Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

LAHUTARI I EPOSIT TË KRESHNIKËVE

by

Lahutari Jonuz Delaj ka qenë pjesëmarrës i festivaleve ndërkombëtare në vitin 1973 në festivalin Ballkanik në Ohër të ish-Jugosllavisë, në Ankara të Turqisë, në festival Europian në Venecia, në Bolonja dhe turne të rregullt në viset shqiptare të Kosovës, Maqedonisë, Malit të Zi e Preshevës….

Nga Sokol PAJA  – DIELLI-

Jonuz  Delaj është lahutari më i veçantë në trevën e Malësisë. Një vazhdues i gjallë  i traditës, historisë dhe krenarisë së lashtë të Eposit të Kreshnikëve. Prej 64 vitesh Jonuz Delaj nuk resht duke i kënduar e shkruar këngë Malësisë, historisë së saj të lavdishme, traditës, kulturës e personazheve më të rëndësishëm në shekujt e gjatë të Malësisë. Jonuz Delaj në moshën 6 vjeçare filloi ti binte lahutës, në një moshë kur lahuta ishte më e madhe edhe se vetë artisti. Këtë instrument muzikor e ka trashëguar nga babai dhe gjyshi që ishin mjeshtra të lahutës. Lahuta dhe pushka ishin binom i çdo familje malësore. Fëmijët në atë kohë bëheshin ose të pushkës ose të lahutës. Fëmijëria e Jonuz Delajt ishte e lidhur jashtëzakonisht me kuvendet e burrave, logun apo organizimet mes fshatrave.  Fisnikëria e malësorëve ishte e jashtëzakonshme. Dashuria për atdheun ishte frymëzim së bashku me këngët e trimërisë, lufta për të mbajtur pushtuesin (shkjaun) larg trojeve shqiptare. Krenaria e të papushtuarit, dëbimi i shovinistëve dhe mbajtja në mënyrë të shenjtë të tokave të të parëve, ishin elementi dallues dhe frymëzues në këngët e Jonuz Delajt.

Kënga e parë e kënduar prej lahutarit Jonuz Delaj quhet: “Këta nizamët e shqiptarisë” që i dedikohej djemve shqiptarë të marrë peng prej Turqisë. At Gjergj Fishta ishte element frymëzimi për çdo malësor. Jonuz Delaj në moshën 10 vjeçare lexoi kryeveprën e Fishtës “Lahuta e Malësisë” origjinale dhe arrinte të thoshte qindra vargje  në koncerte e ansamble. Jonuz Delaj është dekoruar me Dekoratë e Klasit të Tretë nga Kuvendi Popullor si interpretues i vlerave kombëtare, folklorike dhe trashëgimisë kulturore. Kënga e fundit që ka krijuar lahutari Jonuz Delaj është për emigrantët shqiptarë e titulluar: “Prej mërgimit më erdhi një fjalë”. Jonuz Delaj  vazhdon të krijojë çdo ditë duke i kënduar Malësisë, figurave të saj, e ngjarjeve më të rëndësishme të historisë së saj. I harruar prej  të gjitha pushteteve, ai  nuk u  zemërua kurrë, por në zemrën e tij dhe shpirtin të artit kultivoi dashurinë për Malësinë e tij, atë që nuk e braktisi kurrë. Çdo këngë ka historinë e saj të veçantë tregon Jonuz Delaj. Pabesia e komunistëve ndaj Këlmendit ishte e frikshme. Këlmendasit janë mësuar gjithmonë me pabesi që nga Osmanët  e deri nga serbët e komunistët në fund, shpreh pikëllim lahutari. Jonuz Delaj i ka kënduar Marash Ucit (një figurë e lartë trimërie nga Brigjet e Hotit), Oso Kukës, Atë Fishtës, Ciklit të Kreshnikëve, Martesa e Halilit, Isa Buletinin, Ali Pashë Gucinë, Nores së Kelmendit, Mem Smaljit, Prek Calit, Nik Lek Pepës, Sali Manit etj. U ka kënduar ngjarjeve që kanë shënuar Malësinë, qëndresës heroike të Këlmendit çka e bëjnë këtë lahutar kaq të dashur për Malësinë e malësorët.

Leu Prek Cali mbi  këto kreshta

Fjala e tij ushtoi sa bjeshka

Atje në Londër ky dai

Mos mi shtyj gur e shefi

Mos ma shkelni vendin tem

Se ua baj  vorrin në Kelmen

Sipas Lahutarit Jonuz Delaj, At Fishta erdhi në Malësi jo vetëm  për meshën e shenjtë por për ti kënduar e shkruar  malësorëve të Malësisë, bijve heroikë dhe atyre që kanë lënë jetën për Këlmendin e krejt Malësinë. Fishta u shkroi malësorëve dhe fisnikërisë e trimërisë së tyre mbi  20 mijë vargje. Lahuta ime thote Jonuz Delaj nuk i ka kënduar gjithëkujt, por bijve të veçantë të Malësisë dhe historisë së saj. Lahuta është më e vjetër se Cikli i Kreshnikëve. Lahuta ishte një sinjal kushtrimi si kënga maja krahut për raste të veçanta për malësorët që të mos diktoheshin  nga shkjau. Kënga e lahutës dhe kënga maja krahut ishin sinjale të veçanta komunikimi, një gjuhë specifike e fshehtë mes malësorëve që sinjalizonin njëri-tjetrin në raste rreziku. Edhe në komunizëm nuk i këndoi kurrë partisë dhe udhëheqjes por vetëm Ciklit të  Kreshnikëve dhe trimërisë e historisë së Malësisë e malësorëve. Vetë misioni dhe specifika e lahutës si instrument muzikor e shpëtoi nga censura dhe shërbimi ndaj partisë e udhëheqjes së kohës. Lahuta i këndonte trimërisë së malësorëve, kënga e lahutarit frymëzonte malet dhe malësinë e trimërinë , i nxiste në luftë  patriotët për të luftuar për atdheun e trojet e tyre. Në çdo luftë, në çdo kuvend burrash, në çdo betejë, lahuta i frymëzonte malësorët kundër sllavëve dhe osmanëve. Çdo katund ka pas lahutarët e tij në Malësi. Lahuta, fyelli, zymarja ishin tre instrumentët muzikor më të përdorur në Malësi. Jonuz Delaj veçon lahutarët më në zë të Malësisë: Nua Biboçi, Prek Gjon Luca, Martin Llesh Smajlaj, Vera Qosaj, Pretash Nilaj e disa të tjerë që e kanë trashëguar traditën e lahutës në Malësi. Sipas Jonuz Delajt, Sali Mani solli i pari çiftelinë në Malësinë e Madhe dhe i këndonte fshatit, trimërisë së malësorëve, jetës së  përditshme dhe personazheve të thjeshta frymëzuese të jetës së përditshme. Së bashku me Sali Manin kujton lahutari Jonuz Delaj, shkonim nga Malësia në Shkodër në këmbë për të kënduar në koncerte. Ne lidhëm një miqësi të fortë. Si dy instrumentat e çiftelisë e lahutës që janë bashkë, ashtu edhe ne ishim  një binom i pa ndarë. Me Sali Manin kemi shkuar në çdo festival në Gjirokastër, Kosovë, Maqedoni, Mal të Zi etj. Fakti i qëndrimit besnik të boshtit kreshnik të Lahutës, shpjegon lahutari Delaj, më shpëtoi nga kënga për udhëheqjen komuniste. Jonuzi i rritur me sokolat e bjeshkës mësoi ti binte edhe fyellit, zymarese e çiftelisë. 

Lahutari Jonuz Delaj ka qenë pjesëmarrës i festivaleve ndërkombëtare në vitin 1973 në festivalin Ballkanik në Ohër të ish-Jugosllavisë, në Ankara të Turqisë, në festival Europian në Venecia, në Bolonja dhe turne të rregullt në viset shqiptare të Kosovës, Maqedonisë, Malit të Zi e Preshevës. Lahutari Delaj tregon me krenari se në Prishtinë, vitin që shkoi së bashku me lahutarë të tjerë kanë krijuar Festivalin e Lahutarëve në hapsirën mbarëshqiptare. Lahutari Jonuz Delaj është një mbrojtës i flaktë i vlerave të hershme të lahutës ( lavdës ) në media të shkruara dhe audiovizive. Lahutari Jonuz Delaj sulmon dhe UNESCO-n që e ka cilësuar lahutën element të trashëgimisë kulturore serbe. Lahutari Delaj citon At Fishtën: Serbët në Ballkan erdhën dy shekuj mbas nesh dhe shprehimisht, kur ne vazhdonim qytetërimin për dy shekuj, ata erdhën nga shpellat Urale të Rusisë. 

