Visar Zhiti – Page 32 – Dielli

NË VEND TË NJË “AVE MARIA” PËR INXHINIER ISMAIL FARKËN

January 15, 2018 by dgreca

nga Visar Zhiti/

Inxhinier dhe shkencëtar, i burgosur politik dhe ambasador, dashamirës i mënçur i letërsië së madhe dhe pasionant i muzikës klasike, mik dhe i përzemërt me të gjithë që e kanë njohur, Ismail Farka, i mërguar së fundmi në SHBA, mbylli sytë përgjithmonë në shtëpinë e tij në Los Anxheles në moshë thyer, ku jetonte me vajzën e tij.

Ky lajm mortor pikëllon familjarët, të afërmit dhe miqtë e tij. Kësaj jete i iku kështu një njeri i veçantë, me kapacitet, dinjitoz, që dha e mund të jepte më shumë në një shoqëri të mirë si ai. Ajo që humbiste kështu ishte vetë shoqëria…

Në disa nga veprat e shkrimtarit Visar Zhiti tregohet për Inxhinier Ismail Farkën dhe, në nderim të tij, po sjellim disa pjesë si dhe një poezi. Jeta e tij sikur ngerthen nga historia e sotme e Vendit tone dhe kumte sfiduese humane.

Inxhinier Ismail Farka mbetet nga ata njerëzit e urtë që dinë të jetojnë dhe si personazhe…

Fausti i burgut/

(Inxhinier Farka)/

Isha vërtet në një ditë timen, nuk e kisha blerë, vjedhur jo dhe jo, dhe kisha mall për miqtë. Lejohet. Si dikur në… burg, në antikitet.

– Ku është inxhinier Farka?

– Ka ikur.

– Ku? S’di gjë.

– Në ditët e veta edhe ai. Ambasador në Pragë.

– Vërtet? Po dhe ai i artë është. Kanë bërë mirë!

– Patjetër. Po shumë e shumë të tjerë…

Jemi ende me ditë të vjedhura, me vite, pa mbështetje, pa dëmshpërblim. Gjithë ai burg, na rrënoi. Prapë nuk po e jetojmë në kohën tonë.

Në minierë, gjithë mekanikën e saj, kompresorët e mëdhenj të ajrit, që shungullonin në hyrje të galerisë nën shkëmbinjtë si xhinde, elektrovozat që shkulnin varganin me varreza nga pas, kovaçhanat ku kaliteshin barominat si shigjeta të lashta, martelat – qen metalikë, lehës të tmerrshëm; gjithë planin e pjerrët – atë Golgotá të frikshme e me rreziqe; shinat kudo – shirita të pafundmë zie; kavot – gjarpërinj të lidhur nyje, shkarkuesit rrotullues – si konstrukte torture; makinat e reja suedeze, që futeshin kudo, në shpella dhe ashtu të magjishme mbushnin vagonët me mineral, duke i shpëtuar nga mundi i madh të burgosurit, por që askush nuk ua dinte sekretet, sapo kishin ardhur – do të modernizohej puna kështu, s’dihej ku do t’i çonin, i provojnë me ne një herë, po ku u hidhet vaji, s’e merrnin vesh as inxhinierët e lirë – e deri te makinat qethëse të berberit të burgut, madje edhe stilolapsat e oficerëve, revolet jo, larg tyre, të gjitha, të gjitha, problemet e tyre, funksionimi i përditshëm, kur prisheshin ose jo, ndërhyrjet, i përballonte fare vetëm Ismail Farka. Të vetmit të burgosur që ia kishin nevojën e mendjes, që i kuptonte të gjitha. Prandaj e ridënuan, se u duhet, nuk duhet që të dalë. Fausti i burgut. Aspak krenar, përkundrazi: i natyrshëm, madje gazmor i hidhur, rrinte me këdo. Gati mesatar në shtat, pak fare i bëshëm, aq sa lejonte mosha e burrit dhe burgu, kokë e rëndë, vështrim i butë.

Ndonëse i mbytur në punë, gjente kohë dhe e pyeste atë që i ndodhej përballë, për gjëra krejt të tjera, ishte kureshtar si fëmijë, ashtu edhe qeshte, ndrinte urtshëm dhe, kur largoheshe prej tij, kuptoje se kishe mësuar diçka të re, nuk ta kursente, nga shkencat dhe artet. Jo këtu, jo, nga përmatanë telave me gjemba, edhe të kufirit, ku fillonte Europa. Pse, ka Europë, vërtet? Të tjera vende, qytete të mëdha, të bukura? Edhe njerëz të tjerë. Pse, nuk janë si ne, inxhinier? Nuk jemi ne si ata. Nuk të kuptoj. As unë nuk e kuptoj.

Gjendja e tij në përgjithësi dukej më e mirë se në burgun tjetër, atë të Spaçit, por ndihej tejet i bezdisur, ndonjëherë deri në acarim, jo me të tjerët, me çdo ligësi, me ato që duken të vogla, por që janë të përditshme, që nuk i përkasin vetëm injorancës, përkundrazi.

Një koleg i tij në Lenin…burg, ku?… në burgjet e Leninit, e, do të më pëlqente ta quaja me emrin e vjetër qytetin ku kam studiuar, Petërburg-un, por në shqip shkon mirë kështu, Leninburg, pra, atje një profesor më thoshte se bombë më të tmerrshme se atomikja dhe se ajo me hidrogjen e ato që do të shpiken më pas, është injoranca… trashtina…

Inxhinier Farkës i lejoheshin libra të trashë, që s’ishin të klasikëve të marksizëm-leninizmit, për dreq, në gjuhë të huaja, të pabotuar në Tiranë. S’dihej ç’armiqësi kishin të shkruar, por ashtu ishte urdhri, t’i jepeshin. Katalogë të mekanikës, doracakë, fjalorë. Inxhinierët e lirë të minierave të tjera larg vinin dhe këshilloheshin me të, mësonin funksionimin dhe si duheshin përdorur ato makineritë suedeze, që nga na erdhën, aq të vogla dhe lëvrijnë nëpër labirintet e minierës. E ngarkojnë vetë vagonin me mineral, pa të burgosur, por, po sikur të çajnë shkëmbin fare e ta hapin për të dalë ata, armiqtë? Inxhinier Farkën do të vras të parin, për ideal!

Polici nuk ikte që aty. Dëgjonte me veshët ngrehur, por i vinte plasje që nuk kuptonte gjë, jo ai vetë, jo, por as inxhinierët e lirë. Janë dhe komunistë. Të paktën të më lënë ta fut në birucë, se ka ndonjë shejtanllëk këtu.

– Dëgjo ti, shpjegoja mirë, jo me hile borgjezo-revizioniste, thjesht, siç flet shoku Enver.

– Por nuk thotë gjë, – nuk i rrihej Farkës pa u kruar.

– Si?

– Për makinat suedeze, dua të them.

– E ça kanë ata librat e trashë? – hetoi polici.

– Ja, gjëra që s’futen në kokët e trasha, – nisi të nxehej Farka. I vetmi që policët nuk i bërtisnin dot. Ishte inxhinier Farka që u bërtiste atyre. Nuk i mbanin më nervat, por me lezet të papërballueshëm shante këdo, që nga roja përballë e deri lart, edhe veten. Pastaj merrte një qetësues, janë barna për zemrën, thoshte.

– Ka raste që bëhem keq, – na tha. Thjesht, sikur nuk fliste për vete. Ndoshta që ta dinim, të bëheshim më të kujdesshëm me të. – E humb vetëdijen për minuta të tëra, – po vazhdonte të tregonte. – Ndihem i boshatisur dhe, nuk e kap boshin. Bëhemi një. – E merrte veten shumë shpejt. Fshinte djersët në ballin e madh dhe për të na qetësuar ne, që i gjendeshim pranë, do të bënte humor. – Çështje lëndësh, reaksione kimike, ju i quani ndjenja, gjendje… Do të shohësh film sonte? – më ngacmonte miqësisht.

– S’e di, inxhinier.

– Mos më thuaj inxhinier, me emër. Ku ka inxhinier këtu! Por ç’ka televizori, ë, ndonjë film të ri të “rreno-realizmit”? – Qeshja me të madhe, kështu më thoshte dhe në Spaç, dukej si “neo-realizmi”, ë? – E po në Shqipërinë e Mesme kështu flasim ne…

Njëherë, kur oborri lart qe mbuluar me borë, gati një metër lartësi, i gjithë burgu ishte bërë i bardhë, paqësor, as nuk ngjante si burg e askush nuk kishte dalë në atë të ftohtë, “eja, – më thirri Inxhinier Farka, – të shëtitim. S’ka “të tjerë”, të na shqetësojnë.” Të lëbyreshin sytë, duhej t’i mbroje me pëllëmbë në fillim (vërtet, pse nuk lejohen syze në burg, mirë orët jo?!). Bardhësia sikur ndiente a e ndienim, kishte frymë a ishte e tillë, e papërzier me hallet e këtejshme, sikur donte të kumtonte qiellin, një lloj shenjtërie të lartme, që komanda nuk mund ta pengonte, asnjë nen i Kodit Penal nuk e mynxyroste dot, ta bënte të kuqe me Kushtetutë, p.sh., sipas idealit të tyre. Megjithëse e përskuqnin vrasjet…

– Kjo borë është në burg, por e paburgosshme. Shkojmë më tej…

Telat me gjemba të rrethimit s’kuptohej të ishin të tillë, por, të mbuluar nga bora, qenë shndërruar në argjend kacavjerrës, si bimësi e bardhë përrallash. Ndalëm.

