unë të gjithë.

Prandaj, dëshiroja që këtë muaj ta fshija nga kalendari, por ky muaj, mund të jetë i bekuar për tjerë, dha atyre, kushdo qofshin, i uroj ta gëzojnë ashtu si ua do zemra atyre.

Sa të mirë ke pas shpirtin,  aq të lehtë ta pastë bërë Zoti atje!

Mbase është ashtu si thonë, atë që nuk e gëzove këtu, ta gëzosh atje. Ashtu qoftë. Ky paka qenë fati ynë!

Lamtumirë  Bukuri

NËNAT, BRAKTISËN FËMIJËT E TYRE

by

2Dobra shefqetNGA SHEFQET DOBRA/…Njerëz të mbledhur si bagëtitë, nga të gjitha trevat, i grumbulluan në katër kazerma  të madha, në një ish repart ushtrie, – në Bençë të Tepelenës, të cilin e quajtën: “kamp “internimi,”  kurse në letrat që dërgonim apo që na vinin, njihej si repart ushtrie, sepse adresa ishte: Reprti numër (…) Tepelenë

Në fakt ky nuk ishte – kamp internim, as repart ushtrie; ishte tamam një burg,  se ishte i rrethuar me tela me gjemba, ruhej me roje te armatosur,  ku numëroheshin mëngjes e darkë, në punë shkonin të ruajtur me policë të armatosur. Por për të mos ditur se aty  ishte një burg  ku kishte: burra e gra, të vjetër e të sëmur, fëmijë për gjiri dhe më të mëdhenj, që në shkollë, shkonin e vinin, të ruajtur me policë.  Nuk duhet ta dinin të dinin se ka një burg të tillë.

Ishin katër kazerma të mëdha, me katër radhe krevatesh, me dy dyer të mëdha dy kanatshe, poshtë qytetit të Tepelenës, për brinjë kalasë të Ali pashës.

Ky ish repart ushtarak,-si duket, italianët para se të largoheshin- e kishin minuar fushën brenda rrethimit dhe gjatë lëvizjes nëpër atë fushë, herë pas here, qëllonte që poshtë këmbëve tona, të shpërthente ndonjëra. Shumë të vegjël e të madhej, prej këtyre minave, morën dënimin maksimal, pa gjyq.

Eh, ç’ janë kujtimet e vegjëlisë, ato nuk shlyhen kurrë  nga kujtesa, ato janë si themeli i shtëpisë që, edhe nëse shtëpia shembet, themelet janë të gatshëm të ngrihen mure tjera.

Fëmijët shkonin në shkollë para e pas dite, të shoqëruar me policë, e ku ishte ndryshim i këtij kampi nga burgu?

*     *     *

Nuk mund të gjesh nënë që të braktis fëmijën e sajë,  por këtu braktisja e fëmije qe masive  prej nënave; po pse këto nëna, i braktisnin fëmijët e tyre, pjesën e zemrës së tyre, a ka zemër nëne ta bëjë këtë?

Është vërtetë e çuditshme dhe e pa besueshme, një gjë e tillë, por, për fat të keq, e vërtetë.

Nëna, veçanërisht zemra e nënës, pranon të humbasë jetën e sajë, për të mbrojtur fëmijën e vet dhe ka shembuj të tillë me shumicë, madje, shembuj të tillë ka me shumicë edhe në kafshët që, për të mbrojtur këlyshin e vet, ka luftuar deri në humbjen e jetës, po nënat njerëz, si ka mundësi ta bëjnë një gjë të tillë?

Sepse njerëzit që kanë arsye, bëjnë më të keqen për sojin e tyre. Forca e krimit, i detyron nënat të kryejnë këtë veprim absurd.

Me logjikën e sotme, është e pamundur por, po të shtyhemi në kohë, do bindemi si këto nëna që vërtetë do pranonin të sakrifikonin jetët e tyre, e bënë këtë? Ishte ajo, forca njerëzore që mposht e shkatërron sojin e vet.

Njerëzit sundimtar, janë më të egër nga egërsirat, për të siguruar rehatin e mirëqenien e tyre, i  grumbulluan këta njerëz  në këto kazerma të mëdha, si të ishin bagëti dhe, ndoshta, këta njerëz, nuk vlerësoheshin sa bagëtitë.

Gjithë ditën e për dit i çonin të punonin, për të ngrënë u jepnin vetëm 400, gram bukë misri thatë.  Jetë më mizerje, mendonim se nuk do kishte, por, kishim gabuar.

Në vitin 1950, një mëngjes, pasi mbaroi apeli i mëngjesit, polici tha:  “Sot nuk do shkoni në punë. Duam qetësi!” Përse ky pushim sot? Ç’e mirë do jetë? Qoftë për mirë!- Thoshte dikush, mbase do na lirojnë- thoshte një tjetër, të gjithë të gëzuar, këtë mendonin. Të vuajturit presin të mirën, presin mëshirën nga ndëshkuesi, por në racën njerëzore, kjo nuk ndodh kollaj!  Një orë më vonë, përgjegjësit e kazermave thirrën: të gjithë, pa përjashtim me gjithë rroba në fushë!

-Lirim! Si një e një që bëjnë dy! Mori fund! – tha – një i moshuar. Epo, boll na mbajtën, ç’na duan më? Turshi nuk do na bëjnë de! Të shkojmë e të vdesim në shtëpitë tona të paktën. Sa shumë u gëzuam ne të vegjlit! Dilnim nga kazerma gjithë zhurmë, të gjithëve, u qeshte buza.

Një djalë tha: “Ç’më duhen rrobat? Nuk i marr, se më duket sikur dëgjoj erën e këtij të mallkuari kamp”.

-Merrini, merrini!  S’i dihet, ka të papritura këtu! Po nuk ju deshën, i hidhni rrugës – tha një plak..

-Ti vetëm të keqen ndjell! – iu përgjigjën dy djem të rinj, burri duke parë që i kishte pushtuar gëzimi, nuk u foli, po, mërmëriti më zë të ulët: -“Bereqaversën, edhe për pak minuta të ndjehesh i lumtur…! Hamendjet që shprehte secili sipas mendjes së tij, e përshkonte turmën cepi më cep, gëzimi që i kishte pushtuar gjithë, bëri që, gjithë zhurmë të dilnin e të rreshtoheshin në fushën, secili thoshte  ashtu si e mendonte.   Ç’farë nuk dëgjohej! Gjithsecili arsyetonte, si të mundte. Disa thoshin do e shkrijnë këtë kamp, se i ka dalë  nami i kaq. Dikush edhe uronte, atë që kishte vënë dorën në zemër për këta njerëz. Është mëkat,  kur shpresa të zhgënjen.

