Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Archives for January 2013

PARASHQEVI SAHATÇI—ZONJA E FOTOGRAFISË

by

                        NGA QERIM VRIONI/ Michigan/

Në fushë të fotografisë shqiptare nuk janë të shumta femrat që janë marrë gjatë me aparatin fotografik. Ndër të paktat mes tyre e që dallohet për larmi veprimarish në lëm të fotografisë, është padyshim Parashqevi Sahatçi (Salepi), “Zonja e Fotografisë“, siç e quajnë ndonjëherë në Berat. Ajo, dhe tani në moshën, rreth tetëdhjetvjeçare (i mbush më 20 janar 2013) nuk shkëputet asnjë çast nga fotografitë dhe Berati i saj i dashur.

E lindur në një familje me tradita të lashta qytetare, Parashqevia, pas mbarimit të  Shkollës Pedagogjike të Beratit, shërbeu si mësuese në Çorovdë (Skrapar), pastaj u transferua në vendlindje. Në dyvjetshin 1963-65, ajo kreu studimet në Institutin 2-vjeçar “Aleksandër Xhuvani” në Tiranë, për gjuhë-histori. Pas emërimit për të punuar në qytetin e saj, filloi të dallohej si mësuese e aftë dhe femër e emancipuar. Lëndën e historisë ajo e zhvillonte duke e konkretizuar edhe me fotografi e kartolina të vjetra (kryesisht të Beratit), të cilat “afronin” para syve të nxënësve shkuarën dhe u mësonin atyre mjaft gjera të reja. Nisi, kështu tu kushtonte vëmendje të posaçme fotografive, t’i grumbulloj ato, t’i përzgjedhi e, grupoj sipas kohës së realizmit dhe përmbajtjes së tyre. Gjeti në këtë kohë edhe foto të hershme të fillimshekullit XX. Njera prej tyre që datonte vitin 1906 (pa autor) e ngazëlleu shumë dhe, shpesh e kalonte para syve si një gjë të çmuar. Njëkohësisht mësuesja e historisë, filloi të fotografoj vet e, shtysa për këtë ishte përqasja midis pamjeve të vjetra të Beratit me gjendjen e tyre të përditëshme. Krahasimi pamor për Parashqevinë, ishte më i prekshëm  duke krahasuar fotografitë e shkrepura disa dhjetvjeçarë më parë me ato të realizuara nga mendja dhe dora e saj. Pamjet që fotografoi e, që përfaqësonin ndryshimet e qytetit të lindjes, jo gjithmonë e kënaqën. Vërente me shqetësim se po zhdukeshin mjaft vlera arkitektonike shekullore që shërbenin edhe si simbole të Beratit, që dëshmonin, përveç të tjerave për jetë të civilizuar prej kohësh. Natyrisht, ajo gëzohej kur ndonjë ndërtim i ri, apo sistemim banesash nuk dëmtonte atë çka ishte tradicionale dhe karakteristike. Ngushëllohej disi se në letrën fotografike mund ta shihte mirë Beratin, “qytetin e shtatë kodrave” dhe “katër pazareve”, ose siç emërtohej më së shumti, “qyteti i një mbi një dritareve” (të tria përcaktime të goditura).

Ndërkohë, mbledhja e fotografive iu kthye Parashqevisë në pasion e, për këtë udhëtoi edhe në qytete të tjera për të gjetur  fotografi (kartolina) të Beratit, kur gjithashtu dhe në vendlindje, herë pas here zbulonte në familjet e vjetra qytetare,  ekzemplarë të pashikuar më herët. Aparatin, ashtu si fotografët profesionistë, nuk e ndante nga vehtja e, me të, dalngadalë, po krijonte “portfolio”-n e saj me imazhe të zgjedhura të vendlindjes. Disa foto të ndërtesave,  rrugicave dhe lagjeve tipike të realizuara në vitet ’70 prej Parashqevi Sahatçiut, qëndrojnë sot jo vetëm si dëshmi pamore, por fare mirë mund të kundrohen edhe si krijime të mirëfillta arti. Ajo, i kuadron me mjaft shije pamjet, i zgjedh ato me kontraste të përshtatëshme tonale (b/z), duke realizuar shkrepje nga më të arrirat për jesën tradicionale të Beratit. Shënojmë se, në qytet fotografia ishte lëvruar qysh prej fillimit të shekullit XX, ndër të parët e kësaj fushe përmendim, Koçi Kusta, Naun Vruho, Ilia Xhimitiku, Lil Koçi e, duke arritur tek kolegët e bashkëkohësit e saj, Eshref Vrioni e Dhimitër Topi. Pra, fotografimi këtu ishte traditë e hershme, e cila i kish vlejtur dhe Parashqevisë.

Gjatë viteve ’70-’80, Parashqevi Sahatçi, nisi të shkruaj në shtypin lokal e qëndror për ngjarje e persona historik, në raste përvjetorësh jubilarë, por kurdoherë me shtysë nga fotografitë e vjetra. Ajo shtoi me këtë, ndoshta dhe si pakuptuar, lidhjet me fotografinë,  duke krijuar një bashkëjetesë që nuk u ndërpre asnjëherë e vazhdon edhe sot e gjithë ditës. Zemërgjerë nga natyra dhe vizionare nga idetë, Parashqevia, mendoi se fotografitë e mbledhura nga ajo duhet t’i shihnin sa më shumë njerëz, bashkëqytetarë, por edhe  kultivues të kulturës dhe historisë nga i gjithë vendi. Për këtë ajo mendoi t’i përmbledhi e të publikoj në ekspozita e albume të gjitha fotot e vjetra të qytetit. Kështu, më 1984, ajo si hap të parë, çeli ekspozitën fotografike, “Berati i Ri, Berati i vjetër”, e cila ndonëse me  frymën propagandistike të kohës, u prit me kureshtje të dukëshme nga shikues të shumtë e të niveleve të ndryshëm arsimore e kulturore të qytetit. Ekspozita ishte ngjarje kulturore e, vazhdoi të qëndronte si temë bisede për disa ditë në qytetin e lashtë.

Në vitin 1991, vitin e ndryshimeve të mëdha politiko-shoqërore në vend, Parashqevi Sahatçi, antarësohet në  Shoqatën Kombëtare, “Koleksionisti”, me qendër në Tiranë, duke shënuar femrën e vetme pjestare në të. Filloi të bashkëpunoj në këtë kohe, edhe me organin e shoqatës, revistën “Koleksionisti”. Atje, shkroi për historinë e fotografisë në qytet dhe mbi fotografët më të vjetër të Beratit. Artikujt ngjallën interes jo vetëm në njerëzit e fotografisë, por edhe tek historianët e studjues të ndryshëm. Dy vjet më vonë, maj1993, Parashqevi Sahatçi, hapi në Tiranë një ekspozitë fotografike me foto të vjetra dhe të reja (këto nga aparati i saj). Pas dy viteve të tjere, më1995, çel në Berat, ekspozitën tematike fotografike “Veshje tradicionale”, ku shpërfaqi jo vetëm talentin si fotografe, po dhe kulturën e horizontin saj në lëm të etnografisë dhe historisë.

Një konkretizim të dobishëm të punës së Parashqevi Sahatçiut përbën dhe botimi në vitin 2007 të albumit-monografi, “Berati në fototeka”, një punim tjetër plot vlera njohëse por dhe studimore. Në të përmblidhen shume foto të qytetit, prej më të vjetrave deri tek ato më te rejat, të dala nga aparati i saj. Gjithashtu, “Berati në fototeka”, mund t’u shërbej fare mirë të gjithë atyre që merren me historinë e fotografisë shqiptare, por edhe arkitektëve dhe urbanistëve.