– Tani dëgjo një rekuiem, – tha befas Farka. – Një Ave Maria.

Zëri i tij bariton vërshoi nga krahërori me dufe. Tronditshëm. Shpendë dimërorë po endeshin mbi ne, i ndolli psalmi a mbase donin ta çonin hapësirave. Flatrat e tyre i ndieva që na mungonin mbi supe. Inxhinier Farka po dihaste. Unë mbeta pa fjalë.

– Më mistik është Bahu. Kurse Moxarti është po aq hyjnor.

Dhe përsëri zëri i tij u ngrit lart, si i spërkatur me lot dhe ngashërime erracake: “Ave Maria”. Një kupolë ere po lëkundej mbi ne. U bë e diel menjëherë. Varreza të anuara dhe kryqe të shembura. Dyllë qirinjsh mbi mermerin-borë. Tej, një organo e rrëzuar në humnerë… jo, vagon i hedhur.

– Ej, të dënuar, pse vetëm, ça bëni? – bërtiti polici, ndërsa llapashitej nëpër borë, që të na afrohej edhe më. Dukej sikur thoshte: ëhë, ju kapa! – dhe në fytyrë kishte ngazëllimin e të mirinformuarit. Ndonjë nga të burgosurit nuk e kishte duruar dot shëtitjen e çuditshme të inxhinierit me mikun e vet, prandaj dhe roja i brendshëm kthente kokën andej, nga dritarja ku rrinte ai.

– Pse keni dalë, a? Ku deshët me shkue? – po kërkonte hesap polici. – Me u arratis?

Inxhinier Farka nuk denjoi të përgjigjej. Unë mora siguri prej tij. Duke zbritur poshtë, vazhduam dhe bisedën. Bora nuk kishte ngrirë edhe aq, që të rrëshqisnim. Frikë ishin shkallët e mbuluara, aty ku afishohej “Zëri i popullit”, se mund të humbje drejtpeshimin, t’i bije me kokë stendës e të çaheshe te korniza metalike, mund të thyhej xhami e tehet e tij të mprehta të të çanin si për t’ia plotësuar qejfin asaj gazete.

– Mbahu tek unë!

Mbërritëm te ura e vockël me parmakë, sipër një si kanali të zbrazët. Ishte bërë kur këtu mendohej se do të punonin të lirët, dhe tani s’ia vlente ta shembje. Le ta kishin dhe të burgosurit! Kaptuam drejt portës.

– Më çudit vërtet, – më kishte thënë një ditë Farka, – që ti sheh ende tela me gjemba. Unë nuk e di që janë. “Telat me gjemba më bëhen qerpikë”. Figurë e gjetur. Tani dhe unë i shoh e s’do të më ndahen. Jo se janë, s’dua t’ia di fare, por ngaqë ka një poezi për ta, jo një, shumë. Bën mirë që shkruan. Të kujdesemi që t’i ruajmë… Vemi në dhomën time, pimë ndonjë sherbet, i shtrydhim dhe limon, se kam, më sollën. Dhe ti e di, krahun tonë policia e rreh më pak.

U ulëm në shtretërit poshtë, përballë njëri-tjetrit. Qenë rregulluar shkëlqyeshëm, sipas rregullores, pa asnjë rrudhë, çarçafi qe nxjerrë sipër batanijes, nën jastëk, me peshqirin e vogël pranë, palosur si trekëndësh; ata peshqirë të ashpër, me ata katrorët e dendur që të kujtonin poret e plëncave të bagëtive – pu-pu, ç’kope është masakruar! Më lehtë e kisha ta fshija fytyrën me mëngën e xhaketës.

Nga dritarja e vogël futej dritë bore. Gëzuar, thamë duke ngritur lart paguret e bardha plastike. Edhe ato sikur të ishin prej bore. Po pinim ngadalë ujin e ëmbëlsuar. Të ftohtë, ujë malesh me borë. S’kisha të ngopur të kundroja çezmat kur ngrinin dhe mbuloheshin me akull. Skulptura absurde, forma lloj-lloj të ndjenjave.

Në krye të shtratit të Farkës, mes librave shquhej edhe ajo, antologjia e bërë vetë, me copa letrash të shkulura nga revistat, grisur nga gazetat, pastaj qepur te këpucari. Kopertinën e sajoi ai piktori i ri dhe ia ngjitën te furra e bukës. Të zezë, pa titull sipër. Botimi më i fundit i kolanës së burgut. Ashtu si fshehurazi.

Ç’po ndodhte në dritare? Në shpatin përtej u shkëput një masiv bore, sikur ranë mermeret e një monumenti të gënjeshtërt. Vërtet, ku janë tani ata të burgosur që mbetën gjallë nga pushkatimi, ngaqë kishin dashur të hidhnin në erë statujën e Stalinit në Shkodër dhe Tiranë? I mbajnë të lidhur nëpër biruca të errëta? Edhe Farka për Stalinin u kujtua. Ritregoi anekdotën për të. Ç’të bënim? Kur humbi llullën në zyrë, në Kremlin, i sigurt se ia kishin marrë për ta sabotuar, që të shqetësohej, urdhëroi Xherxhinksin t’ia gjente, se nuk punonte dot pa atë llullë. “E gjeta, e gjeta, – telefonoi Stalini të nesërmen, – më kishte rënë në anë të mbështetëses së kolltukut… “Tavarish”, pse nuk gëzohesh?” Dhe nga ana tjetër e telefonit u përgjigjën: “Po deri tani kanë pranuar 5 anëtarë të Byrosë që e kanë marrë llullën tuaj. Dhe nuk i torturuam shumë.”

Unë tregova motërzimin shqiptar të anekdotës me koburen e Enver Hoxhës që u vodh në Muzeun e Luftës dhe e shqepën në dru drejtorin, i cili pranoi se ia kishte dhënë dikujt e ai, mbas arrestimit në mesnatë, rrëfeu se ia kishte dhënë një tjetri e ai një tjetri e kështu me radhë. I fundit nga të kapurit ulëriu se e kishte hedhur në pus. U futën atje me palombar, por nuk e gjetën koburen e shokut Enver. Veç kur pastruesja e muzeut na gjeti një kobure, pikërisht atë, kishte rrëshqitur pas stendës, te librat, që na i lexojnë edhe neve këtu e na çmendin, kanë kobure brenda. E sheh? Armiku i brendshëm, nga frika, e ka sjellë koburen prapë në muze. Por grupit të të arrestuarve u bënë tortura të tjera për të zbuluar lidhjet, kryetarin e rrjetit armiqësor, etj., etj.

– Dhe ju, inxhinier, kur jepnit leksione në universitet, nuk i vutë notën më të lartë djalit të diktatorit, student. Si guxuat?

– Nuk shquhej. Qe i rëndomtë.

– Po pedagogët e tjerë? Asnjë nuk është në burg nga ata.

– S’kisha pse trembesha. Morali i detyrës.

Ra një çangë. Një djall e di për çfarë thirreshim, për se do të rreshtoheshim. Prapë u rrokullisën gurë nga një gurore në anë të qiellit. Jo, jo ishin ortekë të mëdhenj bore. Ndoshta po ngrohej toka përbrenda.

– Dua që kjo borë të mbajë deri në fund të marsit, – do të psherëtinte inxhinier Farka një ditë.

– Pse, ç’rëndësi ka për burgun?

– Më vijnë në takim. Do të më sjellin dhe vajzën. E ç’t’i tregoj tjetër asaj? Asgjë s’kam, veç ornamentet e borës. Në Tiranë ka kohë që s’bie. Borë e bardhë, letër e bardhë… Do të më japin fshehurazi edhe një letër nga ime shoqe. Më shkruan gjithmonë.

– Dhe ta japin dot?

– Kur munden.

– Po ju i përgjigjeni?

– E bëj gati, e marr me vete. Nëse kam fat, e kaloj… Varet nga lloji i policit. Kur qëllojnë me shërbim të ligjtë fare, të egrit, ata me zell të tepruar, që të kontrollojnë edhe të brendshmet, nuk duhet rrezikuar.

– Mirë që ma the. Vajza juaj, inxhinier, e do borën?

– Si fëmijët. S’e di ajo që jam në burg. I kanë thënë se babi punon larg, në një minierë. Që të mos dëshpërohet, të mos i vijë zor në shkollë, bie dhe nga mësimet.

Heshtëm të dy. Pa e kuptuar pse, më vinte t’i kërkoja ndjesë.

– E di ajo… vajza juaj, që ka një motër në Bashkimin Sovjetik? Ndoshta po kërkoj si shumë, por jo nga kërshëria, besomë, ndiej dëshpërim, shumë dëshpërim.