Në 30 vitet e demokracisë janë vitet  më të zymta të artit dhe kulturës shqiptare. Sidomos të pjesës folklorike që përbën identitetin tonë kombëtar, shprehet i zhgënjyer lahutari Delaj. Tradita dhe historia në muzikë është lënë në harresë prej qeverive në vazhdimësi. Shteti duhet ti ruaj me fanatizëm këto tradita. Sot ky komb është në rrezik, po humbet identitetin kombëtar. Që nga librat në shkolla e deri te mbështetja shtetërore për artin janë në nivele alarmante. Nuk kujdeset askush as per individin as për  artin, nuk ka kinema, shtëpi kulture, zero investime për artin. Në përfundim të bisedës, lahutari kreshnik Jonuz Delaj, na lë një amanet patriotik: Ruani patriotizmin siç e ruani prej më shumë se tash një shekulli. Mësojini fëmijëve shqip. Duani atdheun dhe mos e harroni kurrë historinë dhe identitetin tuaj shqiptar.  

PAULIN MRNAÇAJ, HISTORIA E RRALLË

by

Paulin Mrnaçaj, historia a arratisjes, përndjekja nga Sigurimi dhe protestat për shëmbjen e komunizmit-

Nga Sokol PAJA*-

Historia e arratisjes së Paulin Mrnaçajt së bashku me familjen e tij nga përndjekja prej regjimit komunist, është një ndër historitë më komplekse dhe të rrezikshme të ndërmarra për kohën. Akti i arratisjes familjarisht i familjes Mrnaçaj nga Kelmendi drejtë Jugosllavisë, shkaktoi një tronditje të thellë për sistemin komunist të kohës. As rojet kufitare me pushkë në dorë, as qentë e kufirit, as telat me gjemba, as sigurimsat e bashkëpunëtorët e tyre në çdo cep të Shqipërisë nuk arritën ta ndalnin arratisjen e familjes Mernaçaj prej ferrit komunist.

Paulin Mrnaçaj u arratis kur ishte vetëm 3 vjeç nga Shqipëria. Familja e tij përbëhej prej 9 personave në kohën që u nisën në rrugën pa kthim në kërkim të lirisë. Në dhjetor të vitit 1959 familja Mrnaçaj kaloi kufirin shqiptar drejtë Malit të Zi. Arrestimi i xhaxhait të Paulin Mrnaçajt, Nikoll Mrnacajt më 1952 vuri në shënjestrën e hakmarrjes komuniste mbi gjithë familjen. Pas burgosjes së Nikollës, gjatë vitit 1959, komunistët po përgatisnin një tjetër arrestim mbi familjen. Mrnaçajt nuk kishin rrugë tjetër, ose persekutimin ose arratisjen.  Familja e Paulinit kaloi kufirin shqiptar në pikën kufitare Pshtan mbi Tamare dhe Triesh. Ishte mesnatë dhjetori. Mesnatë akull bore, ngrice e breshër i fortë. Një terren i tmerrshëm malor shkëmbor ku familja rrezikoi seriozisht jetën  për ti ikur persekutimit. Në kohën e luftës së klasave një gabim sado i vogël i një prej familjarëve, e paguante disa fish e gjithë familja. Komunistët përhapnin frikë, panik, dhunë, ndëshkim e viktima kudo. Me qëllim mbajtjen nën kontroll të malësorëve të Kelmendit, komunistët planifikuan një hakmarrje primitive ndaj Mrnaçajve. U përgatit plani i burgosjes totale dhe internim familjar. E vetmja zgjidhje ishte arratisja. Paulin Mrnaçaj tregon se pas arratisjes në Mal të Zi, në fshatin Triesh dajat e babës së tij i strehuan dhe u erdhën në mbështetje. Për shkak të kohës së keqe gjatë arratisjes, Paulini luftoi me jetën disa javë pasi pothuajse u ngri fizikisht si pasojë e kushteve të tmerrshme atmosferike për një fëmijë 3 vjeçar. Paulini në rrëfimin e tij na tregon se familja u arratis me gjithë gjënë e gjallë e çdo gjë që kishin nga  frika se çfarë i priste matanë kufirit. Në Mal të Zi iu dorëzuan ushtrisë dhe familjarisht jetuan 8 vjet. Xhaxhai i tij Pjetri ishte i pari familjar që erdhi në USA. Më pas erdhi e gjithë familja e Paulinit në New York në shtator të vitit 1967.

Paulin Mrnaçaj  filloi në vitin 1981 radioprogram shqip në New York, Zëri i rinisë shqiptare në mërgim. Të gjitha informacionet që transmetonte radio kujton Paulini ishin rreth çështjes shqiptare në Kosovë, Mal i Zi e Maqedoni, kudo kishte shqiptar zëri i Radios shkonte aty. Kryelajm në këtë radio kujton Paulin Mrnaçaj ishte arratisja e njerëzve prej ferrit komunist. Sigurimi i shtetit për shkak të veprimtarisë së tij mediatike e kërcënoi me jetë Paulinin nëse kthehej në Shqipëri. Prej vitit 1989-1991 për çdo të shtunë Paulini familjarisht ishte në krye të komunitetit shqiptar që demonstroi kundër regjimit komunist pranë misionit diplomatik shqiptar dhe Kombeve të Bashkuara, me qëllim rrëzimin e komunizmit në Shqipëri dhe demaskimin e krimeve para syve të botës e mediave ndërkombëtare që përcillnin rregullisht protestat e shqiptarëve. Gjatë transmetimit në radio, kujton Paulini, sigurimi i shtetit na telefononte në radio dhe kërcënonte për mbyllje prorami. Ndaloni transmetimet se jeni të dënuar për vdekje-thuhej në kërcënime tregon Paulin Mrnaçaj por kjo gjë na motivonte më shumë, kujton ai.

Vrasja e Dom Shtjefen Kurtit prej komunistëve se pagëzoi një fëmijë u bë kryelajm botëror dhe irritoi fort edhe komunitetin shqiptar në New York të cilët të udhëhequr prej Dom Zef Oroshi bashkë me klerikë myslimanë, ortodoksë dhe bektashi në Manhatan, protestuan fuqishëm para selisë konsullore shqiptare në New York. Sa herë protestonim kujton Paulini, Sigurimi dhe Diplomatët na godisnin me vezë nga pallati ku banonin dhe me sende të forta. U desh policia e New York të dilte dhe ti kërcënonte me arrestim në mënyrë që ata të ndalnin kërcënimet e gjuajtjen me sende ndaj  nesh. Përgjatë zhvillimit të protestave dhe aktiviteteve në komunitet, Sigurimi rekrutonte dhe joshte njerëz e inskenonte ngjarje të shëmtuara në komunitet, kujton Paulini. Sapo ra komunizmi, kur babai i Paulinit, Marash Mrnaçaj po përgatitej të vizitonte Shqipërinë, Paulinin një mik e lajmëroi se nëse kthehej në Shqipëri do hakmerreshin ndaj tij. Përndjekja prej sigurimit ndaj familjarëve ka qenë e tmerrshme kujton Paulini. Burgim, survejim, internim dhe presione të vazhdueshme, humbje e së drejtës së studimit, luftë e tmerrshme dhe diskriminuese e klasave, konfiskim pasurie etj. Familjarisht tregon Paulin Mrnaçaj jemi çliruar kur komunizmi ra në Shqipëri pasi ne dhe njerëzit tanë kanë vuajtur një përndjekje e kërcënim disa vjeçar prej sigurimit të regjimit komunist. Marash Mrnaçaj, babai i Paulinit pak para vdekjes i ka lënë amanet: “Mos t’ju dhimbset gjaja e jeta për kombin, për atdheun, për bashkëatdhetarët tuaj. Kujtoni sa kemi vuajtur. Mos kurseni asgjë në ndihmë të shqiptarëve.  Kurdoherë që kombi t’ju thërrasë të jeni gati për atdheun”.