“Zonja e fotografisë“, ka fotografuar edhe ndodhi të ndryshme të qytetit, ngjarje historike, shoqëroe e politike, ka realizuar shkrepje në të gjitha stinët, që nga pranvera e butë e kodrave e, deri tek daljet e herëpas herëshme “inatçore” të Osumit. Pjesa më e madhe e tyre meritojnë të arshivohen nëpër albume për memorjen historike, që do përbëjnë një dhuratë të veçantë dhe të çmueshme për brezat e ardhshëm.

Si fotografe, për Parashqevi Sahatçiun, do mbetet, i paharrueshëm, ndër të tjera takimi në Shkodër në vitin 1981, me “të fundmin e Marubëve”, Gegën. Sipas fjalëve të saj, mjeshtri shkodran u ngazëllua tepër nga puna e madhe e kësaj  femre fotografe e, në të njëjtën kohë, edhe historiane. Fotoja që i tregon të dy duke biseduar, përzemërsisht me njeri-tjetrin, “flet” qartë për respektin e ndërsjelltë të tyre  e, njëkohësisht, përbën një kujtim të vyer për fotografen.

Puna si mbledhëse e fotografive për  Parashqevi Sahatçiun, nuk ka ndalur asnjë çast e, sipas saj, “Koleksionisti mbetet gjithë jetën duke kërkuar, për atë s’ka moshë“. Këtë e ka vërtetuar më së miri vet ajo, kur kohët e fundit, bash në vitin 2011, botoi veprën e saj madhore, “BERATI-Etnografia në shekuj” (Toena, 2011), një libër-album me shumë vlera për studjuesit dhe historianët, por edhe për njerëzit  e thjeshtë që dëshirojnë të njohin të shkuarën e qytetit të tyre të veçantë e shumë të moçëm.

Një gjë mund të thuhet me siguri për të, se dashuria për qytetin e lindjes i ngjizi pasionin për fotografinë. Të dyja këto, u kthyen, si të thuash në “dy shinat” mbi të cilat ka ecuar e vazhdon të eci treni i jetës së saj.

Siç u përmend më sipër, thënien së saj për vijimësinë e punës së koleksionistit, ajo e ka sendërtuar prej kohësh. Gjithashtu, shënojmë se Parashqevia, prej disa vitesh punon me kompjuter e internet ( jo fare e zakonëshme për moshën) e, kur udhëton jashtë qytetit, bashkë me sendet vetjake, përfshin edhe lap-topi-n. Në të,  qëndrojnë të renditura e sistemuara me qindra foto të vjetra e të reja, si dhe të gjitha shkrimet e studimet e saj, të botuara e në dorëshkrim. Për veprimtarinë e saj të veçantë në fushë të fotografisë, jo pa vend i kanë ngjitur emërtimin “Zonja e fotografisë, e cila mund të merret  shembull për pasionin dhe seriozitetin në lëmin të fotografisë.

 

Michigan, janar 2013

DISA NJOHURI PËR DEPUTETIN E AGIMIT TË ARTË KRISTO PAPA

by

Përgjigje çjerrjeve të Kristo Papës, dhe jo hasëm për luftë, por vëllezër të një gjaku dhe gjuhe /

 Nga Arben LLALLA*/

Deputeti i Agimit të Artë Kristo Papa vazhdon të bëjë deklarata ekstremiste duke provokuar kombin dhe shtetin shqiptar. Por nga buron urrejtja e Kristo Papa i cili është shqiptar ortodoks, që e di shumë mirë gjuhën shqipe, gjuhën e heronjve të revolucionit të 1821, gjuhën që e flisnin dhe e flasin shumë personalitete të Greqisë?

Kristo Papa lindi në vitin 1962 në Athinë, ai është i pagëzuar me emrin e gjyshit që ishte prift, origjina e tij është nga fshati Lipa që i përket zonës së Lakka të Sulit, krahinë që historikisht është banuar dhe banohet nga arvanitas ose grek me origjinë shqiptare. (Greqia duke patur popullsi nga kombet e tjera si arvanitas, sllavë, ortodoks nga Azia e vogël, çdo 10 vite u ndërron fshatrave se kujt Prefekturë duhet ti përkasin, kjo bëhet me qëllim për të bërë ngatërrimin e studiuesve të statistikave për popullsinë në Greqi). Fshati Lipa nga është origjina e vërtetë e familjes Kristo Papa është themeluar si fshat midis shek.16-17 nga suljotët dhe ndodhet 51 km larg qytetit të Janinës. Lipa ka rreth 50 banorë sot dhe i përket komunës së Sellon të Bashkisë së Janinës. Ka një kala të vjetër dhe një kishë.

Në vitin 1997 Kristo Papa bashkë me familjen rikthehet në Janinë ku hapi një biznes për shitjen e mobiljeve COCO-MAT. Është babai i tre fëmijëve.

Kristo Papa që në fëmijëri u edukuar me frymën e heronjve revolucionar të 1821 që ishin nga Suli, të cilët prej shumë vitesh ishin kundërshtarët më të mëdhenj të Perandorisë Osmane dhe të pushtetit të Ali Pash Tepelenës. Figurat e heronjve shqiptar të Sulit u bënë objekt frymëzimi të poetëve me famë në ato vite. Babai i Kristos, Ilia Kristo Papa ka lindur në vitin 1924, dhe ishte fëmija i pestë i një prifti të thjeshtë dhe një mësuese. Në moshën 17 vjeçare ju bashkëngjit trupave të Napolon Zervës. Majori Ilia Kristo Papa merr pjesë direkt në ndërhyrjen ushtarake të kolonel Gjeorgjio Papadhopulos i cili instalojë diktaturën ushtarake në Greqi nga viti 1967-1974. Ushtaraku Ilia Papa u caktua në trupat e besueshme të sigurisë së Papadhopulit të cilin e emëroi më vonë Komisioner i qeverisë në Bankën Greke. Pas rënies së diktaturës më 1974, edhe pse u arrestua me akuzë për tradhti nga deputeti i PASOK, Evangjelo Janopulos, ai i shpëtojë burgut falë bashkëpunimit që vazhdojë me Kostandin Karamalisin. Në vitin 1975 doli në pension bashkë me qindra ushtarak që i kishin shërbyer sistemit diktatorial të Gjeorgjio Papadhopulos. Në moshë të thyer 89 vjeçare Ilia Papa vazhdon të jetë aktiv i organizatës Agimi i Artë dhe të propagandojë tek rinjtë frymën e juntës diktatoriale të Papadhopulos dhe të ideologjisë naziste Hitleriane.

Diktatori Papadhopulos ishte arvanitas, shpeshherë intelektualët arvanitas në fillim të viteve 1980 arrestoheshin nga sigurimi grek me pretekstin se po ringjallin ideologjinë e Papadhopulosit, këtë e ka deklaruar i ndjeri Aristidh Kola në një intervistë që ja mora dy muaj para se të vdiste ku thotë: “Në fshatin e parë që shkuam, na pritën me lot në sy arvanitasit. Bëmë një takim të bukur, ku merrnin pjesë mbi 2.000 veta, por u zgjuan sigurimsat e shtetit grek (ASFALIA) dhe SFEVA (organizatë për çlirimin e Vorioepirit). U futën brenda në godinë, duke bërë rrëmujë, na bllokuan dhe përzunë popullin arvanitas të fshatit. Të nesërmen, të gjitha gazetat e majta dhe të djathta shkruanin për ne, duke na sharë dhe thënë “njerëzit e Papadhopulit u zgjuan”.

          Figura më e dashur e Kristo Papës është Skënderbeu, Kolokotroni dhe Ali Pasha, këtë ma kanë thënë disa miq të afërt të Kristos të cilët janë arvanitas dhe me deklaratat e kohëve të fundit të tij antishqiptare janë habitur dhe distancuar.