Kur ne pritnim në fushë, filluan të shtohen policët. Në këtë kohë, në rrugën që vinte nga ura e Bençës  u duk një re tymi. -“Po vinë makinat- urraaa” – bërtitnim ne fëmijët, gjithë shend e verë. Shpresonim se ato makina, do na çonin sipas rretheve, ashtu si na kishin marrë po, kur ato ndaluan para zyrave të komandës, gëzimi u kthye në trishtim, e qeshura na ngriu në buzë, ç’të shikonin,  nga ato të mallkuara makina, pamë të zbresin, fëmijë e të moshuar. Kampi po shtohej me të tjerë fatkeq! Ç’zhgënjim! Mirë që po vinë ata në këtë ferr ku ishim ne, po ne pse na nxorën jashtë? Dy të moshuar, ranë për tokë, i morën në një  makinë që ishte  boshatisur, i çuan urgjent në Tepelenë, të shoqëruar nga Hazis Ndreu, infermieri i kampit. Ne rrinim brenda telave, ata, matanë portës. Ata e kishin të sigurt që do futeshin në kamp, po ne ç ‘pritnim? Shikonim vetëm ecejaket e oficerëve me letra në dorë, që futeshin e dilnin nga zyra. Ç’hesape bënin këta xhanëm, ça presin që nuk i fusin këtu?

Më në fund, u hap porta, i futin brenda të ardhurit me rroba në krah, i rreshtuan veç nga ne. U bënë dy kuadrate njerëzish, të ruajtur nga policët. Nga të dyja anët, kishte pjesëtarë të familjeve, që ishin ndarë para disa viteve. S’kishte më vend për hamendje se do liroheshim, po makinat pse u futën brenda? Kjo na trishtonte po, nuk mund ta merrnim me mend, çfar.

Hyri dhe togeri duke biseduar me një  oficer policie që kishte një bark të madh që kur ecte, dukej si ndonjë brumbull, po sa një buall, ai, sikur me zor ecte dhe merrte frymë me zor. Bisedonin e qeshnin të dy.  Në çdo makinë, ishin dy policë ose nënoficerë policie. Togeri bisedonte me  ushtarakët e sapoardhur para kuadrati tonë. Të dy palët, kishin lista në dorë,  kurse ne, vetëm vështronim “burrat” e shtetin, duke pritur: ça do bëjnë me ne.

-Ndoshta do lirohen vetëm fëmijët, ose edhe të vjetrit- tha njëri.

-Çysh thojsh or tej? –tha një plak nga Dibra- a nuk po shofish se: pleç e cull janë të tanë ata që erdhën?

Më në fund, e hapi gojën dhe togeri ynë: – Dëgjoni këtu!- tha. Janë zgjedhur ata që janë të aftë për të punuar, do largohen nga kampi. Kush të dëgjojë emrin, të marrë rrobat të hip në makinë! Të tjerët të qëndrojnë në vend. Nuk duam asnjë rrëmujë! – tha.

-Po fëmijët,  zoti komandant?  – pyetën disa njëherësh.

-Fëmijët? Po ata, nuk janë të aftë për punë! Ju mos kini merak, kujdesemi ne për ta! Këtu nuk kishte vend, porosia e profetit Mohamedi: “Mëshironi të vegjlit, respektoni të vjetrit”! Respekti e mëshira, nuk kishte vend këtu.

Ç’ishte kjo hata? Si do bënin fëmijët të vetmuar, mes atij kallaballëku. Një proverb thotë: “Mësimi në moshë të vogël, është si e gdhendura në gur”. Qindra fëmijë, do  mbeteshin në mëshirë të fatit, pa përkujdesje të prindit, në një kamp të madh. “ Lehtësoni e mos vështirësoni, përgëzoni e mos i mërzisni” të vjetrit as të vegjlit! –thotë një hadith tjetër.  Këto porosi, nuk kanë vend në shoqërinë e re, sepse,  ligësia kishte fituar, mirësia ishte harruar. Ata, qeshnin me njëri tjetrin, pa e çarë kokën për brengën që na shkaktonin ne. Fëmijët me doçkat e tyre të vogla, shtrëngonin fort nënat për dore, duke qarë sa i pengonin të merrnin rrobat që u duheshin, gishtat e të vegjëlve hapeshin nga forca e dorës së policit! Të qarat e këtyre fëmijëve, do ligështonte dhe shpirtin e egërsirës,  po kurrë nuk ligështoheshin zemrat e këtyre sundimtarëve. Togeri, me ata sy si shigjetë helmuese, i përcëllonte zemrat e të pafajshmeve, bënin nënat tu digjet shpirti për fëmijët, rrënonin zemrat e fëmijëve,  që mbeteshin jetimë, me nëna gjallë. Qani o fëmijë qani se, veç lirisë, tani u morën edhe prindërit. Ç ’fatkeqësi i ka zënë këta njerëz

Sa të pamëshirshëm e çnjerëzor dukeshin! Zemrat e këtyre, sfidojnë gurin. Ç’faj kishin bërë këta njerëz, këta fëmijë, që forca e shtetit po i braktiste, po u hiqte më të rëndësishmen: kujdesin e prindërve? A ka logjikë të pranojë një veprim të tillë?  Për ç’faj dënoheshin këta këta njerëz? A kishte dënim më të rëndë për zemrat e nënave tona?  Kurrë, asnjëherë nuk do kuptohet pas shumë vitesh që ka ndodhur me ne. Kur të plakemi ne  e t’u tregojmë fëmijëve tanë për këto, atyre do u duket si përrallat, kur  thonë: një herë e një kohë…. kush mund të besoje se kanë ndodhur ndonjë herë kështu? Vetë këta që po e bëjnë këtë mëkat sot, kur të mplaken nuk do dinë t’u thonë fëmijëve të tyre. Nënat luteshin  t’i merrnin me vete, po s’i dëgjonte njeri. Kur duart e njoma të fëmijëve shkëputeshin nga forca e atyre duarve, nënave të mjera u dukej sikur po ia çirrnin me thonj zemrën nga kraharori. S’ka gjë që ta shlyej nga kujtesa jonë këtë ditë të zezë, s’ka gjë që të qetësojë zemrat e nënave, për fëmijët e lënë vetëm.

Nënat e shkreta mundoheshin të na jepnin ndonjë këshillë para ndarjes, po sa vend zinin ato, në mendjet e fëmijëve. Njëra i porosiste fëmijët: “të mos ziheshin, tjetra  “mos lozni me predhat, nëse i gjeni!” Po fëmijët do ngeleshin fëmijë!

“Mushkëri të përcëlluara në zjarrin e vuajtjes  jemi

Prindërit tanë, tani më s’i kemi

Sy tërë lot që vajtojmë për ndarjen kemi

Ç’rëndësi ka për egërsirën se viktima përpëliteti”.

– Përshtatur sipas një pjesë të Harun Jahjait-

Buzët tona kishin harruar të qeshnin. Lotët e shumtë kishin lënë vragë në faqet e fëmijëve, kurse  në zemrat e prindërve pikonte çdo ditë nga një pikë zehèr, atyre u hoqën të drejtën të kenë fëmijë, ne na hoqën te drejtën të kemi prindër. Ah more të mallkuar, nuk u ngopët me ç’na bëtë, edhe nga fëmijët po na ndani? E kërkofshi me ne, e pësofshi nga njëri – tjetrit! Ky ishte mallkimi i përhershëm, në gojën e nënave. Mbase mallkimi kolektiv, dhëntë Zoti ti zër mëkatarët.