– Të kuptoj. Më vjen mirë që më pyet – u përhumb Farka. – S’besoj se ia kanë thënë për motrën në Rusi, – dhe nuk u mundua ta fshihte mallëngjimin.

– Mëson rusisht vajza juaj?

– E kush t’ia mësojë? Unë jam këtu. Është mjaft mirë në anglisht dhe në shkencat ekzakte. Shkruan edhe poezi më kanë thënë.

– Ngjaka me babanë, – shtova buzagaz. – Po vajza në Rusi di shqip? – e nguca.

– Do ta ketë harruar. Ikën kur ishte shumë e vogël.

– Po ti a e përfytyron ndonjëherë takimin e dy motrave? E madhja di gjuhën e nënës së saj, rusishten, kurse e vogla, po të nënës së saj, shqipen, e nuk e dinë gjuhën e njëra-tjetrës.

Farka u brengos. Por e ngazëlleu përfytyrimi i takimit të dy motrave të largëta.

– Do të bisedojnë në anglisht, si fillim, – tha.

– Ka dhe gjuhë të heshtjes, gjithë dashuri dhe zemër, – thashë seriozisht.

– Unë e dija që babi ishte në burg, por bëja sikur nuk e dija, që të mos mërzitja mamin, as gjyshin, – më tha vajza e Ismail Farkës, kur isha për drekë në shtëpinë e tyre. Kisha ardhur në kryeqytet, siç vija ndonjëherë nga malli. Ecja bulevardit i vetëm dhe i urtë, si ata që kanë qenë në burgun politik. Isha punëtor në fabrikën e tullave, pa asnjë të drejtë… ende pa të dashur. Dhe shkruaja, si gjithmonë me lexues ilegalë.

– Po ti qenke i ri, simpatik, – më tha gruaja e inxhinierit, – më ka folur Ismaili për ty. Isha kureshtare të të shihja.

– Unë ju njoh përmes letrave tuaja dërguar në burg, zonjë, – thashë dhe patjetër do të isha skuqur në fytyrë. – Jeni me të vërtetë e mrekullueshme! – Ashtu, me flokët e shkurtër, nordikë, ajo më ngjante me atë aktoren që interpretonte Katerina Blumin e romanit të Bëlit.

– Ç’do të pimë? – tha inxhinieri duke hapur kanatin e një rafti me shishe lloj-lloj. – Ja, për të ruajtur këtë shtëpi, punën, Tiranën, e mbi të gjitha vajzën, ime shoqe bëri ndarjen me mua, kur ishim në burg, formalisht. Tani jemi bashkë.

– Ah, sa e kam vuajtur mungesën e Ismailit, – tha e zonja e shtëpisë. – E sidomos që nuk më linin të vija ta takoja

– Ime bijë ka turp të t’i tregojë vjershat e saj. Dëshiron t’ia shohësh? – më tha Farka. Ndrinte, dukej i paburg fare, qe mbushur paksa në faqe. Ndërsa shfletoja bllokun e bukur me poezi, i zhytur në kolltuk si kurrë ndonjëherë, thashë:

– Më pëlqejnë. Kanë ritëm e ndjenjë, por pse kaq pesimizëm? Është ende e vogël.

– E dëgjon? – i tha me ton qortues e ëma, ndërsa po shtronte tryezën.

Kaq shumë trishtim, po thosha me vete, e ç’na mbetet ne pastaj? Apo është më e lehtë, kur jeton mbas vdekjes.

Nga libri “Ferri i çarë”

NJË TAKIM HALUCINANT

ME FANTAZMA E BUZËQESHJE…

Inxhinierit Ismail Farka

Duke mbajtur radhën për të hyrë në Hermitazh,

m’u shfaq një fantazmë, që dhe buzëqeshte

trishtueshëm.

S’po e gjeja e kujt ishte, as nga erdhi

dhe pse. Mbase halucinacion, parakujtesë?

E ndonjë bashkëvuajtësi, studenti të dikurshëm këtu,

kur ky qytet quhej Leningrad. E ç’do nga unë, fantazmë?

– Eh, asgjë, – dëgjova një zë të njohur. – A s’do të ishte

e ardhmja e ardhme,

nëse ne, të kapur dorë për dore me ëndrrat…

lëri ëndrrat, kurva të gjitha, zhgënjime…

pra ne të nxitonim,

jo si në oborrin e burgut, kur na numëronin,

megjithëse ashtu ishim dhe atje, dorë për dore

me njëri-tjetrin,

si të marrë…

nëpër biblioteka e muzeume të shkonim, operave

dhe parqeve, nëpër dashurira, në takimet

që s’ndodhën, të fluturonim

nëpër qiejt me anije kozmike,

aq do kushtonin biletat,

sa pagesa për artikujt tanë…

Na çudite! E ç’ishte ai ferr ashtu? Ç’do më thoshe

ti si inxhinier?

Si u ndërtua? Ferr që nuk po e mbyllim dot brenda librave

dhe hardalloset rrugëve?

Zë pa gojë, si buzëqeshja pa zot. Veç ne flasim kështu,

që kemi qenë burgjeve,

romantizëm tragjik, po ku më ike, fantazmë?

Dhe unë do nis fantazmën time flatrathyer

për të të gjetur.

Ta mbarojmë bisedën. Është gjithë kjo radhë

në Hermitazh…

Po në ç’mërgim ka ikur, ku?

Këtej stepave apo andej akullnajave?

Në Amerikë apo Azi? Se i jemi zhdukur burgut

për sa më larg, hakmarrje ndaj mbylljes

brenda telave me gjemba

në një copëz vend sa një plagë. Por ai nuk na ndahet.

Kush? Burgu, pra… Vitet shkojnë, por jo çastet dhe,

meqë ra fjala, në fakt ne e çojmë fjalën ku duam,

dhe nuk mbërrijmë ku do të donte fjala,

ky është gabimi i hershëm i njeriut, por po të them ty,

bashkëvuajtësi im i humbur,

se në qytetin ku ti studiove, nga qindra leninër që kishte,

statuja dua të them, që përshfaqeshin gjithandej,

nja tri a katër kanë mbetur,

se stalinër s’ka fare.

Janë rrënuar shtatoret e tiranëve si në një pyll,

ku drurët e sëmurë

i kanë prerë me sëpatë.

S’kishe tjetër të më thoshe?

Ç’bisedë kjo kështu? – do të ankoheshe ti si dikur,

mbasi e mbaronim bisedën. Ehu,

ata s’më duheshin të gjallë e jo më statuja!

I kishe rrëzuar me kohë.

Më kishin rrëzuar. Po rruga është tjetër,

gjithmonë me vonesë.

Jo, e kundërta, vonesa është brenda nesh. Vetëm

e keqja nxiton.

Po a do të dimë të lirohemi ndonjëherë?

A ia vlejnë kthimet?

Po radha në Hermitazh? Ik, futu… Tako djalin

plangprishës…

Ti je! Megjithatë, buzëqeshjet tona të trishta,

të harruara, vijnë, s’dihet nga ku, si tufa korbash,

takohen njëra me tjetrën

pa ndonjë mall e zemërim, pa mëkate

dhe dalin përmatanë kornizës në Qiellin

që s’mban mend asnjë të keqe,

por që herë pas here shpik fantazmat tona.

(Nga libri “Si na erdhi ai, i ndaluari”)

HOTEL “INGLITERRA” KU U VRA ESENINI

December 30, 2017 by dgreca

VISAR ZHITI/*

HOTEL “INGLITERRA” KU U VRA ESENINI/

…një rrëké e kuqe gjaku/

zbret nëpër shkallë,/

unë ngjitem në të kundërt të gjakut,/

dua të arrij në zemrën e Eseninit./

Trokas në derën tragjike,/

mbështes kryet aty./

Qan, dera, qan

me lotët e mi.

I kam ruajtur që kur isha gjimnazist,

nga Shqipëria i solla, gjë tjetër s’kisha. Miku ynë

kaçurrel, biond

si thekërishtja e vendlindjes sate,

vagabond si kënga e natës, edhe hënat deheshin

nga fishkëllima jote,

qershia e qiellit shkundej, tej ndalnin dallgët

dhe kuajt e qentë dhe kuptoheshin me njerëzit,

se po këndoje ti.

Njëra nga hënat bëhej krehër për flokët e stinës,

por ti mështeknave shikoje si skuqnin plagët

e Krishtit, shiu rënkonte…

Të donte ty dhe nëna ime,

më kërkonte t’i lexoja atë poezinë tënde,

e ndiente si të sajën,

kur e pyesje: gjallë je ti… Je takuar

me nënën time, Serjozhka?

Se nënat dhe poetët janë bashkë në parajsë.

Përplasa kokën te dera jote. Vdekja

mori lotët e mi

dhe më dha mpirjen e drunjtë. Gjithë atë gjak

ia dhe poezisë,

dhe hotel “Ingliterra” është i kuqërremtë tani

dhe gratë e shërbimit flokët i kanë të kuq,

dhe netët e bardha kanë një diell tjetër të trembur,

prej gjaku,

dënes lumi Neva si venat e tua. Ti,

dhëndër tragjik ëndrrash.

Me gjak e ngjeve penën dhe shkrove

poezinë e lamtumirës,

vetëm dy strofa. E do gjakun tim për strofat e tjera,

Esenin i dashur?