Duke perkujtuar Diten e Lirise Shqiptare ne New York…

Paulin Mrnaçaj në vitin 2014 u rikthye në Shqipëri pas arratisjes 55 vjeçare. Ai vizitoi vendlindjen, kujtimet e prindërve dhe të një foshnje tre vjeçare. Një ritakim malli, nostalgjie e kujtese. Një vizitë që e rilindi në shpirtin e vrarë prej regjimit komunist. Në vizitën e parë Paulin Mrnaçaj vizitoi disa nga qytetet kryesore të Shqipërisë si Shkodër, Tiranë, Elbasan, Lezhë, Laç, Durrës duke u magjepsur prej atdheut të tij.  Ai tregon se ishte tmerruar  kur i kishin rrëfyer për krimet e komunizmit ndaj popullsisë civile të pafajshme dhe i dukej një çmenduri administrimi komunist i vëndit duke ndërtuar burgje, bunker e qëndra zjarri për të luftuar me armiq imagjinarë. Shqipëria  u përgatit për të vrarë armikun dhe kur armiq nuk kishte, sistemi i çmendur komunist vrau popullin e tij të pafajshëm. 

Shënim: Paulin Mrnaçaj është anëtar i Këshillit të Vatrës…

Nik Mrnacaj, vellai i Paulinit, eshte kthyer ne simbol lirie.
Tek varri i Mithat Frasherit me axhen Pjeter e nipin Mark Mrnacaj.
Gjate vizites se kryetares se Autoritetit te Dosjeve te Ish Sigurimit te Shtetit ne Familjen Mrnacaj.

MUZEU I AT GJERGJ FISHTËS DO LARTËSOHET NË MADHËSHTINË E POETIT KOMBËTAR

by

Paulin Zefi, Përgjegjës i Trashëgimisë Kulturore Lezhë, rrëfen ekskluzivisht për gazetën Dielli, Organ i Federatës Panshqiptare të Amerikës VATRA, New York, punën e jashtëzakonshme për ndërtimin Muze të shtëpisë ku ka jetuar Poeti Kombëtar At Gjergj Fishta, punën për restaurimin e Kishave dhe monumenteve të tjera në Lezhë. Me Paulin Zefin bisedoi gazetari i Diellit, Sokol PAJA.


MUZEU I AT GJERGJ FISHTËS, NGA HARRESA TE DALJA NË DRITË

Përsa i përket Shtëpisë ku At Gjergj Fishta ka jetuar periodikisht, përgjegjës për lënien e këtij objekti në harresë të plotë janë të gjitha qeveritë pas vitit 1991 dhe sidomos “Ministrat e Kulturës”. Nga viti 1991 dhe deri më 2008, ky objekt ka patur statusin si Monument Kulture i kategorisë së parë, por ende nuk kam arritur ta kuptoj arsyen ose qëllimin dashakeqës të vendimit që është marrë më 5 qershor 2008, duke i dhënë statusin si Monument Kulture i kategorisë së dytë. Megjithatë, ky vendim nuk është asgjë në krahasim me lënien kriminale në harresë për 29 vite me rradhë! Unë personalisht, duke nisur nga viti 2014, krahas fushatës mediatike intensive, lobimit nga të gjitha anët, dërgimit të projekteve dhe kërkimit të donatorëve, jam kujdesur me financat e mia modeste edhe për mirëmbajtjen e këtij objekti, hapësirës muzeale dhe 150 m rrugë, e cila e lidh shtëpinë me rrugën e asfaltuar. Siç e kam theksuar vazhdimisht në Media dhe po e perifrazoj, për periudhën 2014-2020, ka munguar vetëm leja nga ana e Ministrisë së Kulturës, sepse financat nuk kanë qenë kurrë problem. Edhe pronarët e objektit, të cilët i kam ndihmuar personalisht për të siguruar dokumentacionin e objektit në vitin 2015, kanë qenë gjithmonë dakord. Më janë vetëofruar me dhjetra donatorë dhe shumë të tjerë të cilëve u kam kërkuar ndihmë. Me to mundet të kisha restauruar dhe ndërtuar edhe 50 shtëpi dhe jo vetëm këtë objekt. As projektet sʼkanë munguar (dihet). Projektin e parë ma kanë kthyer mbrapsht në tetor 2014, kurse ky fundit që është miratuar me 18 shtator 2019 është konceptuar fillimisht nga unë, projektuar nga arkitekti-projektues, Dodë Zhuba, dhe preventivuar nga ing. Sokol Toma. Fati im i madh dhe sidomos i këtij Monumenti ishte se ish-Kryetari i Bashkisë, Z.Fran Frrokaj, me ka caktuar si koordinator i Bashkisë Lezhë për të bashkëpunuar me Qeverinë Shqiptare në lidhje me “Projektin e 100 fshatrave”, ku bëjnë pjesë Fishta dhe Ishulli i Lezhës. Gjatë pranverës dhe verës së vitit 2019, kam qenë i angazhuar personalisht me grupin e punës së bashku me Profesorë dhe studentë të Universitetit Polis, për punën në terren dhe hartimin e projekteve. Projektin për restaurimin e shtëpisë e kam dërguar dorazi në Ministri të Kulturës në mars 2019, por në muajin maj është përjashtuar nga prioritetet e Qeverisë dhe pas lobimit të vazhdueshëm pranë Ministres Elva Margariti dhe ndërhyrjes së Kryetarit të Bashkisë, Z.Pjerin Ndreu, ky projekt u rikthye sërish në vëmendje. Në terren erdhën specialistët e I.M.K. dhe hartuan variantin final, i cili është miratuar në K.K.R. më 18.09.2019. Pastaj e kam bërë publike më 23 tetor 2019, me rastin e 148 vjetorit të lindjes së At Gjergj Fishtës dhe lajmi u përhap me një shpejtësi të rrufeshme, duke ngrohur zemrat e shumë patriotëve, por sidomos të adhuruesve të të madhit “FISHTA”. Përsa i përket financimit të projektit, unë kam qenë gjithmonë i gatshëm nëpërmjet donacioneve, por Ministria e Kulturës vendosi të pranojë një donacion tjetër, atë të kompanisë “4A-M”, me president Z.Ardit Metaliaj, të cilin e falenderoj shumë. Pra, Ministria ka dhënë vetëm lejen, por financimin dhe punën po i kryen kompania “4A-M”. Procesi i punimeve tashmë ka hyrë në fazën përfundimtare dhe falë angazhimit intensiv të ing.Sokol Toma, me të cilin kam një bashkëpunim të shkëlqyer, po kryhet një punë shumë cilësore. Modestisht e them se në këtë objekt kanë kontribute deçizive vetëm 4 persona: 1) unë që jam angazhuar me të gjitha format prej 6 vitesh me rradhë, 2) Z. Pjerin Ndreu, i cili ka ndërhyrë për rikthimin e projektit në vëmendje, 3) Znj. Elva Margariti për miratimin e projektit dhe 4) Z. Ardit Metaliaj, i cili po financon dhe po kryen të gjitha punimet me paratë e veta. Të tjerët, i falenderoj shumë vetëm për mbështetjen e tyre morale, por mirënjohjen time më të thellë do ta kem gjithmonë për përfaqësuesit e Medias vizive dhe asaj të shkruar, e sidomos për gazetarët e nderuar të Lezhës, të cilët më kanë mbështur dhe vazhdojnë të më mbështesin në mënyrë të pakursyer. 

26 MONUMENTET E KULTURËS NË LEZHË

Brenda hapësirës integrale të Bashkisë Lezhë kemi 26 objekte të cilat gëzojnë statusin si Monumente Kulture, që në bazë të rëndësisë dhe vlerave historike e arkitekturore janë vlerësuar kryesisht si Monumente Kulture të kategorisë së parë. Natyrisht që në këtë territor kemi edhe shumë objekte të tjera, që janë asete shumë të çmuara të Trashëgimisë sonë Kulturore Kombëtare, të cilat nuk janë bërë ende pjesë e listës së objekteve të mbrojtura nga Shteti Shqiptar, por falë një fushate të cilën e kam nisur që në vitin 2014, kësaj liste i janë shtuar dhe do të vazhdojnë ti shtohen edhe shumë objekte apo site arkeologjike që i plotësojnë kriteret për ta fituar një status të tillë. Lezha ka një fat shumë të madh, madje mund ta konsideroj si një qytet të përkëdhelur nga fati, sepse përveç pozicionit të favorshëm gjeografik dhe peisazhit natyror, në zemër të qytetit ka disa asete me vlera të paçmueshme siç është Parku Arkeologjik i Lezhës, brenda të cilit përfshihen jo vetëm strukturat murale antike ilire të Lissusit të Sipërm, atij të Mesëm dhe atij të Poshtëm ose Breglumor, por gjithashtu edhe Nekropoli mesjetar, Kështjella jonë e hijshme dhe Katedralja mesjetare e Shën Nikollit/Përmendorja e Vendvarrimit të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut etj. 