Para këtyre njerëzve të drobitur e të helmuar, qëndronin policët e krekosur si kaposhët. Disa për të mbajtur rregull, disa për të numëruar, disa rrinin sipër kabinave  me listë në dorë, një tjetër në karroceri merrte në dorëzim ata që do hipnin. Ç’do njërit që i dilte emri, pas mundimit të madh të ndarjes nga fëmijët, i drejtohej makinës ku i thoshin! Ato makina dukeshin si kuçedra, prisnin prenë e tyre. Ishin shumë sy që kontrollonin ç’do njërin nga ne. Kur qëllonte ndonjë nuse ose vajzë e bukur, sytë e policëve nguleshin si turjelë, e nuk shqiteshin. Kushedi si ua kishin përshkruar atyre që nuk na kishin parë! Të këqij, të shëmtuar, ndoshta dhe budallenj- kështu duhet të ishin armiqtë. Ata, sigurisht që besonin.

Një vajzë,  rrobat që kishte në duar, ia vështirësonin hipjen në makinë, polici duke e shikuar drejtë në sy i tha:- “Më shpejt ti bukuroshe!” Me një lëvizje vajzërie ajo ngriti kokën, e vështroi policin me sytë e saj me lot-  se kishte lënë babën shumë të vjetër, që nuk kishte kush ti shërbente më- me atë bukuri që i kishte fal  Zoti, me guzimin prej burrneshe – i tha: “Nuk më quajnë ashtu si thua ti.

-Si të quajnë? – tha policit.

-E dëgjove mirë, kur më thirrën! Nëse doni të hipim më shpejt, e hapni spontin!  Kur polici u ndesh dhe një herë me ata sy të bukur, mospërfillës, që e shikoi me urrejtje, polici u befasua me kurajën kishte. Një grua, gjysmë e moshuar, e kapi vajzën dhe i tha: ulu pranë meje, vajzë e nënës, mos u mërzit! Nuk thonë kotë moj bijë  – shtoi gruaja – kur bien malet…. –  shikoi nga polici dhe ia ndërroi kuptimin fjalës – bëhet hataja! Polici fodull, iu kthye: -“Populli, di ma shume se na, oj tej! Mos u hiq sikur din shumë, se nuk din as i gjo! A more vesh?  Mora, thuaj, e rri çaty! ”

Unë e kapa për dore nënën dhe duke shtrënguar fort mendoja: nuk do ta lë nënën të ikë, ndërsa nëna, jo më pak e shqetësuar, mundohej të na jepte kurajë, nëse do e thërrisnin emrin. Nëna më porosiste mua që të dëgjoja motrën, “se kjo është më e madhe”,  ne do kthehem shpejt, nuk do ketë shume punë atje – më thoshte. Kur dëgjova të thirrej emri Xhemile Dobra, harrova këshillat që na dha, fillova të qaja dhe nuk e lëshoja nga dora. Polici bërtiste: “Shpejt, shpejt”, kurse unë, nuk e lija të merrte ato rroba që i duheshin. Papritur, pashë të më kapte një dorë e fuqishme. Ishte dora e policit. Sa i madh m’u duk ai përbindësh! Nuk më la as të përqafohesha me nënën. Ndërsa unë shkoja zvarrë pas policit, nëna më thoshte: “mos qaj djali nënës, do kthehet shpejt nëna”. Motra, që ishte pak më e madhe, i thoshte policit: “Lëshoje vëllain tim, se kujdesem unë për të”.

Makinat u nisën në të perënduar të diellit. U ndanë prindit nga fëmijët, vëllai nga motra. Ata largoheshin me lot në sy, ne fëmijët të gjitha, u mbështetëm pas gardhit me tela me gjemba, qanim duke shikuar makinat që na rrëmbyen nënat. Në ishim si qengjat kur ndaheshin prej deleve, por me një ndryshim: për  qengjat kujdesej bariu, ai i kulloste e nuk i linte ti mundote uria,  kurse ne …, ne do mbeteshim në mëshirë të fatit. Kjo ndarja ka qenë skena më e dhimbshme, dënimi më i rëndë që na dhanë. Vajet e këtyre fëmijëve,  edhe egërsirën do e ligështonin, për ata të vjetër, që i morën djalin a vajzën, duke e lënë si kërcuj të thatë, edhe zemra e tigrit do ligështohej, por jo e sundimtarit njëri.

Plagë të pashërueshme hapen në zemrat e njoma të fëmijëve, e të pleqve e të sëmurë, që nuk kishte kush t’u shërbej  më.

Banorët e rinj që erdhën, kishin qenë në Cërrik. Kështu ishin ndarë dhe këta mbrëmjen e kaluar.

Tani, kampi ynë u bë burg fëmijësh, pleqsh e të sëmurësh. Kjo ndarje, ishte drama më e dhimbshme; fëmijët dhe se me prindër, mbetën jetimë, të vdekurit s’duhet të kishin varre. Lotët e fëmijëve tanë mos rënçin në tokë! – thoshin gratë; shumë shpejt, nënat do te kthehen, ja, dy a tri dite punë kanë – na ngushëllonin.

Ne ishim fëmijë që kishim humbur fëmijërinë, ne rriteshim para kohe,  jeta jonë bëhej përditë e më e trishtë; fëmijë e të vjetër, të gjithë vuanim nga pafajësia.

Të gjithëve na zuri gjumi duke qarë, në ëndërr na bëhej sikur dëgjonim britmën e policëve, të cilët na dukeshin me pamje të llahtarshme. Qanim në errësirë deri sa na zinte gjumi dhe, përsëri, shikonim të njëjtën ëndërr. Të nesërmen në mëngjes, në vend të dëgjonim zërin e ngrohtë të nënës të na zgjonte, u trembëm nga britma rrëqethëse e kapter Selfos: “Shpejt para krevatit! Nue Derri, dil të daltë syri i djathtë!” I erdhi rrotull krevateve të mesit duke na tërhequr mbulesën ne fëmijëve që akoma flinim. Fëmijët, duke fërkuar sytë e përlotur, mundoheshin të zbrisnin shpejt, të futeshin në rresht, të na numëronte polici. Edhe pleqtë, nuk e kishin më të lehtë nga ne.

E keqja të detyronte t’i bësh ballë vetes.  Nuk kishte më të thërrisnin o nënë për çdo gjë. Kjo fushë, këto ara, ç’do gurë e fije bari,  është spërkatur me lotët e pastër të fëmijëve. Mallkimi i zotit rëntë mbi ata që u mungon mëshira! Si zogj të humbur ishin fëmijët, si trungje të thatë, pa degë e rrënjë, ishin të vjetrit,  të vetmuar e të braktisur mbetën fëmijët edhe pleqtë; ky kamp ishte vendi i mundimit e përçmimit, i lodhjes, i urisë dhe vdekjes masive, të dytët varroseshin aty ku traktori prishte të mëparshmit, sa shumë vdisnin, ky ishte ferri për ne, xhelatët gëzonin kur shikonin si na mundonin.