Megjithatë mendimi im është se deputeti Papa po bënë një punë të lavdërueshme me deklaratat ekstremiste duke i treguar botës perëndimore se Greqia mbetet një vend primitiv ku feja ngatërrohet me kombësinë si në mesjetë, ku në Greqi ka forca të ideologjisë naziste të cilat rrezikojnë të përhapen në vendet e BE si oktapod. Besoj se problemet e brendshme të Greqisë bëjnë që klasa politike e saj të gjejë ngushëllime duke reflektuar me dhunë kundër emigrantëve dhe shqiptarëve në veçantë. Kjo është një metodë e njohur për ne që kemi jetuar disa vite të jetës në atë vend.

Deklarata tej ekstremiste e Kristo Papës se nëse Agimi Artë vjen në pushtet do i shpalli luftë Shqipërisë është bërë për marketing politik prandaj unë publikisht do ta pyesja se kundër kujt do luftojë Kristo Papa? Kundër nipave të Marko Boçarit (1790-1823) që jetojnë në Vlorë, kundër nipave të të Kiço Xhavellës (1801-1855) që jetojnë në Leskovik dhe Tiranë me mbiemër Tasho apo kundër nipave të Gjeorgjio Llalla- Karaiskaqit (1782-1827)që jetojnë në Gramsh-Elbasan dhe Tiranë!?

Dua të sqarojë lexuesit se arvanitasi Kiço Xhavella është ish-kryeministër i Greqisë, një pjesë e fisit të tij jetojnë në Shqipëri, pjesë nga Fisi i Boçarëve jetojnë në Vlorë, ndërsa Gjeorgjio Karaiskaqi është djalë i Dhimitër Isko Llalla.

Gjergj Llalla i parë nga Suli kishte djalë Dhimitër Isko Llalla që bënte pjesë në trimat më të besueshëm të Ali Pashait. Dhimitër Llalla përdhunoi Zoinë në vitin 1781, një grua e ve, por shumë e bukur e cila kishte lidhje me Ali Pashain. Nga ky përdhunim lindi një fëmi që do të quhej Gjergj Llalla, i pakëzuar me emrin Gjeorgjio Karaiskaqi (1782-1827), hero i Revolucionit grek të 1821. Pra, Gjergj Karaiskaqi është djali i Zoisë dhe i Dhimitër Llalla, edhe emrin Gjeorgjio e ka nga gjyshi, Gjeorgjio Llalla. Në moshën të rritur Gjergji Llalla i dytë u pagëzua i krishterë nga Ndre Karaisko i cili i dha mbiemrin e tij Karaiskaqi. Këtë e shkruan Dhimitër Grillo në librin e tij për Arvanitasit.

Mbas përdhunimit Ali Pashai ndjek Fisin Llalla, dhe morën rrugën për në Malin e Tomorrit, u vendosën në krahinën e sotme të Sulovës e cila duhet ta ketë marrë emrin nga Suli i Janinës sepse pothuajse e gjithë popullsia e kësaj krahine kanë mbiemra që i ndeshim edhe ne Sulin e Ali Pashait. Këto të dhëna i gjejmë në arkivën e Lidhjes së Arvanitasve të Greqisë të botuar në vitin 1984.

Dua të shtoj se mbas vdekjes së Ali Pash Tepelenës shumica e popullatës së krahinës së Sulit për ti shpëtuar vrasjeve nga turqit e Sulltanit, morën drejtimin për në malin e Shenjtë të Tomorit duke u vendosur disa në Leskovik dhe afër qytetit të sotëm të Gramshit, formuan  fshatrat: Shën Mëri, Shën Mitri, Dardhzezë, Sulki, Dushkë, Kushov, Janç, Tunjë etj. Nëse do vëreni disa fshatra kanë emrat të krishterë, por që janë mysliman sot, kjo tregon për origjinën e tyre të vjetër. Duhet të dimë se ekziston ende një rrugë nga Janina-Leskovik-Korçë-Gramsh, kjo rrugë nuk është e re, por e hershme.

Banorët e parë që u ngulën në Sul ishin ushtarët e gardës të Gjergj Kastrioti Skënderbe. Mbas vdekjes së Gjergj Kastrioti Skënderbeut, rreth 200 luftëtarë arvanitas me familjet e tyre formuan fshatin e Sulit afër qytetit të Janinës dhe luftonin kundra turqve për lirinë e tyre. Më vonë Suli u zgjerua nga një fshat në krahinë dhe u popullua nga shqiptar ortodoksë çamë. Ata, për t’i shpëtuar skllavërisë osmane turke, u shpërngulën nga fshatrat e tyre të Çamërisë rreth viteve 1500-1600 dhe u vendosën në Sul të Janinës, krijuan fshatra të rinj me emra shqiptar. Që një pjesë e popullsisë së suliotëve janë çamër këtë na e deklaron anglezi V.M. Lik “Suljotët janë një farë e Çamërisë, njëra prej katër degëve të Shqipërisë”. Ndërsa studiuesi Ciapolini thotë- “Suljotët nuk dinin fare greqisht, gjuha që ata përdornin është, shqipja e dialektit të Çamërisë”. Mundeni këto ti gjeni në disa arkiva, por edhe në Institutin për Çështjen Çame në Tiranë.

Më vjen keq që historianët tanë i anashkalojnë me qëllim disa gjëra të vërteta rreth shqiptarëve të Greqisë, nëse ne do ishim marr më seriozisht me këto çështje grekët dhe shqiptarët do ishin më afër duke mos i ngritur kurthe njeri-tjetrit.

 

Kristo Papa ideologu nazist

 

Nëse do shohim organizata e Agimit të Artë nuk janë vetëm nazistë, as neonazistë, por janë diçka tjetër për të cilët bota duhet të trembet. Ata janë një organizatë e errët, e tmerrshme të cilët promovojnë ushtrinë naziste të Hitlerit për të cilën bota e sotme ndjenë ende dhimbjet që i shkaktojë ajo ushtri me ideologjinë e saj vrasëse deri në zhvarrosje të kombeve.

Kristo Papa që ne e shohim duke dhënë deklarata për një luftë midis Greqisë dhe Shqipërisë ishte drejtuesi i shtypit dhe propagandës së Agimit të Arta, në shkrimet që shkruante Papa ngrinte lartë figurat e nazistëve gjerman me një përkushtim patologjik. Agimi i Artë si organizatë u themelua për të dobësuar partitë e majta në Greqi, jo kundër shqiptarëve, bile shpesh herë në revistën e tyre botoheshin shkrime ku thuhej se grekët dhe shqiptarët janë vëllezër. Por pas viteve 2000, kjo organizatë u bë kundërshtarja më e fortë e emigrantëve shqiptar dhe Shqipërisë. Mendoj që këtu duhet të kenë gisht Lobi sllavë në Greqi që është shumë i fuqishëm dhe kisha ortodokse.

Nëse do shohim nga e kanë origjinë shumica e deputetëve të Agmit të Artë do vërejmë se shumica e tyre vijnë nga fshatrat arvanitas si p.sh Nikolaos Mihalolakos, Eleni Zarula, Kristo Papa, Mihail Arvaniti, Nikolaos Mihas (mbiemri këtij ka qenë Bythkali para shumë viteve sepse e njoh familjen e tij), Dhiumitrios Kukuçi, Estathios Bukuras(edhe një kushëririn e këtij e njoh, flasim shqip shumë mirë), Ilias Kacidharis etj. Lirisht mund të them se po tu bëhet ADN do dali se e kanë të njëjtë me shqiptarët, por për fat të keq shteti shqiptar nuk ka Institucione që të merren më seriozisht me këto gjëra dhe ministria e jashtme nuk ka diplomatë që kanë njohuri për arvanitasit. Kjo më dhemb shumë, prandaj ftoj publikisht ndonjë historian dhe studiues të më kundërshtojë këto që shkruaj.