Po ty të varën të vrarë… ah,

t’ia jap natës

hënëtronditur, që rreh si një zemër… Mërmëris

vargjet e tua, prapë, si dikur, si i burgosur

në qeli qiellore.

Falemnderit, më ke dhënë zemër, Vëlla i madh,

dhe tani jam unë më i madh se ti, më vjen turp,

që ike aq herët.

E pamundur të të përzinin. Ti ishe kudo, te grunoret

dhe kuajt e erës, te brigjet e trishtimit dhe zhgënjimet

si muret e dimrit, te takimet e dashurisë

me yjet që digjen në buzë, dhe çdo tetor e shmang

rrugën e vet që nga ajo ditë…

Këtu, këtu ti preve venat e poezisë sate,

me gjak poezie e mbushe atdheun,

që të donte të vrarë,

ishe bërë më i bukur nga ç’lejohej, i rrezikshëm

dhe i famshëm, engjëll

që të mbështollën me pelerinë demoni, ikonë

para topave të revolucionit, mbylle sytë prej biri,

Moti ulërinte për ty, gjithë ajo borë

për të fshirë si pambuk spitalesh

gjakun e poezisë,

e pamundur, ai kishte marrë udhët e botës. E mpiksi

i ftohti këtu, e mavijosi ngrica

si të ishte bronzi i statujave të tua të ardhshme,

jo, jo bronz heronjsh, por kristale qiellore, të pastra,

kur sapo ka zbardhur…

Do të kërkoj, dua të takohem me ty gjithandej,

të të falënderoj dua, por befas dera,

dera jote e fundit mbi tokë

përballë meje plasi si një kraharor dhe u ça gjithandej.

– Bir, thirra! Nga të çarat e derës buisën bisqe. U rritën

në çast dhe u bënë degë. Aleluja!

U bë Pylli yt dhe Shtegu yt, aleluja, Lumi dhe Flatra,

dhe Vetëtima që shkrep në Qiell Emrin Tënd…

Aleluja!

Shën-Peterburg, 02. 06. 2014

Ne Foto: Poeti Visar Zhiti ne Hotel Ingliterra, prane pllakes memoriale per Sergej Eseninin..

Shenim i Editorit:Poezia u publikua me rastin e Dites se Eseninit. Poezia -Elegji, e shkruar ne Petersburg, eshte marre nga libri “Si na erdhi ai, i ndaluari”. Po e shoqerojme me foton e poetit Visar Zhiti,dale ne Hotelin Ingliterra, prane pllakes memoriale per Eseninin…Edhe fotografia ashtu si poezia duket si e thyer nga dhimbja.

VISAR ZHITI: Si na erdhi ai, I NDALUARI….

December 16, 2017 by dgreca

Zhiti: Çfarë zbulova në dosjen e ish-Sigurimit, kush ishte poeti e mësuesi që spiunuan/

“Kush të jetë vallë “Flaka”? Po “Peneli”, po “Penda e artë”, po “Mali”…?!/

E vështirë të vendosësh përkrah këtyre pseudonimeve, emra, fytyra, njerëz, që i ke konsideruar miq, që ke ndarë orë, sekrete të vogla, ëndrra rinie… Ndërsa shfletonte dosjen e tij, nxjerrë nga Autoriteti për Informim mbi Dosjet e ish-Sigurimit të Shtetit, poeti Visar Zhiti do të kthehej pas në kohë dhe vetmevete sillte në mendje situata.. dhe nuk donte të besonte. Shokë shkolle, pedagogë, bashkëvuajtës në burgun e Spaçit e kishin denoncuar, e kishin spiunuar.

Në librin e tij më të fundit, botim i shtëpisë botuese “OMSCA 1”, “Si na erdhi ai, i ndaluari”, ndër të tjera rrëfen edhe këtë moment, përballjen me denoncuesit e tij, me denoncime dhe procesverbale, që në shumicën e herëve kishin në qendër faktin që ai, Visar Zhiti, lexonte ose përkthente poezi të poetit reaksionar, Jevtushenko. Është pikërisht ky i fundit, fija lidhëse e të gjithë librit.

VISAR ZHITI, GJATE VITEVE KUR PUNONTE MESUES NE KUKES

Si ra në kontakt me poezitë e Jevtushenkos, si u dënua prej tyre, si e takoi vite më vonë bashkë me të birin, Atjonin, me të cilin bashkëbisedon në faqet e këtij libri. Libri është një udhëtim nga Tirana në Moskë e Shën Peterburg, nga poezitë e Jevtushenkos, tek ato të tijat… Nga libri i Visar Zhitit kemi shkëputur pikërisht momentin e përballjes me denoncuesit e fshehtë dhe procesverbalin, marrë dy herë nga poeti, me të cilin kishte ndarë vitet e burgut.

NGA LIBRI DENONCIME TË FSHEHTA…

“…Bashkëpunëtori ‘Flaka’, në datën 25.2.1974, informon se Visar Zhiti, student i vitit të tretë Gjuhë-Letërsi, merret me përkthime të poezive të poetëve hermetikë nga rusishtja si, të Jevtushenkos, të poezive me theksa pesimiste të shkrimtarit francez Pol Eluar, të poetit spanjoll Federiko Garcia Lorka, të poetit turk Nazim Hikmet”…
U trondita kur e lexova, megjithëse kishin kaluar vite, ishte ndërruar shekulli dhe kishte ardhur një mijëvjeçar tjetër e perandoria komuniste kishte kohë që kishte rënë. Po shfletoja tani vonë dokumente, të nxjerra nga Autoriteti i Dosjeve, institucion i krijuar rishtazi, që, sipas kërkesës, të jep materiale nga arkivat sekrete të shtetit, të Ministrisë së Punëve të Brendshme, të Burgjeve, të dënimeve etj.
Pra, isha denoncuar qysh student, nga ndonjë shok mes nesh. Nuk doja ta besoja, edhe pse tani isha plot me përvojë të hidhur dhe dija mjaft fakte e ndodhi të tilla, pabesi e prapashpinëri, zili të egra e dashuri të rreme etj., etj. “Flaka”? I kujt mund të ishte denoncimi? Pseudonimi i gjithkujt? Jo, jo, më vinte keq dhe turp ta pranoja. Ishte i askujt. Doja ta ruaja imazhin e shokëve, të atij sinqeriteti e gëzimesh të varfra të asaj moshe… sa të tim biri tani, sa shokë të mirë e të sinqertë që janë ata… nuk doja ta pranoja spiunin në dhomën time, le të mbetej jashtë, as në auditor, as në bisedat në ndonjë bar në muzg, teksa me naivitet do të kem treguar: shiko ç‘kam përkthyer… si shkruhet andej dhe si shkruajmë ne…
E ai, çfarë më tha? Ku shkoi më pas? Natën. Dërgoi letër apo takoi operativin? Ku? Pas mureve të Institutit apo në rrethinë? Takimi pranë wc-ve të… Të ketë raportuar me dashje apo e shtrënguan? Iu djersit balli? Iu turbullua vështrimi? E zuri gjumi më pas? Si do të ketë dalë në provime? Po me mua, a do të jetë takuar përsëri? E lexova sërish shkresën e zbehtë, të daktilografuar me makinë të vjetër shkrimi. Në krye, majtas shkruhej me shkronja kapitale: REPUBLIKA POPULLORE. SOC. E SHQIPËRISË.
Një rresht më poshtë: MINISTRIA E PUNËVE TË BRENDSHME dhe prapë më poshtë: DEGA E PUNËVE TË BRENDSHME. Poshtë e më poshtë, e futur në thonjëza: “Ana e Sigurimit”, Nr. 504/4 Prot. Numri ishte shkruar me dorë, me bojë të zezë. Kurse në të djathtë të shkresës, po sipër: S E K R E T.
Më poshtë: Ekzemplar nr. 2. Prapë më poshtë: “E përkohshme 5 vjet”. Po pse e kanë ruajtur kaq gjatë? Kanë kaluar disa dhjetëvjetësha. Apo ka mbetur nga zhdukjet e djegiet postdiktatoriale? Dhe më poshtë: Shkodër, më 12.9.1979. Kjo shkresë sekrete i dërgohej:

DEGËS SË PUNËVE TË BRENDSHME, “ANËS SË SIGURIMIT”, KUKËS.