LEZHA, NJË FSHAT NJË MONUMENT KULTURE

Pothuajse në çdo njërin prej 65 fshatrave të Lezhës, kemi Monumente Kulture ose Monumente Natyrore të mbrojtura nga Shteti, por edhe site arkeologjike me vlera të jashtëzakonshme siç janë Tumat Ilire në Malin e Rrencit në Shëngjin dhe ato në Fushën e Papërdhokut në fshatin Kaluer. Po ashtu, kemi me dhjetra objekte kulti, duke nisur nga Bazilikat Paleokristiane dhe deri te Kishat e shumta mesjetare, por edhe me qindra kulla karakteristike të malësive të Veriut të Shqipërisë, banesa popullore qytetare apo fshatare etj. Për fat të keq pjesa më e madhe e këtyre aseteve dhe sidomos objektet e mbrojtura nga Shteti Shqiptar, si rezultat i mungesë së vëmendjes nga ana e institucioneve përgjegjëse kanë arritur një shkallë të lartë amortizimi, disa prej tyre janë rrënuar dhe shumë të tjera po rënkojnë që nga themelet. Në vitin 2014 kur unë mora detyrën si Përgjegjës i S.K.K.-Lezhë në D.R.K.K.-Shkodër, ndërmora menjëherë një fushatë intensive sensibilizimi në Media dhe me këtë rast falenderoj nga zemra të gjithë gazetarët e Lezhës dhe TV kombëtare e lokale. Paralelisht me fushatën mediatike u angazhova me të gjitha mundësitë për mirëmbajtjen e Monumenteve të Kulturës, duke nisur nga ato që ndodhen në vendlindjen time si: Shtëpia ku At Gjergj Fishta ka jetuar periodikisht, Kisha mesjetare e Shën Shtjefnit në Blinisht, Ura e Madhe ose Ura e Shkinës në Blinisht, udhëhoqa një ekspeditë arkeologjike me autorizim të Ministrisë së Kulturës në truallin ku ndodhej kulla në të cilën ka lindur At Gjergj Fishta dhe më pas, falë mbështetjes së miqve të mi donatorë vijova ndërhyrjet pranë Urës së Plakut Gjon në Rraboshtë, çlirova nga vegjetacioni dhe mbeturinat inerte e plastike rrënojat e Kishës mesjetare të Shën Gjon Pagëzorit në qytetin e Shëngjinit (kjo nuk është M.K.), largova grumbullin e madh të mbeturinave të depozituara prej 27 vitesh pranë banesës popullore qytetare të Sali Bajram Zekës në lagjen Varosh (Lezhë), realizova ndërhyrjet e para mirëmbajtëse pranë banesës popullore qytetare të Esat Mlikës në lagjen Skënderbeg (Lezhë), po ashtu restaurova Teqenë N’Sulti, në Malësinë e Lezhës, fillimisht me financat e mia dhe i përfundova ato falë mbështetjes financiare nga miqtë e mi të nderuar donatorë. 

BUSTI I AT FISHTËS NË SHTËPINË E TIJ

Më 30 dhjetor 2014, falë një donacioni, ngrita bustin e At Gjergj Fishtës pranê shtëpisë ku ai ka jetuar periodikisht dhe gjatë intervalit kohor mars 2014 – tetor 2015, kam çliruar nga vegjetacioni i lartë dhe nga mbeturinat e depozituara në vite, të gjitha Monumentet e Kulturës që ndodhen në territorin e Bashkisë Lezhë. Të gjitha këto ndërhyrje i kam realizuar me 0(zero) mbështetje financiare nga Ministria e Kulturës, sepse raportet e mia me ish-Ministren e Kulturës, Znj.Mirela Kumbaro, janë karakterizuar vetëm përplasje të vazhdueshme, të cilat nisën për Shtëpinë ku At Gjergj Fishta ka jetuar periodikisht dhe kulmuan pasi kundërshtova vendosjen dhe bëra të mundur heqjen e pllakatit të sulltan Sulejmanit të madhërishëm nga porta kryesore (lindore) e Kështjellës së Lezhës, veprime, të cilat më kushtuan me largimin tim nga detyra më 16 tetor 2015. Fatmirësisht më 13 janar 2017, ish-Kryetari i nderuar i Bashkisë Lezhë, Z.Fran Frrokaj, të cilit do ti jem gjithmonë mirënjohës, më besoi detyrën e Përgjegjësit të Sektorit të Trashëgimisë Kulturore pranë Bashkisë Lezhë, detyrë të cilën e ushtroj edhe sot. Menjëherë pas emërimit në këtë pozicion kam nisur fushatën mediatike për rehabilitimin e plotë të Katedrales mesjetare të Shën Nikollit/Përmendorja e Vendvarrimit të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut dhe me hartimin e projektit. Varianti i parë ka përfunduar në muajin mars 2017 dhe variantin e dytë, më të plotë, të konceptuar nga ana ime dhe të punuar nga ing. Sokol Toma, e kam dërguar dorazi në I.M.K. më 21 dhjetor 2017. Brenda pak ditësh ka ardhur në vend një grup pune nga I.M.K. dhe kanë nisur punën për hartimin e variantit final. I vetmi problem ka qenë mosrealizimi i plotë i disa ndërhyrjeve të parashikuara në projekt, sepse duke u arsyetuar për mungesë fondesh, Ministria e Kulturës “i cungoi” gjatë rrugës, dhe për këtë arsye unë u jam drejtuar për ndihmë donatorëve, duke bërë të mundur rehabilitimin e portës kryesore ilire të qytetit antik të Lissus-it, rindërtimin e plotë të  “Varrit simboli” në zemër të Katedrales mesjetare të Shën Nikollit/Përmendorja e Vendvarrimit të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut dhe trajtimin e të gjitha objekteve prej bronzi.

MUZEU ETNOGRAFIK I LEZHËS

Përsa i përket ndërtimit të Muzeut Etnografik Lezhë pas 28 vitesh mungesë, i cili është një muze model në vendin tonë, realizimin e tij ja kam kërkuar Kryetarit të nderuar aktual të Bashkisë Lezhë, Z.Pjerin Ndreu, pikërisht që në ditën e parë kur ai ka marrë detyrën. Falë tij, i cili angazhoi menjëherë Zv/Kryetarin e Bashkisë Lezhë e mikun tim të nderuar, Z.Ermal Pacaj, stafin e Drejtorisë së Urbanistikës dhe Drejtorisë së Shërbimeve pranë Bashkisë Lezhë, u bë e mundur një bashkëpunim dhe punë me të vërtetë e shkëlqyer, të cilën e finalizuam në një kohë rekord dhe ceremoninë e inaugurimit e kemi mbajtur pikërisht më 23 tetor 2019, në kuadrin e 148 vjetorit të lindjes së At Gjergj Fishtës. Impakti i krijuar në komunitet, media dhe në opinionin publik ka qenë i jashtëzakonshëm, sepse njerëz të panumërt më përgëzonin dhe më falenderonin si brenda në muze, ashtu edhe në zyrë, në rrugë, në rrjetet sociale etj. Merita kryesore për ndërtimin e këtij muzeu, i takon pikërisht Kryetarit të Bashkisë, Z.Pjerin Ndreu. 

KISHA MESJETARE E SHËN BARBULLËS NË PLLANË 

Gjatë vitit 2019-2020 është bërë e mundur restaurimi i plotë i dy Monumenteve shumë të rëndësishëm: Kisha mesjetare e Shën Premtes në Balldre dhe Kisha manastirore e Shën Lleshdrit (Shën Aleksandrit) në Pruell, Spiten, e para falë donacioneve dhe angazhimit të klerikut katolik dhe studiuesit, Dom Nikë Ukgjini, dhe e dyta falë vetë banorëve të fshatit dhe angazhimit të klerikut katolik italian e famulliarit, Don Alessandro. Ndërsa aktualisht, po vijojnë punimet pranë Kishës mesjetare të Shën Barbullës në Pllanë, ku financimet ashtu si në rastin e Kishës së Shën Premtes në Balldre, janë siguruar nga Dom Nikë Ukgjini. 

