Foto;Gjeneral Tellini dhe Ushtarakët Italian të vrarë nga grekërit më 27 gusht 1923/
Shkruan:Eugen SHEHU/
Për shkak të një qëndrimi tejet konsekuent të qeverisë shqiptare të dalë nga Kongresi i Lushnjës, diplomacia evropiane dhe në mënyrë të veçantë Këshilli i Lidhjes së Kombeve, u detyruan të njihnin shtetin e pavarur shqiptar. Për rrjedhojë ata do të njihnin në këtë mënyrë edhe kufijtë e Shqipërisë të cilët ndonëse të vendosur disi në Konferencën e Londrës të vitit 1913, sërish patën ngjallur debate midis shtetit shqiptar fqinjit grabitqar helen.Pikërisht këto mosmarrveshje, të nxitura sa prej grekërve dhe aq prej serbëve, bën që Lidhja e Kombeve, të marrë në konsideratë sa më parë caktimin në mënyrë të përhershme të kufijve shqiptarë.
Përcaktimi përfundimtar i vijës së kufirit shtetëror shqiptaro-grek,iu caktua një komision ndërkombëtar, i cili do të ishte i paanshëm dhe do të vendoste në mënyrë të veçantë në lidhje me rreth 14 fshatra në Perfekturën e Korçës, të cilët ç’prej vitit 1913 ishin quajtur zonë asnjanëse.Këtu duhet theksuar se, krejt këto fshatra, sikundër edhe 3-4 të tillë në Sarandë, banoheshin prej shqiptarëve etnikë ( për më tepër të besimit mysliman) por ata u quajtën si zonë asnjëanëse, në mënyrë tepër flagrante prej diplomacisë evropianë në Londër.
Vendimi i Lidhjes së Kombeve për dërgimin në këto treva të Komisionit Ndërkombëtar të kufijve, në vitet e 1921-1922 u shoqërua me një diplomaci e një veprim dhelpërak të Athinës.Meqënëse këto territore,kontrolloheshin asaj kohe nga bandat e mynxyrshme të andartëve grekë,qeveria helene brenda pak muajve mundi të dërgojë në këto fshatra me qindra familje greke duke u dhënë aty toka shqiptare padrejtësisht të përvetsuara, si dhe shpërblime të mëdha në para për ndërtimin sa më shpejtë të shtëpive.Komisioni Ndërkombëtar i kufijve,nisi nga puna në vjeshtën e vitit 1922, por delegacionet greke dhe serbe nxuarrën një mal me pengesa, me ç’rast komisioni në fjalë mbeti në pritje. Pas tentativash diplomatike në Lidhjen e Kombeve, më në fund, në pranverën e vitit 1923,pjestarët e komisionit kishin përcaktuar qartë modalitetet dhe nisën nga detyrat e ngarkuara. Në krye të këtij Komisioni, ishte caktuar gjenerali italian Tellini, sekretar kapiteni Frenk de Limperan, ndërsa antarë ; koloneli Britanik Gills, ai francez Ordion. Ndërsa pala shqiptare fillimisht u përfaqsua prej Ali Riza Kolonjës, e më pas prej Bajram Fevziut dhe prefektit të Korçës, Dhimitër Beratit,pala greke nga prefekti i Follorinës Modhi dhe nënkolonel Boçari, ndërsa ajo serbe gjenerali Panoviç dhe koloneli Stojanoviç. Por vetëm dy tri javë që pati filluar veprimtaria e këtij komisioni, u ravijëzuan qartë manovrat e qeverisë Helene.Ajo i tërhoqi përfaqsuesit e vet në Athinë, nën preteksin so do t’u jepte udhëzime,ndërsa një çetë e andartësh grekë e mbante në rretjina të Korçës,si kërcënim të hapur që i bëhej gjeneralit italian Telini.Madje në ndonjë rast, kur Telini nuk denjonte as të dëgjonte zërraat e çjerrura të tyre,ata nuk mungonin as me kërcënime.Lidhur me këtë shtypi shqiptar i kohës shkruante : „Për të shtrënguar Komisionin e Kufijve që Korçën ta kalonin nën zgjedhën e tyre, 50 ushtarë grekë u dyndën me pahir në ndërtesën ku qëndronte komisioni në Korçë.Gjeneral Tellini, i vetëm, i flaku jashtë ndërtesës“.(Gazeta„Dielli“Boston,22.03.1923).