Të ardhurit nga Cërriku tregonin se gjatë rrugës kishte ndërruar jetë një bashkvuajtës, Hysen lepenica. Policia kishte urdhëruar t’a zbritnin nga makina dhe aty, në rrapishte, pranë një përroi, kishin urdhëruar ta mbulonim me shkarpa dhe kaq. Me thonj do e kishim hapur një gropë ta mbulonim, vetëm të na linin – thoshte një burrë.

Nata për këta ishte e mundimshme, hall të madh kishin, pleqtë e fëmijët, hallin s’ua qante njeri. Kush do u ndizte një shkrepëse pleqve kur të dilnin jashtë,-se shpesh herë, dritat fikeshin natën-, sidomos, ata që flinin në katet e sipërme, kush do i shoqëronte fëmijët të shkonin në banjë, që ishin aq larg. Vogëlushët, i tromakste ulërima e policit në mëngjes, pleqtë i torturonte errësira e natës, kur i zinte halli për në banjë. Ndërsa polici kishte egërsi; fëmijët çiltërsi, nënshtrim e lot, që një zemre të mëshirshme  do i jepte dhimbje. Një absurditet i pabesueshëm, që zor se e gjen dhe nëpër përralla të motshme. Po, a kishte më lugetër se këta, që veç  fytyra u ngjanë në njerëz? Si zogj të vetmuar, në atë zallamahi njerëzish, fëmijët me sy të mbufatur nga të qarët, venin e vinin sa në kazermë në fushë pa ditur ç’bënin e ku shkonin. Ata për të cilët shteti duhet të kujdesej, i la si qengjat që humbitnin në tufat e huaja. Fëmijët rriteshin me trishtimin e kobshëm, duke parë moshatarët e tyre të bërë copa nga minat që  herë pas here, ato shpërthenin nënë këmbët e tyre sepse, shteti nuk e kishte çminosur para se të çonin ne. Nënat do dëshironin më mirë të vdisnin vetë, se sa, në momentin e fundit të jetës, të dëgjonin fëmijën të thoshte: “dua bukë” dhe nuk kishte t’i jepte.  Këta dinin të shfarosnin pa bujë, duke folur për liri, begati e të drejta të mëdha, si as një vend tjetër të botës. Askush nuk e di se ne jemi këtu, veç banorëve vendas dhe, aq më pak, si vuajmë. Ne jemi të harruar nga bota e lirë, liria i tremb shtetarët tanë.  Fëmijët të pafajshëm qajnë e thërrasin, por  askush si dëgjon. Pleq e të gjymtuar që rënkojnë e tërhiqen zvarrë, po për ta nuk mendon njeri. O Zot sa po duron!

Po tani, për ne nuk ka përkujdesje e fjalë të ëmbla prej nëne, ose nga vëllai më i madh. Ditën e parë kur vajta të merrja bukën, kur u përmend mbiemri im, u afrova te dritarja, burri nga brenda dritares – Zaim Gjuta- më tha:- ju jeni dy veta tani!

-Po! – u përgjigja. – 800 gram, ju takon – tha – e peshoi bukën. Sipër saj vuri një copë, që të plotësonte gramët, të cilën unë e hëngra që aty.

-Tani – tha motra, kur do hanim në mbrëmje – nuk ka kush të kujdeset për ne! E more vesh si tha nëna: ti Hatixhe je më e madhe, kujdesu për vëllain!  Do bësh si të them unë!

-Mirë! – thashë. Në drekë, kur mora gjellën, u ulëm sipër rrobave e filluam të hanim. Për dy minuta në tas nuk mbeti asgjë nga ai lëng.

-Në darkë, edhe të mos hash – tha motra – nuk ka gjë, se do flemë. Unë do bëj punët që u takojnë grave, kurse ti ato që u takojnë burrave. Natën e dytë, motra ndau bukën si një ditë më parë, në tri pjesë, pasi hëngrëm atë që ishte caktuar, unë thashë: do ha dhe pjesën e mëngjesit!  Jo! – u përgjigj motra. Pas një grindjeje të vogël, “fitova” unë. Kur u ngritëm në mëngjes: “Po tani, ç’do hash?” – më  pyeti motra.- “Burrat nuk hanë mëngjes”- iu përgjigja, megjithëse po me gërryente uria.

– Nuk e mban mend kur ishim në fshat, xhaxhai nuk hante kurrë mëngjes, pinte vetëm një kafe. Në drekë e hëngra sa çel e mbyll sytë kafshatën që kishim lënë. Herët e tjera, me këmbënguljen time, bukën e hanim të gjithë në darkë, në drekë gjerbnim vetëm gjellën që në të gjeje a s’gjeje një fije makaron a kokërr orizi. Prej vitesh, uria na mundoi, po tani ishte më keq, nuk kishte më nënë që të sakrifikonte veten duke më dhënë nga pjesa e saj. Motra ishte nëntë vjeçe në atë kohë!

Një ditë, motra me dy gurë këput pesë copa tela, i lëmoi kokat në gurë, kishte larë ca copa penjsh që kishte marr rrëzë kalas, kur u kthye nga shkolla,  me to bëri një palë papuçe të vogla.

-Këto, nuk më bëjnë mua- i thash.

-Nuk i kam bërë për ty- më tha. të nesërmen shkoi të dyqani ku gratë qytetare merrnin bukën. të parat i shiti kundrejt një racioni-400 gram. Kur e pyeti një grua: po të mëdhatë sa bëjnë? Motra – i tha: 800 gram. Dy duar të vockla të një nëntë veçaneje, mundohej të mbijetonte në atë ferr, ku fati na kishte hedhur. Por, një ditë, si për dreq- ishte e ndaluar që të largoheshim nga shkolla- polici e gjeti te dyqani, dhe pse ishte larguar nga shkolla- ishte pushimi i gjatë, mes orëve të mësimit-  për këtë, e dënoi me prerjen e racionit të bukës atë ditë. Mbetëm vetëm me racionin tim, se nuk mundi ti shiste papuçet.

*  *  *

Çdo mbrëmje, në çdo kazermë, lexohej gazeta, të gjithë, pa dallim moshe, pavarësisht sa ishin të lodhur nga punët e ditës, duhet të pritnin, pa u lexuar gazeta nuk mund të shtriheshin. Kazermat ishin shumë e madhe dhe, ai që e lexonte, i ngjirej zëri se, që ta dëgjonin të gjithë duhet ta lexonte me zë të lartë. Në këtë kohë, polici roje, vinte përqark krevateve dhe, nëse ndonjëri ishte shtrirë, ndëshkimi ishte tmerr.