PUNËT E MËDHA NË VAZHDIM

Prioritetet e mia për të ardhmen janë: 1) vendosja e shtatores monumentale të Heroit tonë Kombëtar, në Sheshin Gjergj Kastrioti, shtatore, të cilën së bashku me realizuesin e saj dhe skulptorin duarartë, Ardian Pepa, e kemi magazinuar në Tiranë dhe ka plot 18 muaj që po presim miratimin e lejes nga Ministria e Kulturës, 2) ndërtimi i një kompleksi muzeal te trualli i kullës ku ka lindur At Gjergj Fishta, 3) rikonstruksioni i plotë i Kishës mesjetare të Shën Shtjefnit në Blinisht, 4) ringritja e Kishës mesjetare të Shën Gjonit në Shëngjin ku e kam gjetur donatorin, por do ta bëj publike kur gjithçka të jetë gati për nisjen e punimeve, 5) rikonstruksion i Kishës mesjetare së Shën Gjon Pagëzorit në Mërqi, 6) rikonstruksioni i “Ndërtesës së Qelës” në Kashnjet dhe 7) konservimi e restaurimi i Urës së Plakut Gjon në Rraboshtë. 

EDMOND DRISHTI-RRËFIMI I TOGERIT NË NEW JERSEY: NGA ARRATISJA E BABAIT DERI TEK PROTESTAT NË SHBA….

by

EKSKLUZIVISHT PËR DIELLIN: PËRNDJEKJA E BABAIT PREJ SIGURIMIT TË SHTETIT- EDMONDI, NGA MËSUES BIOLOGJIE-TOGER NË POLICI, LIDHJA ME SHQIPËRINË… PROTESTAT NË AMERIKË-GABIMI I NJË POLICI QË “DOGJI” AMERIKËN….

Toger Edmond Drishti rrëfen ekskluzivisht për gazetën Dielli, Organ i Federatës Panshqiptare të Amerikës VATRA, New York  ngjarjet e jetës së tij, nga arratisja e prindërve prej regjimi komunist, deri në sukseset e arritura në Amerikë, në një intervistë dhënë gazetarit Sokol PAJA. 

   Historia e Toger Edmond Drishtit është një ndër historitë më të veçanta në diapsorën shqiptare në Amerikë. I lindur në Amerikë, në shtetin e New Jerseyt në vitin 1969, por që flet gjuhën shqipe shkëlqyeshëm, biri i dy prindërve të arratisur prej regjimit komunist shqiptar, trajneri i futbollit që u bë mësues biologjie e që më pas ndryshoi totalisht në atë të një Togeri të suksesshëm që mbron sigurinë e jetën e qytetarëve në Hoboken në New Jersey. Ashti si babai I tij edhe Edmondi është vatran.

Me ish Kryetarin e Vatres Dritan Mishto ne Festen e Flamurit, organizuar nga VATRA, Nentor 2018-

BAHRI DRISHTI, ARRATISJA NGA SHQIPËRIA KOMUNISTE

Bahri Drishti, babai i Edmond Drishtit u arratis nga Shkodra për në Mal të Zi nëpërmjet urës së Bunës dhe malit Tarabosh më 1963. I ai ishte artist, muzikant, aktor teatri Migjenit ku ka lujtur dhe në një rol marinari me artisten e madhe Tinka Kurti. I zhgënjyer dhe i mërzitur nga zymtësia e regjimit komunist, që i kishte vrarë babain dhe xhaxhain e tij, dhe nga fakti që ishte piketuar prej regjimit për tu implikuar dhe dënuar më pas, Bahri Drishti vendos me çdo kush të largohet nga Shqipëria. I indinjuar për varfërinë dhe shtypjen që të ofronte komunizmi, atij i shtohej çdo ditë e më shumë urrejtja për sistemin dhe dëshira për tu larguar. Komunistët gëzonin çdo gjë, populli i varfër dhe i shtypur asgjë. Noc Bërdica dhe Ali Jegeni ishin shokët e babait të Edmond Drishtit që u arratisën për një jetë të lirë në perëndim. Bahri Drishti pasi la familjen, me dhimbje e lot, mbushi xhepat me granata në mënyrë që nëse do kapej prej komunistëve në kufi, më mirë të vetvritej sesa të binte në duart e rojeve kufitare e aq më keq të sigurimit të shtetit. O vdekje, o liri, ishte fryma dhe motoja që e mbajti gjallë për të realizuar atë që kishte në mendje e në zemër, ikjen prej ferrit dhe tmerrit komunist. Sapo kaloi kufirin shqiptar, Bahri Drishti ra në duart e UDB e cila e liroi pasi një kushëri  i tij që jetonte e punonte  në  Mal të Zi me mbiemer Bajraktari, hyri garant për integritetin e tij. Pas Malit të Zi, Bahri Drishti dhe shokët e tij u zhvendosën  në Austri dhe më pas në Kanada e më pas në USA. Në Kanada tregon Edmond Drishti, babain e ka mirëpritur familja e Mustaf Kulles dhe Avni Kulles. Në vitin 1967 mbërriti në USA dhe ndërtoi jetën me djersë,  pasion e dinjitet. Edmond Drishti tregon se mamaja e tij Zylfije Drishti, është nga Tropoja dhe është arratisur kur ka qenë vetëm 3 vjeçe me familjen e saj, bashke me familjen Hysen dhe Musli Mulosmani. Më pas në Gjakovë ajo u arsimua dhe arriti Profesoreshë në Fakultet të Gjuhëve të Huaja në Prishtinë. Edmond Drishti na tegon se prindërit e tij u njohën në Manhatan, New York  dhe u dhanë jetë 2 djemve të tyre. 

PËRNDJEKJA NGA SIGURIMI I SHTETIT

Sipas tregimit të Edmond Drishtit, përndjekja nga sigurimi ka qenë e tmerrshme për familjen Drishti. Ai shprehet se xhaxhai i tij Osman Drishti ka thënë se nuk ka laps për të shkruar se çfarë kanë kaluar familjaret e tij në Shqiperi prej sistemit komunist, një përndjekje të fortë e të dhimbshme. Sipas Edmond Drishtit, Sigurimi  i Shtetit donte në atë kohë të plekste familjarët e tij si hallën e xhaxhallarët nëpërmjet leterkëmbimeve me Agim Drishtin, por ata u treguan inteligjentë dhe i shpëtuan përndjekjes. Sigurimi i donte me çdo kusht pas hekurave. Në vitet 1982-83 kur në USA po bëhej një plan që babai i Edmond Drishtit, Bahri Drishti sëbashku me Xhevdet Mustafën, do shkonin në Shqipëri për të rrëzuar regjimin komunist, në çastin final Bahri Drishti tërhiqet kur nuhat se Sigurimi i Shtetit ishte kamufluar dhe kishte kontroll të plotë mbi këtë operacion që do kryhej në Shqipëri. I ati i Toger Edmondit, Bahri Drishti ka organizuar disa koncerte në New York , Boston, Michigan, dhe përgjatë gjithë këtyre viteve ka ndihmuar pafundësisht shumë shqiptar brënda dhe jashtë atdheut, sidomos pjestar të komunitetit shqiptar në USA. 

NGA MËSUES BIOLOGJIE NË TOGER POLICIE

Edmond Drishti na rrëfen se ka mbaruar shkollën për Biologji në New Jersey dhe ka qenë trajner futbolli kryesisht me fëmijët e deri te moshat të mëdha. Ishte daja i tij që e shtyu të ndiqte rrugën e policisë si mision për të mbrojtur jetën e qytetarëve.  Gjithashtu Arbeni i vëllai arriti rezultate maksimale. Edmond Drishti u fut në polici në vitin 1997, ku më 23 shtator të këtij viti mbushen plot 23 vjet karrierë, punë dhe përkushtim. Aktualisht është President i Sindikatës së Policisë në Hoboken në New Jersey, i përzgjedhur me vota maksimale si vlerësim i profesionalizmit dhe modelit të promovuar në ekipin profesional të togës së policisë rrugore në Hoboken. Në shkurt të këtij viti Edmond Drishti, ishte e pari që u dekurua nga Shoqata Amercan-Albanian Law Enforcers, si Officeri e Vitit. Kjo shoqatë është krijuar për të mbledhur gjithë Shqiptaro- Amerikanët policë të shtetit N.J.