Kthimi i palës greke në krye të detyrës,sigurisht kish të bënte me vendosmërinë e kryetarit të komisionit, Tellinit, i cili në mungesë të tyre, vazhdonte eksplorimin e zonës dhe vendosjen përfundimtare të kufijve. Ndër të parat përpjekje të grekut Boçari, ishin për të futur brenda kufijve helenë dy fshatra shqiptarë të njohur për ujërat termale të tyre ; Probickë dhe Radat.Me ndihmën edhe të palës serbe Boçari u përpoq të bindëte komisionin që këto ujëra termalë kishin pronarë grekë, por mashtrime të tilla nuk pijnë ujë.Ndërsa Komisioni Ndërkombëtar i Kufijve nisi nga ngritja e piramidës, andartët grekë nuk i ndalën në dhunën e tyre shovene.Një mëngjes të qershorit 1923, komisioni u gjend përballë faktit të kryer, piramida e sapongritur ishte rrëzuar.Në mënyrë urrgjente Tellini njoftoi për këtë precendent të rrezikshëm Lidhjen e Kombeve dhe urdhëroi në mënyrë të prerë Athinën të tërhiqte nga ai territor një kompani të kufitarëve grekë, të cilët kinse ishin roje kufiri,por sigurisht kishin dorë direkt në rrëzimin e piramidës.Kanë qënë më tej autoritetet dhe vendosmëria e Lidhjes së Kombeve me ç’rast „kufitarët“ grekë u larguan nga viset thjeshtë shqiptare.Nisur nga një varg pasaktësish të vendimeve të Protokolit të Firences si edhe atyre të Konferencës së Ambasadrovë,pala greke kërkonte me çdo mjet dhe mënyrë të rrëmbente sa më shumë të ishte e mundur prej trojeve shqiptare.Në mënyrë të veçantë në fundqershorin e vitit 1923, Boçari dhe shpura e topografëve të tij,donin të shtynin kufirin grek sa më shumë drejt Libohovës, duke patur pas kësaj në duar, nga pikpamja strategjike, vetë qytetin e Gjirokastrës.Por gjenerali Telini, tepër i vendosur në misionin e vet, duke i shkelur pëllëmbë për pëllëmbe ato male, duke biseduar vetëm e vetëm me shqiptarë etnikë, caktoi realisht kufirin thellë, e në lindje të qytetit të Libohovës e deri në vargun e kodrave të Kakavijës. „Ky veprim linte të kuptohej sheshit se gjeneral Tellini synonte ta shtrinte vijën e kufirit shtetëror shqiptar, në tërë Camërinë veriore me kryqendër Filatin dhe masivin malor në lindje të tij, Shtrungarë,Murganë-Vigël,masiv ky që kishte me vete Janinën,Korfuzin dhe tërë ujëdhezat pranë tij.Në kushte të tilla,pushtetarë të shtetit grek u mbeteshin dy rrugë ; ja të linin Janinën,Korfuzin dhe tërë ujëdhesat Jonike nën Shqipëri, ja në këmbim të masivit në fjalë t’i kthenin këtij shteti Camërinë deri në gjirin e Prevezës“.(I.Hoxha „Viset kombëtare shqiptarenështetingrek„–Tiranë999,faqe59).
Përballë këtyre zhvillimeve Athina asesi nuk mund të rrinte duarkryq.Ajo improvizoi kinse mallkimet e kishës greke, kundër atyre që kërkonin zvoglimin e kufijve helenë.Protestuesit nuk vonuan „t’i kërkonin“ qeverisë së tyre në Athinë që t’i vinin fre punëve të komisionit.Madje vetë shtypi grek i atyre ditëve do të shprehej tekstualisht : „Ky nën kryesinë e gjeneral Telinit do të jetë një katastrofë për interesat greke“(Gazeta „Elefteron Vima“ 2. korrik. 1923), pikërisht këto inskenime të „revoltës“ së grekërve,bënë që nga pjestarë të Komisionit Ndërkombëtar të Kufijve, në mënyrë të veçantë nga ai britanik dhe serb, të këmbëngulej për të dëgjuar sa më shumë palën greke pasi po „shkeleshin“ disa nga parimet e LidhjessëKombeve.