 

Agimi i Artë përdor simbolet e vjetra shqiptare

 

Në përgjithësi organizata “Agimi i Artë” përdor simbolet e vjetra shqiptare, ajo si ngjyrë kryesore ka fushën e kuqe me shkronja të zeza dhe shqiponjën dy krenare që është simboli i familjes së Kastriotëve. Por pasi fitoj disa vende në Kuvendin e Greqisë ndryshojë ngjyrat nga e Kuqe e Zi në të Kaltër me të Bardhë, kjo u bë pasi partitë majtiste i akuzuan se janë me origjinë shqiptare dhe përdorin ngjyrat e flamurit të Skënderbeut.

Në numrin e revistës të Agimi i Artë të Tetorit 1986 shkruhej me shkronja të madh: “Grekët dhe Shqiptarët, një popull, një racë, një atdhe”. Shkrimit në fjalë revista i kishte kushtuar dy faqe të saja ku jepeshin të dhëna mbi lidhjet e dy popujve. Shkruesi i atikullit thotë se shqiptarët dhe arvanitasit janë e njëjta gjë. Ai jep disa të dhëna në lidhje të ngjashmërisë së gjuhës së Omerit me gjuhën shqipe si dhe flet për Pirron, Kostandinin e Madh, Justinianin, Kolokotroni etj., të cilët ishin ilirë. Me interes është fakti se autori i shkrimit të botuar në revistës e “Agimit të Artë” është njeri nga themeluesit dhe drejtuesit kryesor i cili ka vënë iniciale FAETHON.

 

“Grekët dhe shqiptarët janë vëllezër të një racë” shkrimi i mëposhtëm u botua më Tetor 1986, në revistën e Agimit të Artë dhe vjen në gjuhën shqipe i shkurtuar.

* * *

Përkundër fraksioneve të degjeneruara koleriane dhe institucioneve, opinioni jonë i ndershëm dhe krenar gjithmonë nuk ka injoruar çmimin e sakrificës. Në të njëjtat ritme përtërimë origjinën tonë, duke prekur një çështje të nxehtë kombëtare, duke përcaktuar gjakun e hershëm dhe prejardhjen, rezultat i botëkuptimit të racës sonë dinamike. Duke hedhur tutje propagandën e partive politike të injorantëve dhe të aparatçikëve, të cilët i referohen me pasion patriotik historisë duke predikuar ngjashmërinë e patundur të grekëve me shqiptarët apo Arvanitasit. Mendimi, dokumentimi, tradita e lashtë dhe njohuritë shtrihen në ditët e sotme dhe kanë përqafuar çdo fushë të kulturës sonë. Përtej ngjashmërisë dhe afrimitetit të grekëve të lashtë me ilirët, nëpërmjet origjinës indo-evropiane, vëzhgimi i kujdesshëm i historisë përforcon identifikimin e ekzistencës kombëtare. Duke njohur vlerat e luftës dhe përpjekjeve të heronjve tanë shprehim drejtësi historike duke nderuar përpjekjet e tyre pavarësisht origjinës së tyre të specifike. Në njohjen e gjerë të Greqisë do të duhet të shtojmë dhe shpërthimet e kësaj historie, duke kujtuar këtu luftërat e Pirros, të Teutës, të Farias, të Gentit kundër Perandorisë Romake. Por, edhe në vijim dhe ato të periudhës së Perandorisë Bizante, strategët ilir si, Velisari dhe Vranajt, por dhe vet perandorët Konstandini i Madh (nga Dardania), Anastasi, Juliani dhe Leon Zguri, i japin historisë një përgjigje më të plotë. Vlerësimi se, vitaliteti me të cilin kanë vaditur nënën Greqi këto fise të pasur të atdheut është jo vetëm e nevojshme, por edhe e vërtetë. Sepse luftëtarët e zjarrtë që lanë gjurmë me aktet e tyre heroike dhe dhanë jetën në More, Rumeli, në zonën e ‘Shtatë Ishujve’, në Epir dhe në zona të tjera padyshim i dhanë një shtysë të madhe me qëllim që të ndihmojnë vëllanë e jugut, i cili ishte rebeluar kundër osmanëve, kështu që me të drejtë përshkruhen si Dorët (fisi ilir) e helenizmit modern. Prapa fanatizmit dinak dhe tkurrjeve të pakuptueshme që qëllimisht fshehin një nga elementët më të bukur të historisë sonë, shfaqet sakrifica dhe trimëria Arvanitase gjatë kohës së revolucionit kombëtar më 1821. Sakrifica e familjes Gjika në Moldavi, besalinjtë dhe burrëritë e Buajve, Grevenarëve e mbrojtësit të madh të familjes së Shkurtëve, Buzara, e Bardhëve, Llallave dhe Suliotëve si dhe shpallja e shpërthimi i revolucionit grek në Mesini në Mars të 1821-t nga Dredhët, luftëtarët e panumërt në mbrojtje të ishujve të Idrës dhe Speces. Figura të pakthyeshme me kalimin e kohës si Kokali, Andruço, Kaçioni, Grindali, Plaputa, Kaçandoni, Mjauli, Kolokotroni, Spiromilo, Bubulina, Karajskaqi, Kundurioti, Boçari etj. Të gjithë këta kanë qenë eksponentë të luftës anti-turke dhe pasardhës të Aleksandrit të Madh të Ballkanit, Gjergj Kastriot Skënderbeut së bashku me figurën shumë të keqkuptuar të labit Ali Pashë Tepelena…

*Historian i pavarur

“LEGJENDA” E NJË JETE

by

Nga SEJDO   HARKA/

Të shkruash   për  shkrimtarin, mikun dhe kolegun tonë të dashur,   Skënder   Hasko, do të thotë  të tregosh një jete reale, si në legjenda. Kjo ndodh, sepse jeta  dhe veprimtaria  e tij  ka  qënë  sa  e qetë,   aq   dhe  e  vrullshme , sa  e zakonshme, aq  dhe  e jashtëzakonshme , sa   e bukur  aq dhe  e ashpër , sa e gëzuar  aq  dhe e  trishtuar, sa  e lumtur aq dhe e hidhur . Por  Skënderi , si “hero”  legjendash , ka ditur  ta drejtojë mirë  “anijen” e jetes,  duke  çarë  përmes dallgëve  e  vështirësive , tufaneve  dhe egërsive të jetës. Naracionin e kësaj “legjende”, sa të lumtur, aq  edhe të trishtuar, e gjen të  pasqyruar  bukur në  librin  e tij  me kujtime, “Udhëtim  nëpër  vitet  e jetës sime”, publikuar  kohët e  fundit, nga Shtëpia Botuese ”Toena”. I  frymëzuar    nga mesazhet  e ngrohta  të  sentencës  së  Gëtes: “Në  çdo  dërrasë varri , mbulohet një histori e tërë”, dëshiron që t’u lërë  brezave  kujtimet e tij për jetën  dhe letërsinë ,  për familjen   dhe  shoqërinë ,  për luftën dhe varfërinë, për ëndrrat  dhe njerinë ,  për vendlindjen  dhe dashurinë,  për vdekjen dhe lirinë , për lindjen  dhe  trimërinë …

Rrugët  e  jetës   së  tij , kanë  qënë tepër të vështira , me të  përpjeta  dhe të tatëpjeta . Siç shprehet  dhe vetë  metaforikisht, herë ka fluturuar me avion  e herë  me makinë,  herë me gomar e herë më këmbë. Por shumë herë, edhe fare zbathur.”Në jetë,  – tregon   ai, – kam  ngrënë  edhe mish të pjekur  edhe bukë  tërshëre. I penduar, se o ka hyrë në hak të ziut kalë,  vazhdon  – Po ç’të  bënim ?! Të vdisnim  ?! . Po të vdisnim ne, as kali i gjorë,  s’do të rronte  dot… “(34) Është  shpresa  ajo , që si nëna e mirë  e  mori përdore ,për ta nxjerrë  nga honet e rrëpirat e dhimbjeve dhe  të  trishtimit , edhe kur për një çast e ka ndjerë   veten  keq. Në jetë ka shijuar  edhe ëmbëlsinë  e mjaltit e të sheqerit, edhe hidherimin  e vuajtjes  e të zeherit, edhe freskinë  e puhizave të  detit edhe zagushinë e të nxehtit, edhe  ftohtësinë   e ngricave të acarit,  edhe  tymosjen   e përzhitjen  e zjarrit , edhe bukurië e ëndrrave, edhe akullin e zemrave.