SHQIPËRIA SIPAS EDMOND DRISHTIT

Edmond Drishti është i lindur në Amerikë dhe flet një gjuhë shqipe të shkëlqyer. Viziton Shqipërinë çdo vit që prej vitit 1991. Dashuria për vendlindjen dhe dëshira për të parë rrugëtimin e përparimin e vendit, e bëjnë lidhjen e jashtëzakonshme dhe të paharrueshme me atdheun. Edmond Drishti shprehet se është për të ardhur mirë që zhvillimet e Shqipërisë kanë qenë të jashtëzakonshme në raport me të qenurit vend komunist dhe kaosin tranzicional të tejzgjatur. Ajo që ai mendon se është problem në Shqipëri është struktura politike e shtetit,  është kaotike dhe ka 100 parti që nuk sjellin asgjë. Aty ka dy rryma të  majtë ose të djathtë. Shqipëria, sipas Toger Drishtit, po të ishte kthyer në Monarki si simbol, sot ndoshta shteti shqiptar do ishte më i fortë dhe qytetarët do ishin më të lumtur në atdheun e tyre. Mendimi  Toger Drishtit është se: ishte e dhimbshme që referendumi iu vodh Mbretit Zog. Sipas Togerit Drishti Shqipëria sʼka edukatë të ligjit. Mblidhen në Parlament dhe votojnë ligje për të shkatërruar ligjet ekzistuese dhe institucionet. Edmond Drishti tregon se nuk ndodh askund në botë si në Shqipëri: pazare pafund, politikanë të pangopur, 30 vjet të njëjtët politikanë, gati gati si Enver Hoxha dhe byroja e tij. Sipas Edmond Drishtit, Shqipëria dhe problemet reale dalin më së miri në pah te Ismet Drishti (çuni xhaxhait të Edmondit), i cili në Televizionin e tij Zjarr T.V ironizon me humor situatën e klimës politike që ekziston sot për sot në Shqipëri. Toger Edmondi këmbëngul se Shqipëria ka djem dhe vajza të shkolluar në universitetet më të mira në botë. Ka klimë fantastike dhe të gjitha llojet  e turizmit. Duhet ndërruar klasa politike e korruptuar që të zhvillohet Shqipëria. Fatet e vendit duhet ti marrrin rinia e shkolluar në perëndim. Ka plot shqiptarë që po shkëlqejnë në çdo vend të botës. Le të vijnë ata me rininë shqiptare ta bëjnë Shqipërinë. Politikanët duhet të dinë të thonë stop, duhet ta kuptojnë kur duhet të largohen. Është një turp i madh sesi ndryshon Kushtetuta e sesi miratohen ligjet në Parlamentin Shqiptar. Është e dhimbshme sesi një individ  i vetëm ndryshon siç  do ai ligjet e vendit. Kjo është e papranueshme në botën perëndimore. Politikanët shqiptarë duhet të ndryshojnë mënyrën sesi e shohin ligjin dhe institucionet e pavarura. Në Shqipëri duhet të ndryshojë ideja se politikani është i përjetshëm dhe mund të bëjë çʼtë dojë me popullin dhe ligjet e vendit. Mos ndëshkueshmëria e të keqes dhe kompromisi me të keqen është ajo që e lë vendin mbrapa. Edukata e ligjit dhe e institucioneve duhet të jetë në parim për çdo qytetar, respekti për ligjin e shtetit dhe të gjithë ata që përfaqësojnë interesat e shtetit, ligjit e qytetarit.

PROTESTAT NË AMERIKË

Edmond Drishti shprehet se vdekja e George Floyd gjatë një arrestimi nga policia, u kthye në një ndër ngjarjet me të bujshme të kohëvë të fundit në Amerikë, që ishte gabimi i një polici që dogji Amerikën. Sipas tij, kjo situatë e krijuar  është jo e drejtë sepse nuk mund të njollosësh të gjithë punën e policisë për gabimin e një polici. Nuk janë aspak të arsyeshme dhe të drejta këto protesta të dhunshme dhe të ekzagjeruara. Policia ka nevojë për mbështetje, jo për sulme. Togeri Edmond Drishti na paraqet të dhënat statistikore të vitit  2019, ku në total  ka patur rreth 375 milion persona që kanë pasur përplasje me policinë në Amerikë, 1 mijë janë vrarë nga policët dmth 0.00004 % ku nga këto 14 kanë qenë njerëz me ngjyrë 0.00003%, dhe nga këto 14 persona kanë vetem 2 vetë ishin pa armë, të gjithë të tjerët kanë qënë të rrezikshëm për sigurinë publike dhe jetën e qytetarëve. Reagimet në Amerikë kanë qenë tepër të ekzagjeruara. Policia duhet të shihet nga qytetarët si mik, jo si armik, pasi ne shërbejmë ligjin, mbrojmë jetën e qytetarëve, institucionet e shtetit dhe sigurinë publike, mbyll tregimin e tij për gazetën Dielli, Toger Edmond  Drishti. 

SHQIPTARËT SI FAKTOR PËRCAKTUES NË SKENËN POLITIKE TË MAQEDONISË SË VERIUT

by

Albulenë Halili kërkuese shkencore në  Insitutin kërkimor “Max van der Stoel” në Universitetin e Evropës Juglindore në Maqedoninë e Veriut, analizon ekskluzivisht për gazetën Dielli, Organ i Federatës Panshqiptare të Amerikës VATRA, Neë York, faktorin politik shqiptar në politikëbërjen dhe ndërtimin e institucioneve shtetërore në Maqedoninë e Veriut. Me doktorante Albulenë Halilin bisedoi gazetari i Diellit Sokol PAJA. 