Ku unë isha mësues e pothuaj dy muaj më pas do të arrestohesha. Pra, po mblidhej material komprometues për mua. Si fillim i shkresës nxinte një tjetër denoncim, po kundër meje, “i depozituar” nga “Pena e artë”. E i kujt do të qe ky pseudonim vezullues, i ndonjë shkrimtari? Po tani ku është, deputet apo ka ikur fare? Pikë e zezë!… Po unë kam marrë dhe një çmim tani me këtë emër… A ta kthej si dekoratën e Presidentit?… Pastaj, më poshtë vinte “Flaka” për Jevtushenkon…
Dhe poshtë e më poshtë, sikur zbritej shkallëve të ferrit, një denoncim i tretë: Bashkëpunëtori “Rozafati” me datën 25.2.1974, informon: … “është fjala për disa shfaqje hermetizmi në shkrimet e disa studentëve, që u lënë shkas interpretimeve jo me partishmëri. Kështu ka ndodhur me studentin Visar Zhiti, i cili shkroi një poezi me këtë frymë dhe kjo u afishua te stenda e rrethit letrar të institutit, më vonë u hoq, por çfarë u bë me të, u diskutua apo jo nuk e dimë.”
Mbaronte faqja e parë. Ky duhej të ishte denoncim pedagogu, me pseudonim legjendar. O Zot, cilët na paskan mësuar ne, ata që na kanë vrarë…! Kalova në faqen më pas, lexova: Po agjenti “Flaka”… prapë flakë, në djall shkoftë, dhe poshtë denoncimit të tij, një tjetër denoncim dhe një tjetër pseudonim “Shkëndia”, ai merrej me një letër timen, ku i kisha shkruar: …më kanë lidhur me prangat e maleve… Po, e kujtoj… Po në krye a të kisha shkruar i dashur shok… e atëherë si guxove ta denoncosh?!
Kaq shumë pseudonime. Sa pak emra të vërtetë. E shumë e më shumë denoncime, përditë. Në fund të letrës, ca shkronja pa kuptim për mua, ndonjë kod, siç duket, dhe ja, emri i zv/nënkryetarit… shumë i përgjithshëm dhe në fund si një qen cerber: “Punë- tori operativ Bujar Hoxha” dhe firma. Ai që do mbushte dosjet e mia e do të më arrestonte, po ai, gjithë qejf. E njihja.

***

Na vinte në dhomën e shkollës, ku banonim ne, mësuesit e largët, unë me nja dy kavajas etj., në fshatin e thellë me borë aq të pastër si për të më ngushëlluar në heshtje me atë lëbyrje drite të rënë. Operativi s’kishte turp, na rrinte dhe për darkë ndonjëherë, si bashkëqytetar i atyre dy kavajasve. Si e kishte pseudonimin njëri nga ata, “Peneli”? Po “Mali”? A po ai është vendas. Mësues matematike, i zoti.
S’e dija aq të rrezikshëm. Po gjatë bisedave, kur përmendet fjala “mal”, si nuk i bie të fikët, a nuk i ndien shkëmbinjtë e mëkatit mbi shpinë? Apo shkëmben i qetë valutën para selisë së PS, se ka zbritur nga malet në kryeqytet? Kur na vinte operativi, më dukej sikur kishim futur brenda në dhomë një “karabinë vetëmbushëse Simonov” nga ato të zborit. Hante sikur t’ia kishim për borxh ta ushqenim… lëpinte kockat e mia… “Harram” të qofshin, se ke dhe mbiemër Hoxha apo e ke nga ana e Enverit? Ku je tani apo ndonjë drejtor drejtorie?

NJË TJETËR DËSHMI E MARRË DY HERË PARA DHE PAS ARRESTIMIT

Prapë një denoncim tjetër. E mbaj ndër duar, pas shumë e shumë vjetësh… Dy muaj pa katër ditë para se të më arrestonin, në 12 shtator 1979, kryetari i Degës së Punëve të Brendshme të Kukësit, Agron Kokona, shkon në burgun e Spaçit dhe merr një dëshmi me shkrim nga një i burgosur atje, poet i njohur, mik imi, kur isha student, megjithëse ai ishte shumë më i madh se unë në moshë. E doja e më donte, kështu më dukej, rrinim bashkë, mitomaninë e tij e shihja si vlerë për krijimtarinë e tij, ia njihja dhe paqëndrueshmërinë dhe frikën, por nuk ia vija fajin atij për këto.
I dobët, melankolik, fantast, me humor, i ndjeshëm, vishej çrregullt, edhe me kopsa të këputura, me kravatë, buzëqeshte çiltërsisht, zemërmirë, tymoste dhe me llullë ndonjëherë, i shante të gjithë me hope e po të gjithë i lavdëronte me hope. Shkruante shkëlqyer. Dhe erdhi dita të shkruante mjaft keq për mua, sa më vjen tepër keq për të. Dukej sikur ma kishte hapur vetë portën e hekurt të burgut me një si dëshpërim vëllazëror, të papërmbajtshëm. Nuk besoj se ka dashur të më denonconte me dëshirë, por dhe nuk e përballonte dot kërcënimin përbindshëror të shtetit. Trembej shpejt si fëmijë dhe i çoroditej kujtesa edhe më.
Isha i denoncuar dhe për Jevtushenkon. Prej tij, sidomos, nuk do ta doja kurrë. Prapë më dhimbset, e dua dhe e kam falur… E rilexova shkresën. S’kishte dhembje gjëkundi dhe asnjë mundësi mbrojtjeje ndaj meje… Nuk besoj se do t’ia kenë marrë me tortura atë dëshmi, as me mashtrime ose duke i kallur datën. Se e dija, ato i ishin futur brenda vetes me kohë. Ai dukej i tromaksur vazhdimisht. Normal ishte vetëm kur shkruante poezi, kështu thoshim për të, ngaqë bënte një poezi anormale, gjithë shkreptima metaforash të befta, si një hënë që binte natën mbi liqenin e Shkodrës. Poezia atë e bënte trishtueshmërisht të mrekullueshëm.
Shfletoja dosjen, tani në kompjuter, të dixhitalizuar. Në datën 10. 12.1979, pra një muaj e dy ditë pasi unë isha arrestuar, shkon përsëri në burgun e Spaçit shefi i hetuesisë, Nexhat Selimi, hetuesi im inatçor, me vështrimin gozhdë. Dhe takon poetin e njohur. Pothuajse po ajo dëshmi, tani e shkruar me stilograf me bojë të blertë, po ajo ngjyrë që do të firmosnim dhe proces verbalet në hetuesi me mua, ndërkaq ku e ku ishin shtuar dozat e së keqes. Mes të tjerash, pasi shpallesha armik, përsëri shahej Jevtushenkoja dhe unë që paskësha dashur atë poet armik.
Poeti i njohur ishte në prag të lirimit nga burgu dhe s’kishte nga t’ia mbante, ndërkaq vendi i tij nuk duhej të mbetej bosh atje, në Had. Dy dëshmitë e tij, pothuajse të njëllojta, dukeshin si të kopjuara nga njëra-tjetra me dorë, nja katër faqe të gjata secila. Në krye kishin të shtypura disa të dhëna standard që plotësoheshin nga marrësi i denoncimit.

PROCES VERBAL

Mbi kallëzimin e krimit të kryer Datat përkatëse. Pastaj vazhdonte, në njërën: unë Agr… Kok… e në tjetrën: unë Nexh… Sel… mora dëshminë nga F… Emri i poetit të njohur, lindur më… në… i divorcuar, arsim i mesëm… banues: në burg, detyra: i dënuar… me 4 vjet për agjitacion e propagandë… 4 vjet atëherë ngjanin sikur të mos ishe dënuar fare… Marrëdhëniet me të pandehurin, shoqëri, e kishte plotësuar ai, miku im… (Në një tjetër denoncim, një tjetër, që kishim qenë bashkë studentë, në marrëdhëniet me të pandehurin kishte plotësuar: indiferente…?! Atëherë pse nuk ka ndenjur mënjanës?)
…Dhe, pasi e lajmërova për përgjegjësinë penale që ka për kallëzim të rremë në bazë të nenit 219 të K. P., më deklaroi sa vijon: (Kopjova ç’kishte thënë në lidhje me Jevtushenkon). …Më kujtohet edhe një herë tjetër, kur Visari më ka ardhur në shtëpinë time në Shkodër, mund të ketë qenë viti 1973, ndër të tjera më kishte përmendur se kishte përkthyer disa vjersha të poetit revizionist sovjetik Jevtushenko, nga i cili, më tha, se kishte dhe një vëllim me vjersha, botim rusisht, që, me sa më kujtohet, titullohej “Molla”, që më tha se më ka pëlqyer shumë.
Unë i thashë që ty nuk duhet të të pëlqejë, se në radhë të parë ai është antishqiptar, sepse ka shkruar e folur kundër vendit tonë, ndër të parët që ka goditur teorikisht realizmin socialist, është i përkëdheluri i Hrushovit dhe se ka shkuar në Spanjë, Portugali etj., dhe, veç kësaj, Jevtushenkoja është poet revizionist dhe se është kritikuar në shtypin tonë, gjë të cilën Visari e dinte, por megjithatë Visari thoshte se atë e dua dhe e pëlqej shumë, shiko se ti mund ta kesh gabim, më tha Visari… Dëshmi të tjera para dhe pas kësaj, keq e mos më keq.
Pastaj ishin emrat dhe firmat, kallëzuesi, marrësi i denoncimit: dy xhelatë, kryetari i degës dhe kryehetuesi, kurse në kallëzimin e parë ishte dhe një emër tjetër, asistoi… Vërtet, kush ishte i pranishëm? Djalli, i thirrur nga regjimi i tyre, nga shefi i partisë së tyre… Bota m’u bë e huaj e gjitha. Më vinte të qaja… Nuk urreja dot, edhe pse po na ndërsenin kaq keq kundër njëri-tjetrit, ndieja mëshirë për mikun tim, po si do ta takoja në burg? E pse të mos e përqafoja?
Si e paskëshin katandisur të gjorin Narcis, e kishin shëmtuar edhe më shumë. Se mos vetëm atë. Të gjithëve po na rrënonin. T’ia tregoja këto tim biri? Se mos do t’i duhej të urrente? Jo, jo, më mirë më vonë ose kurrë.