Erdhi në jetë, në një natë  të gjatë marsi, të  vitit 1936. Nëna  i pat  treguar  se Skënderi  kishte  lindur  mes të  qarash të fuqishme , të cilat paralajmëronin, se jeta e tij  do të shoqërohej nga andëralla  të mëdha. Ajo do të lidhej ngusht   me  Rovenën dhe Llogaranë  e ashpër  dhe të bukur , aq sa  edhe njerëzit  e gurët  edhe pemët  e drurët , edhe  buka  e ujët , edhe lodrat e punët , bile edhe italiani, robi i luftës , që vdiq në Rovenë , u bënë  pjesë  e mendjes dhe shpirtit  të tij të madh.  Që  kur ende ishte fëmijë,  mësoi zanatin e teneqexhiut,  të cilën e  ushtroi  për të mbajtur frymën gjallë. Mbasi mbaroi  shkëlqyshëm   shkollën  7 – vjeçare, Skënderin   e emëruan  mësues  në  Dukat.  Por ëndrra  e tij  ishte zgjerimi i dijeve, dëshirë  që  ia ushqyen  edhe prindërit  e tij  arsimdashës. Kur një  mik  i sugjeron  babait mendimin   se, për të  vrarë  varfërinë  e familjes,  duhet   t’i  blinte të  birit një kope  me dele, ai i përgjigjet: ”Atë  kope  mund ta hajë ujku  brenda një nate, kurse  shkollën  nuk mund  ta përtypë dot,  as bisha më e egër”(52).

Viti 1959, Skënderin do ta gjente  puntor në Uzinën mekanike të Kuçovës, ku lidhet ngusht me grupet kulturore amatore të Beratit. Duartrokitjet dhe ovacionet e shikuesve, zgjuan te djaloshi Skënder Hasko,  energji të rralla interpertuese dhe krijuese. Aty u njoh dhe u dashurua  shumë me gjimnazisten Shane Balili, e cila në atë kohë ishte amatore dhe interpretonte këngë të bukura popullore.Të dy, si zogj të lirë e të lumtur,edhe pse në një gjendje të vështirë ekonomike, aty në Beratin e lashtë, e ndërtuan çerdhen e tyre familjare. Skënderi u bë dhëndërr me kostum të kthyer, ndërsa Shanja u bë nuse me një fustan të bardhë, të qepur  vetë me dorë. Me njeriun e zemrës  në krah , ai i ra kryq e tërthor, jo vetëm Beratit dhe Vlorës, por dhe gjithë Shqipërisë. E, ku s’preku  dora dhe këmba, mendja dhe zemra, ku s’u ndje fryma dhe kënga, shpirti dhe ëndrra e këtij çifti të lumtur. Bashkë lindën dhe rritën tre fëmijë të mrekullueshëm, që  tani punojnë me devotshmëri, brenda  dhe jashtë vendit. Por ëndrrat e bukura  të këtij çifti, sa të lumtur aq dhe të stërmunduar, vjet ”i kafshoi” vdekja e parakohshme e Shanes ,bashkëshortes dhe nënës shëmbullore, mësueses dhe këngëtares së talentuar. Dëshpërimin e tij të thellë për ndarjen përjetë, me gjysmën e tij më të mirë, Skënderi e shprehu në mënyrë tepër rrënqethëse, nëpërmjet vargjeve: ”Ah, ky fati,cfarë fati,/ Fshehtas për fyti më kapi,/ Më shtriu, më shkeli me këmbë,/ Ma mbushi zemrën me plagë”(14). Kudo që punon dhe jeton  Skënderi, lë pas emrin dhe zemrën, shpirtin dhe këngën, fjalën e zjarrtë dhe mendjen…E, ku nuk u shfaq vrulli dhe talenti  tij: mësues e gazetar, aktor dhe shkrimtar, drejtues e veprimtar…Mbasi mbaroi studimet e larta në Universitetin Shtetëror të Tiranës për gazetari, ai ka drejtuar edhe institucione të rëndësishme të shtypit dhe të cultures, si Pallatin e kulturës “Studenti”, revistën “Pionieri” dhe  Teatrin  Kombëtar  të Kukullave. Skënderi njihet jo vetëm  humorist dhe aktor estrade, por edhe aktor filmash. Kush e ka parë filmin artistic, ”Malet me blerim mbuluar” dhe nuk i ka rënë në sy  djaloshi me qeleshe të bardhë, që ia merr këngës,”Atë ditën e xhuma/Boria në Brataj ra”.

Profesionin e mirfilltë të gazetarit e filloi me revistën “Hosteni”, ku me “hostenin” e tij magjik thumboi veset dhe çorri maskat e shumë dukurive negative të kohës. Kudo që shërbeu publicist, shkroi me duar të pastra e me kokë të ftohtë. Shokët, miqtë dhe bashkudhëtarët e tij  të shumtë kanë qënë dhe janë jo vetëm njerëz të thjeshtë, por edhe  të shquar të letërsisë dhe artit si: L.Poradeci, Sh.Musaraj, K.Jakova,P.Marko,O.Grillo,A.Mamaqi,S.Godo,A.Banushi,V.Kona,M.Gecaj,P.Koçi etj. Por shoku i tij më i afërt është Bardhyl Xhama,ose siç e thërresin, ndryshe, “shkrimtari i detit”.”Me Bardhylin,- shkruan Skënderi,-jam njohur herët.Ai është i qetë, ndërsa unë  jam impulsiv.Edhe kur grindemi fort për ndonjë problem,sikur të rriheshim, pas dy minutash futemi përsëri në rrjedhën e zakonshme të shoqërisë”(294).

Skënderi , në jetë ka ngjitur shumë maja e ka  zbritur shumë rrëpira. Por s’ka për të harruar kurrë atë, që i ndodhi në një kafene, duke pirë kafe mes shokësh e miqësh… “Për një çast,-tregon ai,-m’u mbyllën sytë dhe m’u ndal frymëmarrja!” Kishte pësuar vdekje klinike. Ali Cenaj,një burrë i panjohur,si i dërguari i zotit në legjendat e ringjalljes, duke e shtypur fort në gjoks, si me magji, i pat rivënë përsëri në punë zemrën  e tij të madhe. Është kjo arsyeja që shokët e tij të “Kompanisë lëvizëse”, sa herë mblidhen për të pirë ndonjë kafe apo ndonjë kupë raki, i thonë me dashamairësi: ”Për ty, Skënder, s’ka vdekje kurrë!”. Ndërsa ai, plot humor e optimizëm, përgjigjet: ”Po,është e vërtetë. Unë, jo vetëm që  e kam mallkuar  rëndë, por dhe e kam mundur  atë një herë.Ndaj ajo s’guxon dot të kacafytet me mua përsëri, sepse e di që e ka të humbur davanë…”!

Ajo, që e bën  të përjetshëm dhe të papërsëritshëm  Skënder Haskon, është krijimtaria e bollshme  letrare, me një problematikë të gjerë e të larmishme, e cila përcon mesazhe të fuqishme  e me vlera të mëdha gjithëpërfshirëse. Libri i tij i parë  ësttë  “S’jam i vogël”, botuar në vitin 1971.”Qysh atëhere ,–shkruan Skënderi në kujtimet e tij,-“më hyri krimbi”. Ndaj kurrë s’kam pushuar së shkruari ,natë e ditë”. Gjatë gjithë periudhës ka  botuar 7 romane për fëmijë e të rritur,1 vëllim me përralla, 2 poema, 6 pjesë për Teatrin e Kukullave; 14 drama, komedi e radiograma,si dhe 2 skenarë filmash për fëmijë. Shumica e librave të tij është ribotuar disa here, jashtë dhe brenda vendit. Ndërsa disa prej tyre janë përkthyer  në  gjuhë të ndyshme të  botës, si rusisht ,greqisht etj. 14 vepra të tij janë nderuar me çmime  kombëtare, si: ”La Fonteni”,”Viktor Eftimiu”, “Xhani Rodani”,”Tasim Gjokutaj” .