FAKTORI POLITIK SHQIPTAR NË POLITIKËBËRJEN E MAQEDONISË SË VERIUT

Në Maqedoninë e Veriut, sepse që nga 2019-ta ky shtet ka emër të ri. Ndonëse raporti i shqiptarëve me emrin e shtetit, për shkak të rrethanave, ka qenë, disi indiferent. Përpara se të flasim mbi aktorët politikë shqiptarë, dhe nëse ata janë faktor në politikëbërje, po e sjellim një tablo për Maqedoninë e Veriut. Maqedonia e Veriut është një shtet unitarist atipik. Është një shtet de jure monoetnik, madje etnocentrik, i ndërtuar në një shoqëri de facto multietnike. Problemet, apo të gjitha çështjet e hapura në Maqedoninë e Veriut janë të natyrës ontologjike, pra, kanë të bëjnë me vetë qenien e saj. E para, gjeneza e Maqedonisë së Veriut si shtet. Maqedonia u krijua në vitin 1945, nga Tito, si shtet-tampon mes Shqipërisë dhe Bullgarisë nga njëra anë, dhe Serbisë e Greqisë nga ana tjetër, në një territor të kontestueshëm, për të siguruar një stabilitet gjeostrategjik dhe gjeopolitik rajonal. Maqedonia qe njësi e Federatës jugosllave me status të republikës, pra, sipas kushtetutës së 1974, edhe me të drejtë shkëputjeje. Në vitin 1991, Maqedonia organizoi referendumin për pavarësi, të cilin e bojkotuan shqiptarët, të cilët pa vullnetin e tyre mbetën brenda kufijve të këtij shteti. Ky fakt, e bën procesin e pavarësimit një proces jolegjitim. Për më tepër, në vitin 1992, shqiptarët organizuan vetë një referendum për autonomi territoriale dhe politike, ku 92% e pjesëmarrësve u deklaruan për. Ky referendum u injorua nga të gjithë aktorët, të vendit e ndërkombëtarë. Së dyti, filli i të gjitha problemeve, të cilat pengojnë mbarëvajtjen e këtij shteti, gjendet pikërisht në aktin më të lartë juridik të këtij shteti, që është kushtetuta. Në preambulën e saj thuhet se shteti i takon popullit maqedonas dhe pjesëve të popujve të tjerë që jetojnë në këtë shtet, në mesin e të cilëve radhiten edhe shqiptarët. Pra, shqiptarët, janë kategori e nënrenditur kushtetuese. E njëjta vlen edhe për gjuhën shqipe, të cilës, si kushtetuta edhe Ligji për përdorimin e gjuhëve, i referohen me frazën “gjuhën të cilën e flasin më shumë se 20% e popullatës”. Pas luftës së vitit 2001, me Marrëveshjen e Ohrit, e cila u nënshkrua me ndërmjetësimin ndërkombëtar, u bënë ca ndryshime kushtetuese, por nuk u krijuan mekanizmat të cilat do të siguronin jetësimin e tyre. Koncepti i shtetit vijon të jetë i paprekur, pra në shpërputhje me natyrën e shoqërisë që jeton në këtë shtet. Së treti, terri demografik. Për shkak të natyrës së këtij shteti, numri i banorëve të etnive që jetojnë në Maqedoninë e Veriut përcakton gjithçka, duke nisur nga kushtetuta ku përcaktohet se kujt i përket sovraniteti, pra, pronësia mbi shtetin, të drejtat kolektive, përfaqësimi në institucione, ndarja territoriale, listat zgjedhore, përdorimi i gjuhës shqipe në territorin e shtetit, shpërndarja buxhetore nëpër rajone, e kështu me radhë. Maqedonia e Veriut nuk e ka kryer procesin e regjistrimit të popullsisë që nga viti 2002. Maqedonasit vazhdojnë të sundojnë me politikat e bazuara nga të dhëna të vjetëruara. Trendet demografike ndryshojnë me ritëm të shpejtë, sidomos kur krahasojmë numrin në rritje të lindjeve te shqiptarët në raport me maqedonasit, apo edhe për shkak të migrimit masiv të të rinjve në vendet e Evropës Qendrore. Së fundmi, kontestet bilaterale të Maqedonisë së Veriut me të gjithë fqinjët, me përjashtim të shqiptarëve. Mëdyshjet identitare dhe përpjekjet utopike për krijimin e një kombi të ri politik u ndeshën me interesat e të gjithë fqinjëve përreth: greke (për flamurin dhe emrin), bullgare (gjuhën dhe etnogjenezën), serbe (kishën), ndërkaq së brendshmi edhe me interesat e shqiptarëve të cilët jetojnë në këtë shtet, të cilët nuk pranojnë të bëhen pjesë e këtij konstruksioni të paqenë, pra e një kombi politik, ku ata do të ishin maqedonas me prejardhje shqiptare. Mospërfillja e çështjeve të lartpërmendura mund të sjellë “mjellmat e zeza”, apo ato që në anglisht njihen si black sëans për Maqedoninë e Veriut. Aktorët politikë shqiptarë në Maqedoninë e Veriut, të organizuar kryesisht në formë partish politike, kanë qenë prania e papranishme apo e keqja e domosdoshme në pushtetin e këtij shteti. Pa dashur të amnistoj fajin e të gjitha strukturave politike shqiptare deri tani, gjykoj se kjo ka ndodhur për disa arsye: së pari, për shkak se inferioriteti shqiptar është kushtetues; së dyti, për shkak të ndikimit të strukturave shtetërore maqedonase në përzgjedhjen e kuadrove udhëheqëse shqiptare; së treti, mungesa e përvojës institucionale e shqiptarëve, e determinuar nga rrethana të njohura historike; dhe së fundmi, përzgjedhja e kuadrove në bazë të kritereve të tjera, përpos atyre të meritorkracisë e kompetencës. Këto arsye kanë bërë që pushtetizimi i individit të ecë në raport të zhdrejtë me pushtetizimin e popullit shqiptar në Maqedoninë e Veriut. Sot, për shkak edhe të ndërrimit të rrethanave dhe arsimimit (Universiteti i parë shqiptar në Maqedoninë e Veriut, Universiteti i Tetovës, është themeluar në vitin 1994), shqiptarët po politizohen në kuptimin e njëmendët të fjalës, duke u bërë të vetëdijshëm për domosdonë e drejtësisë dhe statusit të barabartë kushtetues e shoqëror në këtë shtet. Ky politizim, ka filluar dalëngadalë të pasqyrohet edhe në politikëbërjen dhe ndërrimin e mendësisë shtetërore. Ndonëse ky është një proces i gjatë, i cili do kohë, vullnet, mund, dhe mbi të gjitha, ndryshime thelbësore, në kuptimin e përshtatjes së rregullimit kushtetues, me realitetiin e shoqërisë që jeton në Maqedoninë e Veriut.  

ORGANIZIMI DHE PËRFAQËSIMI I PARTIVE POLITIKE SHQIPTARE NË ZGJEDHJE

Zgjedhjet e parakohshme parlamentare të cilat u mbajtën në korrik të këtij viti, qenë zgjedhje jo të rëndomta. Për herë të parë, këto zgjedhje u organizuan gjatë muajve të verës dhe për më tepër në kushte të një pandemie globale siç është Covid 19. Shqiptarët, u përfaqësuan nga më shumë subjekte politike: Bashkimi Demokratik për Integrim, parti e cila doli fituese e zgjedhjeve te shqiptarët, me gjithsejt 15 mandate; koalicioni i përbërë nga Aleanca për Shqiptarët dhe Alternativa, i cili fitoi 12 mandate; partia Besa, e cila garoi bashkë me koalicionin maqedonas social-demokrat në krye me LSDM-në, fitoi 4 mandate; dhe partia më e vjetër shqiptare, Partia Demokratike Shqiptare, e cila fitoi vetëm një mandat. Këto qenë zgjedhje historike për shqiptarët, me gjithsejt 33 mandate të fituara, duke përfshirë edhe deputetin shqiptar në LSDM-në maqedonase. BDI garoi në këto zgjedhje me moton “Për kryeministrin e parë shqiptar”, e cila eklipsoi tërë debatin e pritur lidhur me veprimtarinë e suksese-dështimeve të këtij subjekti, i cili është pjesë e pushtetit që nga viti 2002. Koalicioni ASH-AA, qe një koalicion i panatyrshëm, do të thoja, për dy arsye: e para, për shkak se në periudhën parazgjedhore, njëri subjekt ndodhej në pozitë e tjetri në opozitë, dhe e dyta, për shkak se këto dy parti kanë dallime thelbësore në botëkuptimet e tyre, lidhur me çështjet e identitetit, aleancave strategjike dhe ideologjive nga të cilat ato udhëhiqen. Spektri politik shqiptar, për dallim nga votuesi shqiptar, nuk është i politizuar sa duhet. Ai nuk ka maturinë, dijet dhe profesionalizmin për të hapur e trajtuar çështjet thelbësore të cilat do të sillnin ndryshimin dhe do t’u siguronin shqiptarëve statusin kushtetues e shoqëror, i cili u përket atyre – statusin e popullit shtetformues, të barabartë me maqedonasit. Subjektet politike në tërë hapësirën shqiptare, duhet të mësohen që të bëjnë diferencën midis diskursit politik ditor dhe çështjeve të interesit kombëtar, lidhur me të cilin, të gjitha subjektet politike, jo vetëm në Maqedoninë e Veriut, por edhe në Shqipëri, Kosovë, Kosovë Lindore e Mal të Zi, duhet të kenë qëndrim unik.      