Një natë, pasi u lexua gazeta- polici mori gazetën ta dorzonte në komand- disa u shtrinë të mblidhnin forcat pas asaj dite të lodhshme.  Të gjithë ishin të zhytur në mendimet e veta. Leximi i gazetës ishte mërzia më e madhe për këta njerëz. Në gazeta, shumë herë flitej kundër armiqve- për ne e të afërmve tanë- as një herë nuk dëgjonim të thuhet “të harrojmë të shkuarën”, po vetëm si do ua bëjmë armiqve të brendshme. Për të harruar të tashmen, jetojmë me kujtimet e jetës së dikurshme.

Në një cep të krevatit të mesit, poshtë, një burrë i mbështetur në këmbën e krevatit po mendohej. Të tjerë gjithashtu, ishin përhumbur në kujtimet e tyre. Ishte koha kur të gjithë, pas lodhjes dhe andrallave të ditës,  kishin pak qetësi. Dikush mendonte për të  nesërmen që do ishte jo më e mirë se dita që lanë pas. Dikush bënte analizën për çka kishte dëgjuar nga gazeta.  Fëmijë të mbetur jetimë – që nuk kuptonin gjë veç urisë, mendonin për prindërit që i kishte marrë malli. Burri i moshuar, që dukej se ishte kthyer në statujë,  me sy të përqendruar në një pikë, filloi të fërshëllente një melodi, aq sa e dëgjonte vetë. Për momentin, ai kishte harruar ku ndodhej. Për çfarë mendonte ky njeri? A mos i ishte kujtuar dasma e tij, vallet e kërcyera aq bukur prej burrave, me ato lëvizje të shkathëta, që tregojnë gëzimet, përplasjet dhe fitoret që ka pasur populli ynë, me të huajt. Në ato lëvizje shprehet ç’do gjë që ka jeta. Këngët po aq të bukura, të shoqëruara me çifteli, që  nga dy telat e tyre, nxjerrin tinguj e melodi që të mahnitin, apo ëndërronte se ishte në bjeshkët e bukura me bagëtitë duke i rënë fyellit? Ah! Ai fyell, që së bashku me zilet e bagëtive, fëshfëritjen e gjethit dhe cicërimat e zogjve, të jepte kënaqësi, të shtonte jetën, vetëm barinjtë dinë t’i shijojnë këto! Ç’farëdo që ky mendonte, dukej se nuk jetonte me realitetin. Bam Brahimi- ky lexonte çdo natë gazetën-  nxori nga poshtë shtresave çiftelinë. Pasi rregulloi akordet, gishtat e tij filluan të lëvizin mbi tela lehtë e me shkathtësinë e mjeshtrit. Tingujt e ëmbël të saj, megjithëse shumë të ulët, në atë qetësi  që mbretëronte, u ndjenë nga të gjithë.  Të gjithë po e dëgjonin me ëndje të madhe, por nuk po kuptonin nga vinte. Disa menduan se radioja e vetme që ishte në qendër të qytetit, do ishte ngritur shumë, sa dëgjohej pak dhe aty. Zakonisht, ajo radio ngrihej shumë, vetëm kur  transmetohej fjalimi i ndonjë personaliteti kryesor. Në këtë ferr, nuk mund të mendoje për zbavitje të tilla. Bibla thotë: “Nëse udhëheqja është lajthitur, populli është i braktisur”. Ne ishim të braktisur e të harruar. Njëri pas tjetrit, në heshtje filluan të afrohen. Pas pak, krevatet e afërt, u mbushën lart e poshtë me njerëz. Asnjë nuk e prishte qetësinë. Një tjetër mori një tepsi dhe filloi t’i binte, sa për të shoqëruar çiftelinë. Një burrë u ngrit nga krevati, filloi të afrohet duke bërë me gojë  pum papapum, pum papapum sipas ritmit, e duke luajtur krahët si të ishte një shpend i stërmadh. U krijua një atmosferë e ngrohtë gëzimi e çlodhëse. Kjo atmosferë i largojë shumë vite më pas, u ngjalli shumë kujtime, që për ne, tashmë ishin fshirë nga kujtesa, këta njerëz jetonin në ëndrrat e së shkuarës, për të harruar të tashmen. U panë shumë vetë me lot në sy.

Një plakë, psherëtiu thellë dhe lëshoi një: “Eh jetë o jetë, sa mizore paske qen me ne!” Filluan të kërcenin dy mesoburra. Ai shesh që krijohej në ndarjen e krevateve të radhës së parë e të dytë, në drejtim të derës, krijoi mundësinë e këtij argëtimi. Dikush kapi për dore një djalë të ri, rreth të njëzetave dhe tha: – “Tani, do kërcejë Moisi Cami”- ky ishte: djali i Uke Camit dhe, nip i Zenel Shehut. Moisiu ishte i hollë e i gjatë. Filloi të kërcente, sa bukur kërcente! Uljet e ngritjet e tij të shpejta, dredhjet e trupit, ishin të mahnitshme. Papritmas, me shpejtësi të pakuptueshme, Moisi u hodh në gjunjët e Bam Brahimit, që i binte çiftelisë dhe me një salto, u pa në mes të sheshit. Të gjithë brohoritën për këtë. Kur filloi të kërcente vallen dyshe dibrane, një tjetër e kapi për dore. Ulja e tij, duke qëndruar në majë të gishtave të një këmbe, e me këmbën tjetër të shtrirë para, dridhja e shpatullave, i jepte bukuri të veçantë. Nga kënaqësia, një nga krevati i sipërm tha: “Rrofsh o Mojsi Cami, se na e hoqe lodhjen e ditës!”  si duket, zhurma u dëgjua jashtë, në kulmin e haresë të këtyre fakirëve,  nga të dy dyert e kazermës që ishin të mëdha si hyrje shpellash, policët, si egërsirat, u futën njëherësh.  Dukeshin që ishin përgatitur për t’u përballur me diçka që nuk e kishin të qartë as vetë. Të gjithë kishin shkopinj gome në dorë.  Për disa çaste, qëndruan aty, gjetën një atmosferë krejt tjetër nga ajo që kishin parashikuar. Ishte  fatkeqësi ta prishje këtë gëzim që i kishte pushtuar këta të munduar, ç’të keqe po bënin? Edhe ata po e pëlqenin.. Kjo atmosferë, të impononte ta gëzoje së bashku me ta. Të dënuarit, kishin harruar çdo gjë, kjo atmosferë, i kishte rrëmbyer mendjet e tyre,  nuk e vunë re fare praninë e policëve.