Njëzet  vjet më parë, shkrimtari Skënder Hasko do të bëhej i famshëm me  librin për fëmijë, ”Një gjeneral kapet rob”, i cili, në Konkursin Kombëtar, u vlerësua me çmimin e parë . Ndërsa më vonë ai u bë film, po me të njëjtin titull. Kurse me romanin  për fëmijë, ”Gjashtë muaj nga jeta e Besianit”, u nderua me çmimin ”Libri më i mirë për fëmijë, i vitit  2005”. Të shkruash një arsenal kaq të madh librash cilësorë, kërkohet  jo vetëm talent, por edhe punë e përkushtim, pasion e durim. Duhet t’i hysh në hak, kohës së lirë dhe familjes, gjumit dhe shëndetit.Dhe këtë mund ta bëjë vetëm një krijues I pasionuar, si Skënder Hasko, i cili edhe pse ka bërë shumë, shprehet me modesti: ”Bëra ç’munda, për të vënë, qoftë  dhe një guriçkë, në themelet  e edukimit të brezit të ri”.

Me krijimtarinë e tij te pasur, Skënder Hasko ka arritur që fëmijët të meditojnë si burrat, ndërsa burrat të qajnë  e qeshin si fëmijët. Gjuhës i ka dhënë ëmbëlsinë e mjaltit dhe peshën e gurit, ndërsa nëpërmjet  magjisë së fjalës ka “shpuar “ tejpërtej edhe malet, edhe  detet, për të depërtuar në thellësitë e shpirtit e të mendjes së  njerëzve.

Shkrimtari Skënder Hasko ka qënë dhe mbetet  i lidhur  shumë ngusht me vendlindjen e tij, gjë që e shprehë edhe nëpërmjet magjisë së vargjeve: ”Në vdeksha larg , këtu ku jam,/ ku jeta më degdisi/ aty do të mbij unë përsëri/ siç mbin  një lënde lisi”. Për vlerat e tij të papërsëritshme si krijues dhe veprimtar shoqëror, Shoqata  e krahinës së tij e ka nderuar me titullin e “Pishtar i shquar i  Labërisë”, ndërsa Shoqata e shkrimtarëve për fëmijë e të rinj, me rastin e 75-vjetorit të lindjes, e nderoi  me Çertifikatën e Mirënjohjes, ”Për vlera të shquara  në krijimtarinë për fëmijë”.

Librin e tij me kujtime ai e mbyll me  epilogun metaforik,  drejtuar bashkëvendlindasve dhe gjithë lexuesve :”Kur ta shihni se kam vdekur/ edhe frymë as marr as jap/ Merrjani këngës  dukaçe/ Edhe unë do të ngjallem prapë!”.

Tiranë, 27 janar 2013

(Shkrimin e dërgoi për publikim, prof. Murat Gecaj)-Ne FOTO: Gjithnjë bashkë, me kolegët…Nga e majta: S.Harka, S.Hasko, B.Xhama, M.Gecaj e V.Kona

 

 

 

A HERO AND BUSINESSMAN

by

Trip to Albania reveals Edward Bushka’s astonishing deeds/

BY MARC SILVESTRINI*/

Every child grows up thinking his dad’s a hero. Few have the notion confirmed in as a dramatic a fashion as Eddie Bushka did about five years ago. Bushka, 41, is the son of Bushka & Lumber& Millwork Co. on Fairfield Avenue in Waterbury and founder of American Millwork and Lumber on Wolcott Street.

The elder Bushka hails from the small town of Pilur in the district of Korca in southeastern Albania. His hometown is about 12 miles west of Albania’s lengthy border with Greece.

During 2007 family visit to his father’s hometown, Eddie met an elderly resident who clearly remembered his father and tearfully confirmed many of the brave and heroic acts Edward Bushka performed in the region in the early 1950s.

“It’s one thing to hear all these stories about your father while you’re growing up; I’m sure every kid hears lots of stories about the stuff his dad did as a young man,” Eddie said. “But it’s really something else to have these stories retold and validated by a tearful, sobbing, nearly 100-years-old man who actually was there.”

“I couldn’t believe some of the things he told me about what my dad did during those years. That’s an experience I’ll never forget.”

In 1950, five years after Albania fell to an authoritarian socialist movement fronted by Enver Hoxha, Edward Bushka, then 19 years old, and his father, Halil, were forced to flee across the Pindus Mountains to Greece.

Their flight to freedom-conducted in the company of about 25 fellow Korcan refugees- came shortly after they had been warned by a friend that,  as land owners, their lives were in danger.

The two Bushkas were forced to leave Edward’s mother and seven siblings behind.

“The thought of leaving my family behind like that was a terrible thing,” Bushka said, speaking from his comfortable, well-appointed Wolcott Street office. “That was over 60 years ago, and thinking about that night still bothers me today.”

Once in Greece, Bushka was one of about 10 members of his group recruited by a shadowy, multinational, quasi-military agency that was based in Greece and opposed to the Communist regime in Albania, which had been renamed the People’s Republic of Albania.

To this day, he can’t precisely identify the group that recruited him and can shed little light on its purpose or ultimate fate. He can say that the group was in constant need of intelligence from within Albania, including information on troop strength and movements, the location of supply routes, and updated lists of Albanians who had been imprisoned or killed.

“We were young, we were angry…” Bushka recalls.

“They asked us if we were interested in helping get the Communists out of Albania. So we kept going back.”

Bushka and his compatriots would sneak across the mountains, usually under the cover of darkness, gather information and escape back to Greece.

During one mission, Bushka learned that group of Communist leaders had arrived in the Korca region to attend a high-level meeting. He immediately began hatching a plot to welcome the visitors to southeastern Albania by detonating a bomb.

He was talked out of the scheme by the elderly man his son Eddie would meet during the family’s 2007 trip to Pilur.

With tears streaming down his face, the old man told Eddie that planting that bomb would have a suicide mission. A successful detonation would also have triggered harsh and deadly reprisals by the Communists against the helpless townspeople of Korca.

“He was crying as he was telling me the story, “Eddie recalls. To him, it was still a very emotional.”

BUSHKA ESTIMATES HE completed about 15 missions into Albania in four years. Three or four out 10 men in his original recruiting class were killed trying to feed information back to Greece.

Bushka himself was shot at a number of times, but managed to survive with nothing more damaging than a pair of bullet holes in his coat.

His most important mission took place in 1952, when he led a team back into Pilur to liberate six of his younger siblings. The rescue party included a donkey, because Bushka realized his youngest sister, then 8, and his 5 year-old brother could not cross the rugged mountains without help.

Sadly, the party did not include Edward’s mother, Haxhire, and youngest brother, Skender whom the Communists had moved far from Pilur, presumably because Skender was born blind. Bushka and his siblings were not reunited with their mother and brother until the 1991 collapse of the regime.

The memory of his siblings being reunited with their father, Halil, brings a warm smile to Bushka’s face. Edward and Halil had been separated shortly after arriving in Greece, when Halil was moved to a different refugee camp.

The two hadn’t seen each other for two years, and Halil had no idea his son was running intelligence missions, much less had rescued most of the family.

“He couldn’t believe his ears when the people at his refugee camp told him his family had arrived,” Bushka recalls, “he couldn’t believe they were going to be reunited, that they had all been brought across the mountains.”

BUSHKA AND HIS FAMILY came to the United States in 1954 and settled in Waterbury, which was already the home of several relatives.