Në të vërtetë,disfata greke në Turqi,ajo aventurë helene ku lanë eshtrat e tyre me mijëra helenë, pati bërë që Athina të ndihej disi kokëulur përpara diplomacisë evropiane.Ajo e shihte se brenda Lidhjes së Kombeve,nuk mund të mbështetej në politikat e saja shovene kundruall trojeve Etnike Shqiptare, dhe për këtë vendosi të pezullojë me çdo kusht veprimtarinë e Komisionit të Kufijve, duke ideuar deri edhe zhdukjen fizike të gjeneral Telinit.Rreth tij , në mënyrë të veçantë në muajin gusht 1923, u mblodhën një dyzinë kriminelësh që paraprakisht donin ta trembnin përmes gjithfarë shantazhes. Të nxitur nga koloneli grek Boçari ( i cili padyshim furnizohej me flori ,armë dhe ushtarë nga Athina) keta kriminelë të lindur,ndiqnin në çdo hap punët e Komisionit, duke vënë atë jo rrallë përballë situatash të rrezikshme.Natyrisht këto ka parasysh Tellini, i cili në letrën e fundit ( një ditë përpara vrasjes) që i dërgonte Lidhjes së Kombeve,post ë tjerave shkruante tekstualisht ; „Gjithë kjo atmosferë e krijuar më bën të dyshoj se mos e gjithë puna e bërë do të shkatërrohet nga koloneli grek Boçari,i cili gjithmonë shpik pretekse dhe incidente që të mos i bindet vendimeve të komisionit, që është i paanshëm dhe kryen detyrën e tij duke u bazuar në ndërgjegjen e vet e drejtësinë e s’duhet të na kundërshtojë me zjarr në gojë e plumb në zemër siçbënai“(Gazeta„Panorama“Tiranëmë12.nëndor.2003).
Mjerisht,ndërsa niste këtë letër për në Lidhjen e Kombeve, Tellini nuk dinte se plani i Athinës për vrasjen e tij ishte tanimë i përfunduar.Në mëngjesin e 27 gushtit të vitit 1923, ndërsa komisioni la Janinën për t’iu drejtuar Kakavijës, makina e palës greke, e cila ishte në krye, befasndali.
Pas saj vinte makina e gjeneral Telinit, i cili ndaloi të pyeste çkish ndodhur,por Boçari i tha se kish difekt dhe hapi rrugën duke lënë Telinin të ecte në krye.Vetëm njëzet minuta më pas në vendin e quajtur Zhepë, shoferi i Telinit ndalon pasi rruga ishte e zënë me trungje lisash,sapo ai del prej makinës së bashku me përkthyesit shqiptarë, breshërit e automatikëve grek nuk ndalen,kështu që mbrenda 10-12 minutave vriten 3 oficerë italianë e mes tyre edhe gjeneral Tellini.Ka qenë ora 9 e mëngjesit e 27 gudhtit 1923.Me pretendimin kinse janë prishur linja telöefonike,vetëm pas 8 orësh u njoftuan për këtë ngjarje konsulli italian në Janinë,i cili brenda pak minutash njoftoi kryetarin e shtetit, Benito Musolinin. Kjo vrasje do të trondiste thellë krejt opinionin italian dhe ate shqiptar.Këta të fundit ishin përpjekur ta ruanin me çdo mjet e mënyrë mikun e tyre gjatë qëndrimit në Shqipëri,por e patën të pamundur ta ruanin atë mbrenda kufijve administrativ grekë. Të nesërmen e vrasjes, Roma , i paraqiti qeverisë greke një notë ultimative ku parashtronte ;
„ 1- Qeveria greke nëpërmjet pushtetarëve më të lartë civilë dhe ushtarakë të kërkonte ndjesë pranë përfaqsisë qeveritare italiane në Athinë.