Dikush  pas tyre – bërtiti: Ç’bëni, pse nuk veproni? Në zyrë priste toger Hakiu, i cili, shkak donte dhe këtë shkak e gjeti. Njëherësh u lëshua policia mbi ta. Njëri rrëmbeu çiftelinë dhe gjuajte në kurriz të Bam Brahimit, vetëm bishti i mbeti në dorë, tjetri hodhi tepsinë në tokë dhe e  shqelmonte me këmbë, thumbat e këpucëve krijonin një zhurmë që të fuste datën, të  tjerët duke përdorur shkopinjtë e gomës  qëllonin këdo që u dilte para, tërhiqnin zvarrë kë të kapte dora. Moisiun e kishin vënë në mes dhe e qëllonin duke i thënë – ti je kërcimtari, hë – hëëë,  të bëjmë  ne të kërcesh gjithë natën! Britma policësh, të qarat grash e fëmijësh, të zinte veshi. Një i moshuar thoshte: – Mosni more burra, ç’bëni kështu! Nuk bënë gjë të keqe bre! Kazerma ziente nga të bërtiturat e policëve dhe të luturat e të vuajturve. Policët të  shpërfytyruar, tërhoqën zvarrë shumë burra e djem. Gëzimi i vetëm dhe ndëshkimi, që vështirë të shlyhet nga kujtesa jonë. Barbarët dhe viktimat, bërtitnin, ca nga dhimbjet, të tjerët për të kryer detyrën. Gratë e fëmijët qanin. Vetëm njerëz, nuk mund të quheshin, ata ishin xhahilë, të pa shpirt, sidomos, ai që kishte dhënë urdhër.  Rrëmbyen shumë vetë, i vunë tufë para për te komanda,  dhe Hazis Allën, -djali i Isak Allës,- unë për atë qava gjithë natën, e kisha kushëri nga nëna, ishte dhe njeriu që më rrinte më pran, që nuk mërzitej kurrë nga tekat e mia, edhe se e shaja apo e qëlloja me gurë. Më në fund, dhanë urdhër për gjumë.

-Asnjë fjale mos dëgjohet! – tha roja. Këpucët e policit që ndenji brenda, bënin zhurmë ritmike që dukej sikur të godiste diçka në tru Dhe për të qarë, nuk mundeshim, se po t’na dëgjonte polici, vinte në përdorim kamzhikun. O prapsi, o dreq, ç’hall na ka zënë ne.  Për të zbritur nga krevatet e sipërm,- kur na zinte halli- në vend të shkallëve, shërbenin dy tako të vogla, të mbërthyera në këmbët e krevatit, këto ishin shumë të rralla. Që të gjeje në errësirë ato, duhet të mbaje mend sa vetë duhet të kaloje nëpër këmbët e tyre.

Nga mezi i natës,- ishin fikur dritat- u dëgjua diçka që u përplas në çimento dhe, një rënkim i dobët; polici ndezi shkrepësen të shikonte, edhe disa të dënuar, të njëjtën gjë bënë, ç’të shikonin! Një plak, tepër i moshuar, duke kërkuar shkallën, kishte rënë në çimento. Ishte xha Martini, ai me zor i zbriste ditën ato shkallë, jo më natën. Lart ia kishin caktuar vendin edhe pse u ishte lutur shumë të rrinte poshtë. Ishte i vetëm, të bijën e vetme që pati, e kishin larguar bashkë me të tjerët, tani nuk kishte kush të kujdesej për të! Për të mos mërzitur të tjerët sa herë ngrihej natën, u mundua ta gjente vetë shkallën. Nuk ishte i pari ky që ra në çimento, por ky mbeti më i paharruari, se e kish shfaqur më shumë se të gjithë gëzimin atë mbrëmje; shpeshherë, zëri i tij i ulët ishte dëgjuar të thoshte: Ju lumtë! Na gëzuat sonte! Gëzim paçi gjithë jetën. Të nesërmen, të mbështjellë me batanijen e tij, të vënë mbi dy dërrasa, gjashtë burra e përcollën për tek ura e Bënçës. Të gjithë, po më tepër të vegjlit dhe pleqtë, jetonim orë e çast pranë vdekjes. Vdekjen e kishim poshtë këmbëve, aty ku ndiznim zjarret, ku loznim, kudo mund të shpërthente një  predhë e fshehur, ose dhe mund të binim natën nga krevati si xha Martini!

*    *     *

Në atë kap të mallkuar, edhe për fëmijët kishte punë, ata që shkonin në shkollë para dite, punonin pas dite, të pas ditës, i nxirrnin të  punonin para dite; puna e tyre ishte të pastronin gurët kur punohej toka, në arat përqark kampit- ekonominë ndihmëse- dhe kush nuk bënte aq sa i caktohej, edhe për këta kishte ndëshkim: me birucë apo me prerje të racionit të bukës.

Një ditë gjashtë prej nesh që, që polici nuk u kënaq me punën tonë, na dënoi me birucë. Bënte shumë ftohtë, gjithë natën ndenjëm në një dhomë pa derë e dritare,  akoma nuk ishte mbaruar së ndërtuari, aty në dhe, na zuri gjumi. Të nesërmen në drekë, na lidhën duart mbrapa me tel, kurse Zef Mirakës, me tela me gjemba, si më të pa bindur, na nxorën jashtë- kishin lajmëruar të afërmit tanë, të na binin bukën, ne na thanë:- shtrihuni! të afëmëve- u thanë- bëjeni bukën copa copa, ja hidhni secilit para! Ndërsa në shtyheshim me ndihmën e këmbëve të arrijmë copat e bukës,  polici, kapter Tava- si duket kishte mbiemrin kështu- ai zbavitej duke na i larguar kafshatat me shkopin që kishte në dorë, kurse nënat matanë gardhit qanin kur ne zvarriteshim  si gjarpërinj. Nuk vonoj të dellte, duke qeshur- i tha kapterit- i ke lëshuar të kullosin?  Ndërsa kapteri, u zgërdhi- togeri pa grat me lot- i tha Kapterit- zgjidhi dhe lëshoi.

Për këto kushte kaq të vështira, ata më të mëdhenjtë, menduan që të kërkojnë mëshirë- se kërkon mëshirë, kujtdo qoftë, nuk bënë gjë të keqe- por  mëshira që do kërkonin këta fëmijë, duhet ta merrnin vesh ata që mund të vinin dorën në zemër e të mëshironin,, kjo duhej menduar, e duhej bërë e mundur.