The family’s arrival in New York happened to be picked up by a television news crew. The ensuing network broadcast attracted the attention of a young Waterbury native of Albanian descent, Margarita Prifty.

“I first saw him on TV and thought he was adorable,” Margarita says today, 58 years after that broadcast and 54 years after her marriage to the young man she first saw on a tiny, black-and-white TV screen.

Today, the couple has five children, four of whom work at the family business, and nine grandchildren.

When Bushka came to Waterbury, he went to work at Lescare Kitchens as a cabinet maker. He stayed for two weeks, as long as it took him to familiarize himself with modern American power tools and equipment.

Once he understood how everything worked, he borrowed $10,000 from an uncle and opened his own cabinetmaking business and small hardware and tool retail store. Utilizing the basement of the William Street house in which he was living, he specialized in small cabinet making and carpentry jobs at homes and businesses in his neighborhood.

Within six months, Edward and four of his younger brothers opened Bushka Lumber and Millwork on Fairfield Avenue, a business the four brothers operated together for the next 40 years.

BY 1994, THE BUSHKA CLAN found it increasingly difficult for all family members to coexist in s single business. So the brothers split into three separate entities, with Steve remaining at Bushka Lumber;  Jimmy opening a new lumberyard on Highs Street in Naugatuck called H. J. Bushka & Sons Lumber Co; and Edward and Margarita opening American Millwork and lumber on a 13-acre parcel at 625 Wolcott St. that had once been a car dealership.

Today, Bushka runs his business surrounded by his family, much as he’s done since first setting foot in America.

*REPUBLICAN-AMERICAN

Bajrush Morina: Tribunali i Hagës, qelia ime nr. 26

by

 

Jeta e një gazetari prapa grilave të Tribunalit të Hagës/

Nuk ka shkuar në burg pse ka shkruar diçka të ndaluar, por edhe prapa hekurave të qelisë së burgut të Tribunalit të Hagës lapsin dhe zanatin e gazetarit e ka marrë me vete. Është me profesion gazetar, por është akuzuar për “krime lufte”. Gazetari Bajrush Morina është përballur me Tribunalin e Hagës dhe gjithë sfidën e tij e ka përmbledhur në librin “Tribunali i Hagës, qelia ime nr. 26”, një libër i parë i shkruar prapa hekurave të Tribunalit.

– Zoti Morina, në fund të vitit të kaluar ju publikuat librin tuaj të dytë me titull “Tribunali i Hagës, qelia ime nr. 26”. Pse iu kthyet edhe një herë Tribunalit, kur dihet se 4 vjet më parë jeni përballur me Tribunalin, përkatësisht trupin gjykues të kësaj gjykate ndërkombëtare?
– Eh, nuk i jam kthyer Tribunalit në vitin 2012. Por katër vjet më parë unë u përballa me Tribunalin e Hagës, me të gjitha peripecitë e hetimit, gjykimit e dënimit të kësaj Gjykate Ndërkombëtare. Gjatë gjithë kësaj rropatjeje unë pata me vete armën time profesionale – lapsin. Gjithçka që përjetoja në periudhën mbi 18-muajore me Tribunalin, në fund ngushëlloja veten duke hedhur në letër ato që i kisha përjetuar gjatë kësaj kohe. Lapsi ishte zgjidhja ime e vetme, ishte ngushëllimi im i fundit. Gjatë hetimeve e kisha të ndaluar të kontaktoja, madje edhe miqtë e mi; e kisha të ndaluar të flisja për hetimet, madje edhe me më të afërmit e mi. Gjatë vuajtjes së dënimit e kisha të ndaluar të flisja lirisht në telefon me familjen time, sepse e dija se po më përgjohej telefoni. Edhe pas përfundimit të vuajtjes së dënimit në kohëzgjatje prej tre muajsh unë e kisha të ndaluar të shkruaja për gjithë “konfliktin” tim me Tribunalin e Hagës. Po ndërsa të gjitha këto i kisha të ndaluara, shkrimin apo hedhjen e shkronjave në letër e në kompjuter nuk ma ndalonte dot as prokuroria e as gjykata.

– Ju shkruanit në notesin tuaj apo në kompjuterin tuaj edhe atëherë kur e kishit të ndaluar të flisnit apo të shkruanit për ta publikuar?
– Po, por lapsin nuk ma ndalonin dot. As kompjuterin tim në shtëpi nuk ma kontrollonin dot. Unë i hedhja në letër sa isha në vuajtje të dënimit në qendrën e paraburgimit në Sheveningen, të gjitha detajet e jetës sime prapa grilave, ndërsa i shkruaja në kompjuter edhe shumë detaje që më përcollën edhe gjatë kohës së hetimeve apo gjatë gjithë procedurës së përcjelljes së lëvizjeve të mia nga policia e UNMIK-ut në një periudhë kohore prej rreth 18 muajsh.

– Në të njëjtin pavijon me Sheshelin, Stanishiçin, Pavkoviçin, Gjorgjeviçin etj. Pse i keni shkruar të gjitha këto përballje me Tribunalin kur e keni ditur paraprakisht se i kishit të ndaluar?
– Shihni, unë nuk kam pas qare pa e derdhur në letër apo pa e hedhur në kompjuter gjithë mllefin, nervozen, stresin tim. Duke shkruar më bëhej sikur e nxirrja të keqtë e shpirtit tim përjashta. Mbushesha e ngushëllohesha gjithë ditën kur më vinin policët e UNMIK-ut për kontroll te dera; kur i vëreja tinëzisht duke më përcjellë se mos po largohesha nga hapësira gjeografike e Prishtinës (sepse e kisha të ndaluar të lëshoja komunën e Prishtinës, pasi paraprakisht më mbanin në polici edhe pasaportën time të UNMIK-ut). Më vinte të plasja nga inati pse i kisha të gjitha këto kufizime kur i dija veprimet e mia, të cilat nuk kishin të bënin me asnjë veprim kriminal, vrasje, djegie, dëbim apo veprime të kësaj natyre. Por unë kisha të njëjtin tretman juridik “të dyshuarit për krime lufte”, njësoj si të gjithë gjeneralët serbë të dyshuar, të akuzuar e të dënuar për krime lufte në ish-Jugosllavi. Pra, së paku isha në të njëjtin pavijon me Sheshelin, Stanishiçin, Pavkoviçin, Gjorgjeviçin etj.