2- Ceremonial madhështor në kishën katolike në Athinë për nder të të vrarëve.
3- Nderim i flamurit italian nëpërmjet flotës luftarake greke në Pire,ku do të udhëtonte për këtë qëllim një njësi avulloresh italiane. Luftanijet greke duke mbajtur në direkët e tyre flamurin italian duhej të shpraznin 21 të shtëna topi.
4- Hetime të përpikta në vendin e vrasjes, në prani të të dërguarit ushtarak italian, për jetën e të cilit do të ishte përgjegjës dretpërsëdrejti qeveria greke.Hetimet duhet të kryeheshin brenda 5 ditëve nga data e asaj kërkese.
5- Fajtorët të dënoheshin me vdekje.
6- Brenda pesë ditëve qeveria greke të paguante një dëmshpërblim prej 50 miliom liretash.
7- Të bëheshin nderime ushtarake kur avulloret italiane do të mbartnin kufomat e të vrarëve“
( Gazeta „Politika“ – Vlorë , 20 shtator 1923 ).
Metë marrë notën në fjalë,Athina nisi sërish nga dinakëritë tradicionale të saja.Në fillim ajo nuk e mori përsipër vrasjen,madje krejt shtypi grek akuzoi për këte shqiptarët.Pas kësaj Athina kërkoi edhe ndihmën e francës dhe të Anglisë, për t’a detyruar Romën të rishikonte notat e ultimatumit.Por Benito Musolini,duke dashur të verë në vend nderin e ushtarëve të tij, nuk i përfilli aspak këshillat e diplomacisë evropiane.Mëngjesin e 30 gushtit të vitit 1923, një grup luftanijesh italiane iu drejtuan Korfuzit dhe pas disa bombardimesh të lehta e pushtuan atë. Brenda 7-8 orësh ata mundën të hyjnë pa luftë dhe në disa ishuj të tjerë pranë Korfuzit.Qeveria helenike e ngriti lartë zërin në Lidhjen e Kombeve, për kinse pushtimin italian, por aty dhelpëria greke nuk mundi të depërtonte thellë. Opinioni ndërkombëtar,duke dënuar ashpër Athinën,parashtroi idenë se vetëm një falje publike e saj si dhe nderimi i të rënëve, do të mund të ndryshonte disi imazhin gjakatar të krimit pervers.Përballë kësaj gjendjeje,si edhe frikës për luftanijet italiane që patën pushtuar ishujt,Athina nxitoi të vinte në jetë sa më parë, kërkesat ultimative të palës Italiane. Por edhe në këtë rast,Athina do të vazhdonte me dinakërinë emblematike të sajën, që të mbillte mjegull dhe erësirë, dhe për më tej të kalonte krimin në anën e shqiptarëve.Ka qenë kjo arësyeja që Konferenca e Ambasadorëve në Paris, ngriti një komision të posaçëm hetimor për vrasjen e gjeneral Telinit dhe bashkëpuntorëve të tij Italian. Kryetar i këtij komisioni u caktua një prej ekspertëve më në zë të drejtësisë japoneze,Shiboja, ndërsa anëtarë ishin anglezë,francezë dhe italianë.Detyrimisht në këtë komision do të merrnin pjesë dhe përfaqsues të Greqisë dhe Shqipërisë.Athina në këtë rast caktoi përsëri kolonel Boçarin, ndërsa Tirana, atdhetarin dhe juristin e zot, Mehdi bej Frashërin, i cili më pas do të ishte përfaqsuesi shqiptar në Komisionin Ndërkombëtar të Kufijve.Pas një vargu të gjatë dhe të hollësishëm të hetimeve më 29 shtator 1923, komisioni hetimorë u dha fund kërkimeve duke bërë plotësisht me faj qeverinë greke, madje duke e akuzuar drejtëpërsëdrejti atë si autorë të krimit.Komisioni hetimor urgjentisht njoftoi për këtë Konferencën e Ambasadorëve në Paris, madje u shpreh se në asnjë drejtim nuk ka vend për dyshime.Veçanërisht, ajo që „vulosi“ hetimin ishte fakti që jo më shumë se 500 metra larg vendit të krimit, ishte