Nj ditë  kur po shkonim në shkollë, sapo arritëm pranë kalasë, u bë një ndalesë e vogël dhe papritmas, u dëgjua një thirrje, fillimisht me zë të ulët, më pas u pasua nga të gjitha klasat- “Enver – Stalin, pionierët duan lirim!”. Oshtiu qyteti si kurrë ndonjëherë. Duke thirrur kështu, përshkuam qytetin deri te shkolla që ishte sipër në kodër. Kur dolëm nga shkolla ne të para ditës, zbritnim duke thirrur si në mëngjes, të pasdites, që vinin në shkollë gjithashtu, u takuam te kalaja, së bashku bëmë që të uturinte lugina e Vjosës. Komanda e kampit  u egërsua, togerit i hipën kacabunjtë: “Të demonstrojnë  këta rreckamanë, këta zbatharakë, këtafëmijë armiqsh etj?! Të gjendet kush i organizon!” – urdhëroi togeri. Ai mendonte se dikush nga ata që nuk vinin në shkollë, e kishin organizuar këtë, donte të hante ndonjë kokë. Ne të parditës, na ndaloi te hyrja e kampit, kërkoi të gjente ata që organizuan demonstratën, por më kot. Përdori të gjitha mënyrat. Rrahu dhe izoloi disa por, nuk mundi të gjente atë që deshi. Ç’do ditë, po të arrinim te cepi i kalasë, buçima fillonte vetvetiu. Fjalorin më të ulët përdori togeri kundër fëmijëve, por në vend të përgjigjes që donte, merrte vetëm heshtjen. Kishte raste që nxënësit e paradites i mbante para hyrjes së kampit, deri në mbrëmje, pa ngrënë drekë dhe kurrë nuk ia arriti qëllimit. Më në fund, u thoshte: “Ikni leckamanë!” Vërtet, të vjetra i kishim rrobat, po shpirtin jo! Heshtja e fëmijëve e tërbonte togerin, dhe për këtë, ai do bënte çmos që ata të heshtnin

Një të diel bëri mbledhje togeri. Ishin të gjithë, punëtorë e të papunë, nxënësit po se po. Na la të pritnim deri afër drekës në fushë. Kur erdhi togeri me kapitenin, marshallin e dy kapterë, qëndroi pak larg dhe bisedoi gjatë me ta. Ne shikonim vetëm gjestet që bënte me dorë. Më në fund, u afrua, na shikoi gjatë, duke e “larë” me sy gjithë katrorin me njerëz. Ishte krejt xhind, miza i bënte trupi nga inati. Nxori kutinë, e hapi duke e vënë mes gishtave, letrën e vendasi mes gishtit të madh dhe atij tregues, filloi të nxirrte duhanin nga kutia,  i dridhej kutia në dorë- kur e paloste në letër- – e mbylli kutinë me nervozizëm, drodhi cigaren dhe filloi ta thithte. Tymi që dilte “fjollë” nga goja, i bënte duhanpirësit, që nuk e kishin atë, t’u shkonte lëng nga goja. Kur cigarja shkoi në gjysmë, pyeti: kush më thotë mua, ç’far u mungon fëmijëve, që bërtasin kur shkojnë në shkollë? Eh? Flisni! Ç’ duan more? Kush do flasë? – Heshtje. S’pipëtinte as miza. Kush guxonte! Ç’doni more, ç’ju mungon?- vazhdoi. Fëmijët në shkollë jua çojmë që të mësojnë, pse bërtasin rrugës? Eh! Hë,  flisni! Vetëm heshtje. Ti, iu drejtua Bib Vokrrit – na thuaj ç’duan  që bërtasin? – Bibë Vokrri, ishte nga Mirdita, dy djem i kishte të arratisur, një ja kishin vrarë, gruaja i kishte vdekur, ky ishte fillikat, vuante dënimin këtu. Kjo gjëmë e kish bërë  që shpeshherë të mos ishte normal. Ne fëmijët kur e shikonim të vetmua, nga një herë  e ngacmonim, e tallnim se e quanin të çmendur, po ai nuk na gjuante me shkop. Fatkeqësia e kishte mundur Bibën. Biba u ngrit në këmbë, duke u mbështetur mirë e mirë në shkopin që kishte, i shikoi një herë gjithë njerëzit  si i hutuar, fshiu mustaqet me pëllëmbën e dorës, pastaj u drejtua nga komandanti dhe po e shikonte.

-Fol, fol! Mos ki frikë, se nuk guxon kush të  thotë gjë!- i tha togeri.

-Të paçim sa malet, o  zotni komandant  – tha plaku duke u dridhur nga pleqëria – sa t’ju kem ju, nuk kom fryk! Le që…, – mori frymë – kush do i nyjë duart me një plak si unë! Po…, – u përcoll një herë, fshiu mjekrën e thinjur – …mua më ka harru Zoti, po nuk m’ke harru ti që kujdesesh për mu. Bukën e marr edhe atë gjell, s’kërkoj gjo tjetër, gjunaf të qahem!

-Fol për këtë që të pyeta – i tha togeri.

-Po, ç’të them, o zotni komandant? Unë nuk kom fëmijë në shkollë. Unë… muuu… më ka metur vetëm një gjo o zoti komandat, se…- u përcoll edhe një herë – jom shumë i vjetër, i sëmun, jom shkatërrum krejt,… të numëroj ditët e funit, e t’shpresoj se mos kujtohesh ti që ke në dorë fatin tonë, të më lironi, të vdes n’katunin tem, kaq mjafon. Po… meqë më pyte… deshe menimin tem…- togeri e shikonte gjithë inat, kur Biba e zgjaste, pa thënë atë që donte ai. -…Me sa di uuune, ata nuk thonë ni gjo t’keqe, dy  komandantëve më të mëdhenj, mesa kom marrë vesh, u luten, mëshirë kërkojn,  qi ti lirojn. Fëmijë jonë! Malli i ka marrë për vendin e vet. Nuk di,… nuk di ç’ar t’them tjetër. Një hall kanë si fëmijët dhe na pleqtë. Kujt tjetër, veç të madhit Stalin dhe komandantit tonë, duhet t’i luten?! ene na pleqt qi nuk kemi fëmije qi t’na marrë për dore natën, kët hall kemi, u lutemi dy komandantëve te venë dorën në zemër se, nuk thon kot or zoti komandat qi njeriu, bohet dy her fmi. Ata dy janë nonë e babë e më shumë për ne, o zoti komandat. E ç’mund të bojn nona e baba, po nuk deshën ata dy? Të lutesh, nuk osht gjo e keqe. osht ner për ne, t’i lutemi komandantit tonë! Nuk di ç’them tjetër!

-Nuk di,  ëëëh? – tha përtueshëm togeri – për t’i thënë kapter Selfos të bëftë Zoti gjeneral, di ti?!  – iu hakërrua.

-Ene ati, nuk i them gjo të keqe, pasha Zoti, jo. Kështu përshneten eprorët, zoti toger, edhe ty, ashtu të themi. Po, po i ka metun hatëri zotni kapterit, nëse nuk do të bohet gjeneral, le të bohet kapiten, a të rrija ashtu si osht, nuk i them moo jo, ashtu le të rrijë.

-Ulu! – i tha. Në kulmin e zemërimit, nxori kutinë të dridhte cigare tjetër. Nga inati, i dridheshin duarët. Futi kutinë në xhep, ndezi cigaren, e shpërndau tymin, duke e shtyrë sikur donte të na mbulonte turmën me tym.

-Po ti, Orhan, ç’do na thuash? Ju drejtua një plaku tjetër. – Orhan Karamani, ishte nga Korça, goca e tij ishte përgjegjëse kazerme, Qerimeja, edhe ky si Bibën, e  konsideronim ne fëmijët. Shpesh ky bërtiste, qante e qeshte, sorollatej nëpër fushe, shante pa ju drejtuar as kujt. Edhe me të bijën  zihej shpesh. Të dy me Bibën, njëlloj ishin.