ZGJEDHJET PARLAMENTARE SI FAKTOR KYÇ PËR INTEGRIMIN EUROATLANTIK TË MAQEDONISË SË VERIUT

Në tetor të 2019-s, Maqedonia e Veriut nuk mori datë për fillim të negociatave për anëtarësim në BE, për shkak të kundërshtimit francez, ndaj kjo qe një arsye që kryeministri Zaev pati shpallur zgjedhjet e parakohshme parlamentare. Në ndërkohë, për shkak të pandemisë, mbajtja e zgjedhjeve qe shtyrë, por Maqedonia e Veriut, më 27 mars 2020 u bë anëtarja e 30-të e Aleancës më të fuqishme politiko-ushtarake në glob, NATO-s, që shënon një nga rrëfimet më të suksesshme të këtij shteti. Shqiptarët, gjatë kohë ndiheshin të marrë peng për shkak të kontesteve bilaterale të këtij shteti dhe një pjese të popullit të saj. Sidomos, përgjatë regjimit të Gruevskit, i cili kishte bërë që shteti të rrëshqiste në autoritarizëm dhe të minojë proceset euro-atlantike, duke i hapur rrugë ndikimit të fuqishëm rus, jo vetëm në vend por edhe në rajon. Integrimi euro-atlantik ka qenë dhe mbetet një nga aspiratat më të mëdha të shqiptarëve, kudo ku jetojnë ata. Interesi euro-atlantik i shqiptarëve lidhet me praninë e Shqipërisë në NATO, praninë e NATO-s në Kosovë, ndërkaq tani edhe me praninë e Maqedonisë së Veriut, si anëtarja më e re e kësaj organizate. Historia e Maqedonisë së Veriut jashtë NATO-s shpiente në rreshtim gjeopolitik të pavullnetshëm të shqiptarëve që jetonin në këtë shtet, me aleanca të tjera, në kundërshtim me Aleancën Veri-Atlantike, ndaj shqiptarët kanë qenë njëri nga faktorët kyçë në realizimin me sukses të procesit të anëtarësimit. Aspirata e ardhshme do të jetë integrimi i Ballkanit Perëndimor në Bashkimin Evropian, megjithëse kjo hëpërhë duket si aspiratë utopike. Dhe kjo më shumë për shkak të mungesës së kohezionit të brendshëm dhe lodhjes së BE-së nga procesi i zgjerimit, sesa për shkak të mosplotësimit të kritereve për anëtarësim nga vendet e Ballkanit Perëndimor. Në Maqedoninë e Veriut, koalicioni qeveritar i ri, me partnerë të vjetër, është shprehur deklarativisht se punon për një të ardhme pro-perëndimore të vendit, por për ta realizuar këtë, nevojitet vullnet për reformë të njëmendët dhe entuziazëm i pashoq, për të cilët, duhet të presim 100 ditë që t’i vlerësojmë. Ata po ashtu kanë premtuar se do të hapin 80% të kapitujve të Aquis Communitaire të BE-së, deri në vitin 2024, që Maqedonia e Veriut të jetë e gatshme për valën e ardhshme të anëtarësimit.

SITUATA E COVID-19 NË MAQEDONINË E VERIUT

Në Maqedoninë e Veriut, ka pasur gjithsejt 14 600 raste të infektuara me Covid 19 dhe mbi 600 vdekje. Gjykoj se nuk ka pasur një menaxhim të mirë të pandemisë. Gjendja e jashtëzakonshme është shpallur disa herë. Kjo gjendje mbivendosej mbi jashtëzakonshmërinë e jetës së shqiptarëve në këtë shtet. Ajo u trajtua si gjendje e shpallur në rast lufte, për dallim nga koncepti perëndimor i emergjencës shëndetësore apo gjendjes së krizës. Shtetet e Ballkanit Perëndimor me demokraci të brishta dhe histori famëkeqe të diskriminimit e kufizimit arbitrar të lirive e dhunimit të të drejtave njerëzore, kanë qenë pamjaftueshëm të përgatitura për fatkeqësi të kësaj natyre. Qeveria që menaxhonte me krizën, qe teknike deri në krijimin e qeverisë së re, pra deri më 31 gusht. Pandemia shpërfaqi edhe më shumë mendësinë diskriminuese shtetërore ndaj shqiptarëve. I gjithë komunikimi zyrtar, materiali informativ dhe njoftimet nëpër rrjetet sociale janë bërë kryesisht në gjuhën maqedonase. Strukturat udhëheqëse u përpoqën që dështimin e vet në menaxhimin e krizës, t’ia veshin qytetarit, e sidomos atij shqiptar, duke e stigmatizuar si të papërgjegjshëm. Shëndeti publik bën pjesë në sigurinë kombëtare dhe si i tillë është përgjegjësi parësore e shteteve. Është e vërtetë se në rastin e pandemive, duhet të ekzistojë një infrastrukturë më e gjerë publike që përbëhet nga palët e interesuara që marrin pjesë në të gjitha aspektet e planifikimit, por kjo në asnjë mënyrë nuk nënkupton se në këtë infrastrukturë vitale duhet të ketë rol thelbësor qytetari i thjeshtë. Pa dashur ta amnistoj secilin prej nesh, përgjegjësia për shëndetin publik nuk lihet kurrë dhe kurrsesi në ndërgjegjen dhe vetëdijen e popullatës. Më e rëndësishmja, në kohën kur në të gjitha shtetet nxënësit kanë filluar shkollën, në Maqedoninë e Veriut është paralajmëruar që viti shkollor do të fillojë më 1 tetor. Nxënësit deri në klasën e tretë do të mbajnë mësim me prezencë fizike, ndërkaq të tjerët online. Gjithashtu, flitet për mbajtje të mësimit me prezencë fizike në shkollat ku klasat numërojnë jo më shumë se njëzet nxënës. Ky do të jetë një shembull, si shumë të tjerë, ku pandemia shpërfaq diskriminimin sistemor ndaj shqiptarëve. Shumica e shkollave me nxënës shqiptarë, mësimin e kryejnë në tre ndërrime, nuk kanë kushtet elementare as në kohët normale, dhe kanë klasa me nga 40 nxënës. Efekti i pandemisë te shkollarët duhet të jetë brenga më e madhe e një shoqërie të shëndoshë dhe e njerëzve në krye të institucioneve gjegjëse. Nga ana tjetër, për mendimin tim, mësimi online ka qenë një dështim i madh, pasojat e të cilit do të mbivendosen mbi cilësinë edhe ashtu shumë të dobët të arsimit në Maqedoninë e Veriut.  

MESAZHI JUAJ PATRIOTIK PËR LEXUESIT E GAZETËS DIELLI DHE DIASPORËN SHQIPTARE NË USA

Në këtë kohë, ne duhet të mendojmë dhe të sillemi si një komb, pa marrë parasysh shtetet ku jetojmë. Këtë e them sidomos për shqiptarët që jetojnë në trojet e të parëve. Territoret etnike kompakte, ku shqiptarët jetojnë historikisht, duhet të krijojnë në kokat tona hapësirën shqiptare në Ballkan. Kufijtë e vendosur fizikisht nga të tjerët, duhet të bëhen të padukshëm në mendjet tona. Shqiptarët në Ballkan, përmes institucioneve zyrtare, por edhe përmes të gjitha formave dhe mënyrave të tjera të mundshme, duhet të përforcojnë bashkëpunimin dhe ndërveprimin në të gjitha sferat, duke filluar nga: infrastruktura, ekonomia, e sidomos arsimi e shkenca, pa përjashtuar asnjë sferë tjetër. Në këtë ndërveprim duhet gjithsesi të përfshihet diaspora shqiptare, si aseti ynë më i çmuar, ndërkaq Piemonti ynë duhet të jetë Tirana zyrtare. Shqiptarët janë një ndër kombet më të lashta të Evropës, me shumë histori, të lavdishme, por edhe  të trishtë, me shumë potencial e me vlera të pashoqe, si dhe një popull vital, me popullsinë ndër më të rejat në kontinent. Diskursin religjioz, bashkë me fjalorin dhe sintaksën e huaj duhet ta çrrënjosim nga jeta jonë publike, institucionet shtetërore e ato arsimore. Në vend të tyre duhet të kultivojmë shekullarizmin, laicizmin dhe vlerat perëndimore. Duhet të punojmë së bashku, për ndërtimin e një kujtese kolektive të përbashkët, të cilën do t’ua lëmë pas brezave që vijnë. Të pajisemi sa më shumë, me dije dhe shkathtësi bashkëkohore të cilat na ndihmojnë që të krijojmë mendësi institucionale, e cila individualisht nuk na ka munguar, por kolektivisht e për shkak të rrethanave historike, po. Dhe krejt fund, kultivimi i identitetit tonë kombëtar individual duhet të ecë krahpërkrah me kultivimin e identitetit kombëtar kolektiv.  

KUSH ËSHTË ALBULENË HALILI

SONY DSC

Albulenë Halili është doktorante për Marrëdhënie Ndërkombëtare në Universitetin e Tiranës. Fusha e saj hulumtuese është e përqëndruar në marrëdhëniet transatlantike. Ka magjistruar për Diplomaci dhe Marrëdhënie Ndërkombëtare me temën “Sistemi i Versajës: një rend ndërkombëtar i paqëndrueshëm”. Punon në Insitutin kërkimor “Max van der Stoel” në Universitetin e Evropës Juglindore. Është themeluese e Rrjetit PanAlbanica (panalbanica.net).