ME PRANGA

– Pse e ke lexuar librin “Molla” të Jevtushenkos, pse? – më ulëriu hetuesi një natë, gjithë natën.
– Kemi prova që edhe e ke përkthyer!
– Jo, nuk e kam lexuar… Në një revistë gjeta ca poezi. Qëlluan të tij.
– Mos i zije me dorë!
– Luftohet më mirë kundërshtari, kur e njeh.
– Kundërshtari je ti! Armik! Dekadent! E lexove për aleancë. Ç’revistë ishte? – …letrare…
– Në ç’gjuhë?
– Rusisht.
– Të revizionistëve, tradhtarëve të marksizëm-leninizmit.
– Në gjuhën e Leninit…
– Maskara! Pusht! Kush ta dha revistën?
– Askush!
– Si?! Askush je ti, ashtu do të të bëjmë! Ik, shporru! Hiqmani! Mos ia hiqni prangat! I shtrirë mbi dysheme, i trallisur, po mendoja se nga i dinin këto. Ditari? Çne, unë e di ç’kam shkruar… Po me këto do të merreshim, me letërsi, prandaj më kanë arrestuar? Kështu duket, por rreziku është tjetër, s’dihej si e qysh… Por unë prapë nuk do t’i tregoja se ku i gjeta poezitë e Jevtushenkos, kush na i jepte…
Femër? Degjenerim, do të ulërinte hetuesi… …Dhe s’i ndjeva llozet e rënda dhe derën që u përplas, jo se nuk i ndjeva, por s’i perceptova si të miat, por si të mëparshme a që do të ndodhnin më vonë. Mbi kokë po më endej njëri nga minjtë, duhej të ishte ai që e njihja, jo i ziu fare, dhe nuk duhej ta trembte tërsëllëma e derës, prandaj e spostova me mendje në një birucë më tej, para ose pas simes.
Minjtë bunin edhe ditën, dilnin nga vrima e dyshemesë, vëzhgonin, kërkonin ndonjë gjë që hahej, copë këmishe, lëkurën time, ndonjë fletë të padukshme të Zhak Preverit, Jevtushenkos, le të ishte revizionist… Po rilexoja pjesë nga burgologjia ime, “Rrugët e Ferrit”, ndërkohë më gjëmonin veshët nga ulërima e hetuesit: pseeeeeee, pse e lexove atë?! Pse… revizionist, armik ai dhe ti bashkë me të.
Ku i gjete? Ë? Fol… se do të kesh lehtësira… S’do të tregosh, do fillojmë torturat… në burg do të shtysh vagonë nën tokë, gjithë jetën… Pse e ke lexuar, kë, kë?… Jeeeeevtueeesheeenkoooooo…n, rifillonte hetuesia, natën gjithmonë, pas mesnate, më zgjonin të shtrirë mbi dysheme… më vijnë ende të bërtiturat e hetuesit, i ke përkthyer poeZiiiiiii, ti… dhe kujt, atij që ka shkruar kundër Enver Hoxhës, të ikën koka, a e di? Ku e gjete librin “Molla”, ë? – që në fakt nuk e kisha parë kurrë, kjo më ndihmonte të kundërshtoja gjithë frikë: joooo…
Ç’ishte kjo Mollë e tmerrshme për të cilën, pse desha ta kafshoja paksa, më flakën në ferr? E Jevtushenkoja çfarë bënte, ku ishte?… Se ai, miku im, poeti i njohur, po ngatërrohej, gabonte me dëshminë e tij, më mirë do të ishte të mos dëshmonte… kujtesë e çoroditur… e tij, imja?… E ç’rëndësi kishte… më kishte rënduar mjaft me të tjerat e ç’duhej Jevtushenkoja?…

Ndoshta unë s’kisha më shpëtim dhe ai e dinte këtë nga përvoja e tij e, çfarëdo që të thoshte, për mirë a për keq, të më mbronte ose të fliste kundër, njëlloj do të ishte, asgjë s’ndryshonte asgjë. Kisha panik, që mundohesha ta zotëroja, prisja ndihmë, s’di nga ku, qiell s’kishte mbi mua… Ai, poeti i njohur, tashmë gjendej përtej, i hedhur tek të burgosurit dhe nuk i ndryshohej dot fati për sa kohë do të mbahej në burg. Si armik. Pra, ju i besonit armikut? E ç’do të thoshte ai, sipas jush, vetëm armiqësira. Po edhe ti je armik, si ai Jevtushenkoja…
Poeti i njohur ishte në prag të lirimit, nuk e dija. Dhe mbase atij i duhej të dëshmonte ashtu, përndryshe mund të mos lirohej. Unë isha në prag të dënimit, s’e dija sa do të dënohesha dhe jo e gjitha varej nga akuza. Ata po na përçanin, na kishin përçarë, po na çmiqësonin, e kishin bërë dhe me të tjerë, kur e kishin dënuar poetin e njohur. Nuk doja ta rëndoja, gjithsesi, por mllefe të çastit kisha, pse më vërsulej tani? Të ketë denoncuar që atëherë, kur i kisha treguar dhe Jevtushenkon? Nuk doja të hakmerresha, por, duke rënë aty në kompleksin e fajit, s’kishte si të mos kundërshtoja kundër tij. A e kishit shpallur armik?
Pra, ç’prisni?… Më dhimbsej vërtet, ai kishte shëndet të dobët e karakter jo të fortë për ta duruar burgun, vetëm mitomani e fantazi të çoroditur, që s’e di a i shërbenin të kaptonte përtej telave me gjemba. Zhgënjimet, thyerjet, kundërsulmet e verbra ishin të pashmangshme në ato kushte çnjerëzore, deheroike. Baraba dhe martir i gjorë, me një kryq grotesk, faji është përtej nesh…
Shikoja fantazmën e Jevtushenkos dhe nuk kuptoja pse vinte, për të më dhënë kurajë apo për të më dënuar më shumë? Përmes dhëmbëve hetuesorë dhe pështymës së tyre më fanitej në miniaturë diga e një liqeni që kishte mbytur një qytet të hershëm, tashmë të zhbërë, që unë e quaja Kukësburg, se duhej ngritur një hidrocentral, vepër e partisë, ku, sipër tij. Ku, ku, Kukës! E si mund ta përdorësh dritën për të humbur, për të shkuar në errësirën vrastare?

Këta ia kishin kaluar edhe djallit. Thirrjet më vazhdojnë edhe tani… Që të shpëtoja mendërisht, shpirtërisht, aq sa mundej në qeli, t’i shmangesha urisë, frikës, kisha filluar të bëja poezi me mend. Ato ishin dhe lutje, i kisha bërë dhe më gjunjë, ishin dëshmi dhe amanete që ia lija… Kujt? A…jrit… Poezi tjetër për Mollën e dënuar… futet dhe Jevtu-shenkoja… Jo vetëm që s’po pendohesha, por po bëhesha më i keq, po rrëshqisja plotësisht në frontin e armikut…

Rashë mbi dysheme. Më zuri gjumi. Ndjeva miun e zi mbi krye. Jo, ishte maja e këpucës së policit… po më zgjonin… duhej të bëhesha gati për në gjyq, ku do të më dënonin me 10 vjet burg, më shumë se dyfishi i poetit të njohur, edhe ca dënime të tjera nga pas. Po dënim ishte që ne të gjithë kishim humbur njëri-tjetrin, një pjesë dhe veten. Nga pas më vinte hija e Jevtushenkos, tashmë atë s’e hiqte dot askush prej meje. Dhe po të mos ishte e njëmendët, unë krijoja mes delirit të torturave…/panorama

ROBERT ELSIE, BIRI SHPIRTEROR I SHQIPERISE…

October 2, 2017 by dgreca

NGA VISAR ZHITI-WASHINGTON/

Shuarja e albanalogut më të madh në botë sot, Robert Elsie, është një humbje e madhe për kulturën shqiptare, për historinë dhe për vlerat shekullore te saj, per antropologjinë, gjuhën e përkthimin, per studimet letrare e letersine, per kritikën letrare, per për fotografinë historike, etj, etj. Robert Elsie është poliedrik, i shumëplanshëm, hulumtues pasionant, zbulues i rëndësishëm, me një Shqiperi ideale që e deshi shumë e i kushtoi jetën.
Robert Elsie guxonte si një intelektual i lartë, Ai e mbrojti Shqipërinë në botë, “Çështjen Shqiptare” dhe e bashkoi në veprën e Tij me Kosovën dhe Çamërinë, pa u terhequr nga kërcënimet ballkanike e mosmirenjohja dhe i dha zë Shqipërisë, të flasë anglishten e Tij.
Ai dukej sikur e deshi çdo shqiptar dhe bëri për ta, i mbeshteti kudo, deri dhe në Tribunalin e Hages, botoi antologji shqiptare, folklor, poetë nga të gjitha trevat, tregime,romane, nga letërsia jonë e ndaluar e shkrimtarët e burgosur, studime, albume, guida, etj, etj, deri dhe te botimi i “Lahutës së Malcisë” së Fishtës në anglisht, një kryepunë duke arritur kështu, siç thotë dhe vetë, të përplotësonte eposin europian. Kështu bëri dhe me Kanunin e lashtë të shqiptarëve, të Lek Dukagjinit.
Pelegrin i tempujve të Shqiperisë, shtegtar i maleve tona, adhurues i bregdetit, qytetar i Tiranës, mik i mrekullueshëm me ne. Mungesën e Tij të dhimbëshme e mbush vepra e Tij e madhe, sa enciklopedike, po aq dhe
akademi e shkollë, rilindase dhe moderne, e qendrueshme dhe frymëzuese per vazhdimësi. Është nder që Shqiperia ta shpallë bir të vetin dhe ta mbajë si të tillë.