-Po ç’të thom bre zotni komandant? Fëmijë janë…, të veckël. Malli i ka marrë për vatan e tyre. Luten që t’i lirojë…komandanti ynë! Nuk thonë ndonjë gjë të keqe, për atë Zot, jo! Po pate gjë në dorë, bëj ndonjë gjë për ata dhe për ne pleqtë! Kaq kam – tha- dhe u ul.

-Kush do flasë tjetër- tha- asnjë nuk pipëtiu

Togerin më shumë e xhindosën këta pleq, foli e bërtiti, u kërcënua duke thënë: në burg do i çoj shkaktarët! U përsëritën shumë herë të njëjtat fjali, disa herë, njëra më e ndyrë se tjetra.

Kur u mërzit a u lodh, ktheu shpinën e iku, pa dhënë urdhër të shpërndahen. Turma s’dinte ç’të bënte. As policët nuk dinin si të vepronin. Më në fund,  polic Hekurani – tha: Ikni!

-More Bibe – iu drejtua  një djalë – a po të duket pak Selfua kapter, po e dashke të bëhet gjeneral?

-Eh more djalë, ati i bohet qejfi, togerin e paska zonë fryka, se mos bohet vërte Selfo gjeneral.  Ku ta gjejmë të bohet gjeneral, po atë, as marshall nuk e bojn! ( mashalla ishte si kapteri i par) Ishalla dhe togeri bohet, se ikin e thyejnë qafën! – th Bibës. Në mbrëmje, pasi u lexua gazeta, thirrën disa nxënës, ata të klasave të gjashte e të shtatë në komandë. Vazhdoi dhe netët e tjera dhe, çdo natë, në kazermë nuk ktheheshin të gjithë. Disa i dënonte me birucë, disa me prerje të racionit të bukës, disa nxënësve u thanë: jeni të përjashtuar për gjithmonë, nga të gjitha shkollat e Shqipërisë. Togeri shfryu dufin, po nuk i mposhti  dot “leckamanët”, nuk mundi të gjente atë që mendonte ai, se e ka stimuluar këtë.

Po ç’e kishte gjithë këtë urrejtje togeri kundër këtyre fëmije, shumicën e të cilëve, i kishin lënë edhe pa prindër?

Kur isha në fshat, pas disa vitesh, shkoja me barinjtë, unë nuk e njihja jetën e barinjve,  qentë e tyre ishin të mëdhenj si ujqër se ata, me ujqër do ndeheshin. qentë lëviznin sa andej këndej secili ruante tufën e vet; unë iu drejtova një tufe delesh të një fshatari, kur qesh afër, dëgjova qenin që lehu dhe mu turr, unë ja shkela vrapit, një kushëri më thirri: – ulu në tokë se nuk të ha- po unë nga frika vetëm se vrapoja,  u lodhe dhe u rrëzova, qeni ,- ishte shumë pran meje- nuk mundi të ndalonte vrapin dhe, për të mos më dëmtuar, mundi të më kapërcente pa më prekur  po, kur u hodh në anën tjetrë u rrëzua, me njëherë  u ngrit dhe u kthye nga unë. Unë dridhesha nga frika, kurse ai, u ul në bisht pran meje, më shikonte dhe bënte një kuisje të vogël, pas pak, ngriti një këmbë dhe me putrën e tij butë, më preku disa herë, sikur më fërkonte- kurse unë dridhesha se do më kafshonte,- pastaj qeni u ngrit, iku duke tundur bishtin. Këto kafshë ishin aq fisnikër, nëse i kërkoje mëshirë, nuk të luante, madje edhe më përkëdheli, për TV më qetësuar. Po togeri ynë, ç’ishte; a mos ishte rritur kopil, që nuk ndjente farë dhimsë për këta fëmijë të uritur, e të mallëngjyer për vendin e tyre dhe prindërit se, po të ishte rritur me prindër, vëllezër e motër, nuk ka mundësi të ishte tillë .  Togeri, as sa ai qen, nuk kishte fisnikëri?!

Me gjithë masat e rrepta të togerit, fëmijët ç’do ditë, sa futeshin në qytet fillonin: “Enver – Stalin, pionierët duan lirim”.

Dhe kjo lloj demonstrate, vazhdoi deri sa karrierës së togerit, i erdhi fundi. Pasi iku togeri, duke marrë mbi “shpinë” gjithë mallkimet për mëkatet që kishte bërë me këta të vuajtur të pafajshëm, vendin e Hakiut, e zuri një vartës i tij, nëntoger Ahmeti. Ky ishte krejt e kundërta e Hakiut, ky po, edhe se komandant, kishte fisnikëri, ishte paqësor, ndoshta ndjente edhe dhimbje, por nuk kishte mundësi për më tepër.  Nuk zgjati shumë pas vendosje të Ahmetit komandant- ndoshta nën togeri ka bërë kërkesë- se vërtetë u bë një lirim i pionierëve, të paktën,  i atyre që ishin pa prindër.

*     *    *

Në dymijë e dhjetën,  kur kthehesha nga Greqia, me djalin dhe time shoqe, shkova të shikoja atë vend ku më kishte ikur fëmijëria. Pashë ato kazerma hije rënda, të cilave u kishin rënë çatitë brenda. Shkova te ura e Bençës të shikoja varret e shokëve të mi të vegjëlisë, por aty nuk kishte varre. Një plak që kulloste ca dele,- më pyeti: ç po shikon ore djalë?

-Këtu ka pas varre po, nuk qenkan.

– Ata të internuarve? – më tha

-Po!- i thash.

– Eh more djalë, po si mund t’i linin ata varre aty- më tha

– Pse? -I thash.

– Se ata ishin dëshmia që tregonte se këtu ka qenë një burg çfarosës. Kur shkonte një herë Enveri për në Gjirokastër,  pyeti: ç’janë këto varre këtu mo? Kur i thanë se janë të atyre të kampit.

-Të atyre armiqve mo? – tha. Kur të kthenemi për në Tiranë, mos i shikojë më këtu; ti plugoni me traktor!  Armiqtë tanë-tha- do ti ndjekë  ndëshkimi ynë, edhe pas vdekjes.  Si mund të rrinin ata varre pasi dha urdhër i gjithë fuqishmi!- tha plaku.

Kur shkuam të organizuar në 2015/tën,  na lejuan të futemi brenda,  aty kishin bërë një lapidar, por ai, në vend që të ishte të paktën një dy metro i gjatë, që të dukej që nga rruga automobilistike, sepse, përfaqësonte një masakër të pa shoqe, ishte i vogël dhe për më tepër, ishte vënë në vend të ulët, sikur kishin dashur ta fshehin nga sytë e udhëtarëve.

Të më falin moshatarët e mi që po ua kujtoj atë kohë pas kaq vitesh.