një repart kufitarësh grekë. Ditën e krimit, ata as që ishin dukur fare andej kur dihej se detyra e përcaktuar ishte të ruante rregullin dhe qetësinë në vendin e dislokimit dhe më tutje.Njëri prej shqiptarëve, prezent në ato momente rrëfen ; „Met ë arritur komisioni në vendvrasje të gjeneral Enriko Telinit dhe shoqëruesve të tij, koloneli japonez Shibo,nxori koburen dhe qëlloi dy herë në ajër.Ushtarët e një njësie greke që ishin vendosur aty afër,brenda pak minutash u gjendën atje dhe rrethuan pjestarët e komisionit.Atëherë koloneli japonez tha : Hetimi mbaroi ! Kur pjestarët e tjerë të habitur e pyetën tha ; Kur krismat e dy të shtënave të revolverit u dëgjuan nga ushtarët,si është mundur që qindra të shtëna pushkësh nuk u dëgjuan prej tyre ?“ ( I.Hoxha,“Viset Kombëtare shqiptarenështetingrek“Tiranë1999,fq.71)
Sa i përket shqiptarëve,ata e nderuan plo respekt figurën madhore të gjeneralit italian. Met ë marrë vesh lajmin e vrasjes së tij parlamenti shqiptar në shenjë zie ndërpreu punimet për 24 orë. Vetë kryeministri shqiptar Ahmet Zogu u dërgoi telegrame ngushëllimi personaliteteve të larta të politikës italiane, si edhe familjarëve të ushtarëve të vrarë. Ndërkaq populli i Vlorës në ditën e 3 shtatorit ( atëherë kur duhej të festonte 3 vjetorin e luftës-epope kundër forcave ushtarake italiane më 1920) në formë kortezhi të përmortshëm iu drejtuan konsullatës italiane në Vlorë, duke bërë ngushëllimet e rastit.Ky akt bëri përshtypje të madhe jo vetëm në Romë,por në krejt Evropën e qytetëruar, çka dëshmon se shqiptarët nuk ishn një popull i egër sikur propagandonin qarqet antishqiptare sllavo-helene,por përkundrazi ndër ta kishte plot vend edhe për paqë,mirësi e respekt ndaj miqve të tyre.Si rrallëkund në botë për Telinin u bënë përshpëritje jo vetëm në kishat katolike të shqiptarëve,por edhe në objekte të tjera të kultit siç ishin xhamitë dhe teqetë e bektashinjëve.
Lidhja e Kombeve ndërkaq,për të mos ndërprerë misionin e saj në përcaktimin e plotë të kufijve shtetërorë midis Greqisë dhe Shqipërisë ngarkoi një tjetër ushtarak italian në krye të Komisionit Ndërkombëtar të kufijve.Edhe këtë ushtarak, shqiptarët e rrethuan me dashurinë dhe mikpritjen tradicionale të tyre. Por, tanimë,ekspertë anglezë dhe francezë po demonstronin hapur simpatinë e tyre për Athinën dhe ushtaraku i lartë Italian, nuk gjente forc¨üe të përballej me ta. Në këtë mënyrë, rruga e nisur prej gjeneral Telinit u la në mes, ndërsa përpjekjet e përfaqsuesit shqiptar në këtë komision, Mehdi bej Frashëri jo rrallë u shpërfillën prej palëve greke apo britanike.Për shkak kinse të disa parregullsive në jugun shqiptar, andartët grekë nisën sërisht të prishnin piramidat e vendosura prej Telinit, por kryeminstri shqiptar Ahmet Zogu me ndihmën e Ushtrisë Kombëtare si edhe çetave atdhetare të jugut,mundi t’u bëje ballë këtyre reprezaljeve, deri edhe me sakrificën e disa dëshmorëve.Në këtë mënyrë dëshmon edhe një herë se do të luftonin me jetën e tyre jo vetëm kufijtë shtetërorë të mos rudheshin,por njëherësh të njiheshin dhe të mbroheshin edhe kufijtë etnike të tyre,sidoqoftë injoranca dhe perversiteti diplomatik i disa shteteve perëndimore kishin veç të mprehur “shpatën diplomatike“
Bern-Zvicër