Lek Mirakaj: Visar Zhiti, një diamant që trazon persekutorët

March 26, 2017 by dgreca

*Lek Mirakaj:A nuk do ishte e mjaftushme vetë dekorata që Z.President i ka akorduar Visarit për qëndresën e tij në burgjet e komunizmit. A nuk janë të mjaftushme shprehjet e vlerësimet që lideri i Partisë Demokratike dr.Sali Berisha, ka adresuar në drejtim të personit të Visarit./

Burgu i Spaçit. Një ditë pranvere e vitit 1980. Lek Mirakaj, ishte dërguar atje për të vuajtur ferrin e qelive dhe galerive të errëta, si të gjithë të burgosurit e tjerë politikë që gjeti në atë burg-minierë. Mes tyre ishte edhe Visar Zhiti, më të cilin thotë se ndau besim e respekt të plotë që nga momenti i takimit e deri sa dolën nga burgu, për të vijuar më tej më të njëjtin besim e respekt edhe në vitet pas rënies së regjimit e deri më sot.

Poeti dhe shkrimtari Visar Zhiti, së fundmi i ngarkuar me punë në selinë diplomatike shqiptare në Vatikan, është përfshirë sërish në një debat në distancë me presidentin e vendit Bujar Nishani, për shkak se ky i fundit dekoroi para pak kohësh një ish-hetues të regjimit komunist.

Por përgjigjja e persidentit ka qenë një akuzë e ashpër për Zhitin duke e fajësuar për rolin e spiunit gjatë periudhës së vuajtjes së burgut.

Kjo çështje hap sërish debatin mbi ish-bashkëpunëtorët e sigurimit të shtetit që lakohen më shpesh e më ashpër se sa vetë xhelatët e diktaturës.

Lek Mirakaj, si një ish i përndjekur politik, dhe i njohur i z.Zhiti në rrethanat e burgut, pranon të bëjë këtë bisedë për gazetën Shqiptarja.com, ngacmuar nga debate i hapur këto ditë pas akuzave për spiunim ndaj Visar Zhitit, dalë nga zyra e presidentit Nishani.

Mirakaj, në çfarë rrethanash jeni njohur me Visar Zhitin? Si ka vijuar njohja juaj me të?

Lek MIRAKAJ: -Me Visarin jam njohur në kampin famkeq të Spaçit në pranverën e vitit 1980. Disa shokë të mij që kishin përfunduar para meje në burg, ma prezantuan Visarin si një djalë serioz, i ndershëm, me të cilin mund të shoqërohesha dhe të flisja pa frikë dhe pa rezerva. Që nga ajo kohë e në vazhdim, ato raporte të respektit dhe besimit të ndërsjellët i kanë rezistuar, si viteve të burgut, ashtu edhe viteve të periudhes post diktatoriale.

Si mund ta portretizoni Visarin poet të burgosur?

Lek MIRAKAJ: -Poetët mund ti burgosësh, po nuk mund ti ndalësh që të jenë poetë. Të tillë kishte mjaft në burg. Me që është rasti po përmend disa pa dashur ti dalloj nga ata, që nuk do ti përmend. Poeti martir Havzi Nela me gjithë vitet e shumta të kaluara në tmerrin e burgut, ishte i apasionuar pas të bukurës, në cilëndo formë, që mund ti shfaqej. Luan Burimi, Zyhdi Morava, Hasan Bajo, Agim Hamidi, prifti katolik Simon Zefi (Hardhija) e plot të tjerë, punimet kryesore i kanë krijuar në kushtet e burgut, duke i memorizuar. Pa dyshim në këtë grup njerëzish të talentuar dhe të guximshëm, Visari shkëlqen si një diamant, që i bën hije pothuaj të tërë shkrimtarëve të ashtuquajtur, të realizmit socialist. Dhe mos të harrojmë se nëse punimet e tyre do binin në dorën e sigurimit, pasojat do kishin qenë fatale.

Si do t’i cilësonit akuzat kundër tij, për spiunim, gjatë kohës së burgut, artikuluar drejtpërdrejt nga zyra më e lartë e shtetit, ajo e presidentit?

Lek MIRAKAJ:-Më lejoni t’ju bëj një korrigjim të vogël. Nuk do ti konsideroj “akuza” thjesht do i cilësoj “SHPIFJE” të denja për korbat që vuajnë kompleksin e fajit ndaj Visarit e tërë Visarëve që u përballën me diktaturën dhe me qëndresën e tyre i prishin qetësinë dhe gjumin, atyre që në një mënyrë apo tjetër e ndjejnë vehten përgjegjës për krimet. Për tu thelluar dhe për të qenë pak më i qartë: Shpifjet që bëhen ndaj personit të Visarit, nuk kanë të bëjnë me Visarin si individ. Ato janë në vazhdën e përpjekjeve 25-vjeçare për të disktretituar të gjithë ish të burgosurit politikë, pra edhe mua personalisht e shokët e mi bashkëvuajtës. Jetoj në SHBA, kam ndigju gjithfarë shpifjesh, sharjesh e fyerjesh, nga më skandalozet, që janë adresuar ndaj president Obames, po ashtu ndaj presdentit Trump. Asnjëherë nuk ka bërë vaki që ata ta ulin prestigjin e ofiqit në nivele të atilla, që fatkeqësisht presidenti i vendit tim u bë protagonist, duke u marrë me shpifje, që mund ti tolerohen gazetave e revistave të gossipit dhe skandalit. E thashë se ka një praktikë të mirëorganizuar për të diskretituar ish të burgosurit politikë. Në mos gabohem kjo lojë e pistë pati filluar me akuzat e sigurimsit Neshat Tozaj, që akuzonte se ish të burgosurit politikë ,kanë qënë të gjith spiunë. Jemi dëshmitar të akuzave të zonjës së zezë, alias Nexhmije Hoxhës, se ish të burgosurit e ndergjegjes kanë qënë, hajdutë lopësh. Kjo e bën më të dhimbshëm reagimin e presidentit që e rradhit vehten me të lart përmendurit.

Sidoqoftë një dokument i botuar keto ditë nga drejtori i Institutit të Studimeve për Krimet e Komunizmit Agron Tufa deshmoi se z.Zhiti edhe pse ishte tentuar ti ofrohej ky rol, kishte refuzuar ta pranonte. A e njihni ju këtë histori?

Lek MIRAKAJ:-Le ta nisim nga fundi. Për këtë histori Visari ka shkrujtur në njërin nga librat e tij, kështu që nuk bën lajm. Sigurisht që e dinja direkt nga Visari. E dinja se kisha besim të ndigjoj çdo gjë nga Visari, ai e kishte kaluar proven e “zjarrit” me qëndresën shembullore në burgjet e diktatures komuniste. Sidoqoftë është pë tu përshëndetur veprimi kurajoz i Z.Tufa që e botoi këtë dokument, pa marrë parasysh se mund të ketë pasoja meqë përgënjeshtroi presidentin e Republikës. Ai jeton e punon në Shqipëri dhe ne e dimë se si shkojnë punët atje.

A e ploteson edhe më tej portretin prej qëndrestari të z. Zhiti ky fakt?

Lek MIRAKAJ:-Do i përgjigjem shkurt kësaj pyetje. Visari as që ka nevoje për këtë dokument per të vertetuar portretin e tij prej qëndrestari. A nuk do ishte e mjaftushme vetë dekorata që Z.President i ka akorduar Visarit për qëndresën e tij në burgjet e komunizmit. A nuk janë të mjaftushme shprehjet e vlerësimet që lideri i Partisë Demokratike dr.Sali Berisha, ka adresuar në drejtim të personit të Visarit. Apo tashti do na thonë se kanë gabuar, se ishin të pa informuar. Të shpresojmë se do jenë më seriozë dhe z. president do kete kurajon civile për ti kërkuar ndjesë Visarit dhe gjithë ish të burgosurve politike. Në fund të fundit, pranimi i gabimit vetëm të lartëson. Le të shpresojmë.

Kush mund të jetë ish i përndjekuri me inicialet P.V.që u aludua dhe me ç’qëllim u përmend ai?

Lek MIRAKAJ:-Jam më se i sigurtë se individi me inicjalet P.V. nuk egziston. Ai është krijesë e fantazisë inatçore të presidentit tonë që e vuri vehten në këtë pozitë të pa këndshme. Ai mund të pretendojë se etika nuk ja lejon të zbulojë identitetin e paditësit, se i është komunikuar në mirbesim, me siguri do perpiqet të bejë lojë fjalësh, une do thonja se ky P.V, ky lloj kujdestari që paska pasur hallin e pastërtisë morale të figurës, që do përfaqesonte vëndin pranë selisë së shenjtë, nuk ekziston.President mos harro se ne kemi dëgjuar shume akuza në drejtim të personit tuaj për ngjarjet e ish-shkollës së Bashkuar, po ne i kemi injoruar. Ju nuk mundët ta përmbanit veten por vendosët ti përgjigjeni në formën më të pa përshtatshme qytetarit Visar, që ndoshta, veç protestës për dekretimin e një ish-hetuesi, donte të të nxirte edhe ndonjë guriçkë që i shkaktonte dhimbje, që në rrethana specifike si ato të Visarit është më se e kuptueshme.

-Qëndrojme pak te jeta e burgut. A keni pasur ju përvoja personale qe lidhen me spiunë në burg. A ishte e vështirë të ruheshe prej tyre. Si e zgjidhnit çështjen e komunikimit të lirë në ato rrethana survejimi?

Lek MIRAKAJ:-Të pretendoje se nuk kishte spiunë në burg do të ishte përtej absurdes, do të ishte qesharake. Mbas viteve ’60-të dhe sidomos pas revoltës së Spaçit, regjimi për ta bërë jetën e të dënuarve më të vështirë, filloi të sjell nga burgjet ordinere elementë ordinerë. Këta në shumicën dërrmuese përbënin kontigjentin e spiunëve. Për t’ju shmangur spiunëve nuk ishte shum e vështirë. Flas për t’u rujtun nga bisedat politike, dhe më besoni këto lloj bisedash, i konsumonim pa rezerva. Mjafton që të zgjidhje shokët. Fatmirësisht ne ishim një grup shokësh që kishim kaluar tërë jetën me njëri-tjetrin në kampet e internimit. Në këtë grup pa asnjë rezervë ishte pranu edhe Visari, që me ironinë e tij, me batutat e gjetura i jepte kënaqësi tërë grupit tonë. Sigurimi përpiqej që të krijonte frymën e frikës dhe mosbesimit ndërmjet të dënuarve, por pa ja arritur plotësisht qëllimit. Po ju sjell një shembull. Të githa grupet dhe individët që janë ridënuar në burg, janë dënuar me dëshmitarë të rremë, që njiheshin nga gjithë të burgosurit si dëshmitarë profesionistë. Mjafton te lexosh Fatos Lubonjën.Sipas njohjeve të mia nga puna kërkimore në arkiva, një bashkëpuntor i sigurimit në burg, thënë ndryshe spiun në qeli, kishte disa mënyra rëkrutimi. Kishte sigurisht edhe pak vullnetarë mes tyre, por të shumtët e bashkëpunëtorëve, futeshin në rrjetin e sigurimit me rrethana shtrënguese, pra përmes forcës, torturave, kërcënimeve me anëtarët e familjes e njerëzve të tjerë të dashur…

Pra ishin viktima. Në këto kushte pse duhet të diskutojmë sot e 25 vjet për viktimat dhe jo për xhelatët?

Lek MIRAKAJ:-Konstatimi juaj për mënyrat e rekrutimit është mëse i saktë. Ishte dhuna fizike dhe psiqike, ajo që i denatyralizonte njerëzit. Për të ardhur keq se sa herë hapen këto diskutime, me shumë mllef dënojme ata fatkeqë që nuk mundën ti rezistojnë atij presioni të paimagjinueshëm dhe harrojmë ata që janë fajtorët e vërtetë, bishat që nuk linin gjë pa bërë kur gjenin pika ku mund të ushtronin presion. Ky diskutim na kthen te biseda që bëmë më lart. Është një politikë djallëzore dhe e qëllimshme për të diskretituar ish të persekutuarit dhe për të injoruar fajtorët e vërtetë. E kam thënë gjatë një interviste në Zërin e Amerikës, se spiunët janë hallka e fundit në zinxhirin e personave përgjegjës për krimet e diktaturës komuniste. Janë ish-sigurimsat, ish-hetuesit, ish-operativët, gjykatësit dhe ish-prokurorët që duhen demaskuar dhe në mjaft raste edhe vënë përpara përgjegjësisë ligjore, për dhunimin e të drejtave të njeriut.

A mendoni se ata qindra bashkëpunëtorë që janë vënë në shërbim në këto rrethana duhet të dalin hapur e ta distancojnë veten nga pusi i errët e plot sekrete që po mbahet i tillë, nga politika, me qellim prej 27 vitesh?

Lek MIRAKAJ:-Ju po thoni që të kemi Gunter Grras. Do kishte qenë një veprim që do i kishte hequr mundësinë dashakeqve, për të përdorur marifete si ky që u perdor karshi Visarit, për tu mbyllur gojën të gjithë atyre, që mund të protestojnë për trajtimin që i është bërë ish të persekutuarve, herë më shumë dhe herë më pak. Fatkeqësisht atë që nuk patën kurajo ta bëjnë këta individë të denatyralizuar, shpresojmë që ta bëjë autoriteti i hapjes së dosjeve të ish-Sigurimit.

Në qarqet e politikes jane artikuluar gjatë këtyre viteve dy shprehje tipike: “bashkëvuajtes dhe bashkë fajtorë” si dhe “fajin e ka sistemi jo individi”. Çfarë komenti keni për këtë?

Lek MIRAKAJ:-Pa hyrë në analizë të qëllimit për të cilin u përdor kjo shprehje, mund të them se pati pasoja më tepër se të dëmshme. Së pari as unë dhe as shokët e mi nuk e ndjejmë veten fajtorë për atë që ka ndodhur. Aq më pak mund ta ndjejnë veten fajtor: poeti H.Nela, heronjtë e revoltës së Spaçit dhe Qafë Barit, ata fëmijë të pafajshëm që vdiqën në kampin e Tepelenës sa për të përmendur vetëm disa. Do të kishte pasur një farë kuptimi kjo shprehje sikur ata që janë fajtorë dhe bashkëfajtor, të paktën të kishin kërkuar ndjesë, gjë që nuk ndodhi.

Përkundrazi duke i shmangur nga përgjegjësia, ata fajtorët, u bënë edhe më të pa fytyrë dhe agresivë. Edhe sot në tërë botën kërkohen kriminelët nazistë dhe kur identifikohen i jepen drejtesisë, pa marrë parasysh as kohën as rrethanat në të cilat ata kanë vepruar. Nuk ka dyshim qe sistemi ishte kriminal, po, për të vënë në jetë atë sistem kriminal kërkoheshin njerëz të përshtatshëm dhe të gatshëm për të bërë krime. Toleranca që ju bë kriminelëve dhe vënia e shenjës së barazisë ndërmjet dy ekstremeve të kundërta, solli atë pasojë që Partia Demokratike po e paguan sot. Krijoi përshtypjen se të dy palët e politikës janë njësoj. Një gënjeshtër monstruoze që pasuesit e Partisë së Punës po e përdorin me mjeshtëri. Fatkeqësisht njerëzit kanë filluar të harrojnë se në kurrizin e të ashtuquajtur të majte rëndojnë 50 vjet diktaturë dhe askush nga ata “bashkë vujtës dhe bashkë fajtorë” nuk ka kërkuar falje deri më sot.

A besoni se një ditë do të zbardhen të vertetat e krimeve të komunizmit?

Lek MIRAKAJ:-Të vertetat e krimeve të komunizmit. Për tu bërë transparencë e plotë e krimeve të komunizmit duhet vullnet politik dhe emancipim qytetar, gjë që në stadin aktual mungon plotësisht. Shkrimet e shkrimtarëve ish të burgosur ndoshta janë dëshmia më reale e asaj që ka ndodhur. Hapja e dosjeve të krimit komunist dhe Vetingu që kërkon transparencë për bashkëpuntorët dhe ish-komunistët, që duhet thënë se kanë qenë skalioni i parë i spiunëve të Sigurimit, po nuk u manipulua mundet të shërbejë në demaskimin e krimeve të komunizmit. Shoqëria shqiptare do jetë gjithnjë e sëmur po nuk arriti të shkëputet dhe të demaskojë krimet e diktaturës komuniste. Sot dhe brezat që do të vijnë do i jenë mirnjohës Visarit dhe atyre që me shkrimet e tyre kanë bërë që ajo periudhë e zezë, që kure mos u persërittë, të mos harrohet. Z.Visar është një pasuri kombëtare, jo vetëm për qëndresën po edhe për kontributin në thesarin e kujtesës, për të mos harruar. Do i uroja vendit tim që Visari o një tjetër Visar të jetë personi që do i japë institucionit që perfaqëson unitetin kombëtar, dinjitetin e munguar. Koha ka ardhur. Le të shpresojmë!(Kortezi:Shqiptarja.com. Publikohet me lejen e te intervistuarit)