– Në librin tuaj e keni përmendur këtë detaj. Si është ndjenja e takimit me gjithë këta serbë të dyshuar, të akuzuar e të dënuar për krime lufte në ish-Jugosllavi dhe në Kosovë?
– Është ndjenjë e tmerrshme! Në përurimin e librit tim në Bibliotekën Kombëtare kam thënë se “Bajrush Morina djalë azgan, ra n’hapsane pa e vra askënd!” Është një parafrazim i një kënge të folklorit burimor. Më pas miku im i nderuar Agim Vatovci më përqafoi me mallëngjim. Më ka bërë nderimin më të madh ky burrë i Kosovës. Në fakt, unë thashë të vërtetën. As nuk kisha vrarë kënd, as nuk kisha marrë pjesë në ndonjë masakër gjatë kohës së luftës, e madje e pranoj se nuk i kisha parë me sytë e mi as masakrat e policisë e paramilitarëve serbë gjatë luftës në Kosovë. Gjithçka që kisha parë me sytë e mi ishin fotografitë e mikut tim, fotoreporterit Iliaz Bylukbashi, fotografi të familjes Jashari, Shaban, Hamëz e Adem Jashari dhe të 40 e ca familjarëve të tjerë, të cilët, pasi u vranë e u masakruan, u lanë në një depo të materialit ndërtimor në dalje të Skenderajt. Janë fotografi të tmerrit. Natyrisht, kisha përjetuar tmerret e krimet e luftës gjatë bashkëbisedimeve me familjarët e atyre që u masakruan në Qirez e Likoshan. Por vetë nuk kisha marrë pjesë në krime. Ndërkohë që në ftesën e nënshkruar nga Karla del Ponte unë dyshohesha për krime lufte. Nejse…
Katër ditë kam rezistuar që të mos takohem me Sheshelin e të tjerët. Më tepër nuk kam mundur të rezistoj. Kur ditën e pestë drejtori i burgut na ftoi mua e Astrit Haraçinë në zyrën e tij, na kumtoi lajmin “e gëzueshëm”. Na tha: “Prej sot jeni të lirë si të gjithë të burgosurit e tjerë.” – “Çka? – e pyeta me nervozizëm drejtorin. – Do të thotë që ne të takohemi me Sheshelin e të tjerët? Jo, unë jo, kurrë!” – i thashë në fytyrë, ende pa e marrë përgjigjen nga drejtori i burgut. Ndërhyri Astriti dhe i tha drejtorit: “Ani, nuk ka problem. Mbajeni Bajrushin brenda në qeli, nëse ky nuk do të jetë i lirë dhe në qëndrim gjithëditor me të burgosurit e tjerë.” Ndërkohë edhe drejtori i burgut nuk i mori seriozisht fjalët e mia dhe që të tre së bashku zbritëm në pavijonin C, ku ishin të gjithë serbët, që për mua ishin të njohur si emra dhe personifikime të krimeve të ndryshme, ndër të tjera edhe në Kosovë. Drejtori na prezantoi, ndërsa ish-shefi i UDB-së, Ivica Stanishiç, përkthente nga anglishtja në serbisht fjalët e drejtorit. Drejtori iku dhe ne mbetëm “në shoqëri” me më shumë se 10 serbë, gjeneralë e kryepolicë të akuzuar e të dënuar edhe për krime lufte në Kosovë. Prej këtij momenti do të ishim së bashku për rreth 3 muaj, madje duke kaluar së bashku edhe natën e Vitit të Ri 2008.

– Gjeneralët serbë janë lisa të rrëzuar përtokë apo pula të lagura nga shiu? Në librin tuaj i përshkruani këta gjeneralë si lisa të kalbur, si pula të lagura. Vërtet ishin të tillë, apo kështu dukeshin nga perceptimi juaj?
– Ka diçka të vërtetë në të dyja shpjegimet. E para, ata vërtet janë lisa të rrëzuar përtokë, janë zhveshur nga çdo pushtet, janë të zhveshur nga uniformat e tyre, pra janë si ato pulat e lagura në shi. Mbase ky është një perceptim personal i çastit, sepse ashtu kam dëshirë t’i shoh ose kam pasur dëshirë t’i shoh ashtu siç i kam parë, por vërtet ata më nuk janë gjeneralë, janë civilë e mbi të gjitha janë të dënuar për krime lufte. Janë të dënuar me më shumë se 15, 20 e 30 vjet burg e ndonjëri edhe me burgim të përjetshëm, shpirtërisht të dëshpëruar e fizikisht të dërmuar. Pothuaj të gjithë prej tyre e dinë se nga qelitë e burgut të Tribunalit do të dalin në arkivole, sepse të dënuar më shumë se 20 vjet nuk besojnë se do të kanë ymër që do të kryejnë burgun të gjallë. Prandaj ata vërtet janë lisa të rrëzuar përtokë apo pula të lagura nga shiu.

– Domethënë ju keni qenë gjithë kohën bashkë me gjeneralët serbë të akuzuar e të dënuar për krime lufte?
– Po, për 92 rresht. Madje, kemi luajtur edhe futboll shqiptarë me shkije. Unë, Astriti e Lah Brahimaj dhe një gardian bëhej “shqiptar” me neve. Shtyheshim bukur shumë. Lahi luante ashpër, Astriti bëhej nervoz se e mbaja topin shumë dhe kisha dëshirë t’ua shtija topin mes dy këmbëve. Me keqardhje them se shpesh na mundnin ata…

– Të kthehemi edhe një herë te fillimi i përballjes suaj me Tribunalin. Në fakt, a mund të na thoni pak më shkoqur për se u gjykuat dhe u dënuat nga Tribunali?
– Më vjen të qesh para se t’i përgjigjem kësaj pyetjeje. Jam dyshuar për krime lufte. Së paku kështu më ka akuzuar Karla del Ponte.
E vërteta është kjo: unë vërtet e kam takuar një mik timin, i cili duket se ka qenë dëshmitar i mbrojtur në procesin “Haradinaj e të tjerë!” E kam takuar në një vend të tretë. Kemi biseduar si miq të njohur. Nuk e kam kërcënuar, tamam puna. Me pak fjalë, i kam thënë se në Tribunalin e Hagës nuk e kanë vendin shqiptarët, kushdo qofshin ata. Nga dy takimet, që kanë zgjatur rreth dy orë, kemi folur për shumëçka tjetër. Jemi përshëndetur si miq. Kemi komunikuar më pas si miq. Por dy muaj pas takimit tim në “vendin e tretë”, diku në Evropë, në selinë e UNMIK-ut nga zyra e Tribunalit m’u dorëzua ftesa për intervistë me prokurorët e Tribunalit si i dyshuar për krime lufte (!).

– Si e mori vesh Tribunali për këtë takim?
– Eh, këtu qëndron krejt arsyeja ime pse e kam shkruar këtë libër! Gjatë procesit hetimor e gjyqësor mora vesh se “miku im” më kishte incizuar me mikrofon të fshehur në trup, më kishte përcjellë me rreth 30 policë civilë të “vendit të tretë”, më kishin përcjellë e përgjuar madje edhe në aeroplan, në hotel, në restorant, kudo që kam lëvizur në qytetin e “vendit të tretë”…

– Çka është ky “vendi i tretë”, pse nuk ia përmendni emrin?
– Sepse nuk dua të luajë letra në burgun e Tribunalit të Hagës përsëri me Sheshelin e të tjerët. Sepse e kam të ndaluar të përmend edhe emrin e “mikut” tim, edhe vendin e takimit. Kështu më ka sugjeruar avokati im Jens Dieckmann edhe pas përfundimit të procesit gjyqësor. Prandaj, siç e kam thënë edhe në librin tim “Trubunali i Hagës, qelia ime nr. 26”, librin jam detyruar ta censuroj për arsye të disa dokumenteve, incizimeve të përgjimeve, dëshmi të procesit gjyqësor, të dëshmisë së “dëshmitarit të mbrojtur” etj.

– A keni marrë ndonjë porosi nga Ramush Haradinaj, nga familja e tij apo nga ndonjë i afërt i tij për të takuar “dëshmitarin e mbrojtur”, siç e quani ju?
– Eh, tash po don me hy llugave si hetuesit e Tribunalit!…

– Nëse e merrni si pyetje prej hetuesi, nuk keni nevojë të përgjigjeni.
– Jo, jo! Pse të mos përgjigjem. Unë tashmë e kam kryer “gripin” e Hagës. E vërteta është se unë nuk kam shkuar krye në veti ta takoj “mikun” tim. Nuk e kam ditur se ai është dëshmitar i mbrojtur, madje nuk e kam ditur as se në cilin vend të Europës jeton.
Por e vërteta tjetër është se unë kurrë dhe asnjëherë nuk kam marrë asnjë porosi dhe madje nuk jam takuar para se të takoj “mikun” tim me asnjë nga pjesëtarët e familjes Haradinaj. Madje, që t’ju them një detaj, unë kurrë nuk e kam takuar dorë për dore Ramush Haradinajn, as sot e kësaj dite. Pra, as para se të takoja “dëshmitarin e mbrojtur”, as pasi e kam takuar këtë “dëshmitar”, e madje as tash pas lirimit të Haradinajt nga Tribunali. Na ka ftuar një natë për darkë të gjithë kryeredaktorët e medieve, por unë kisha një obligim familjar dhe nuk pata mundësi të merrja pjesë në atë darkë. Ndoshta një herë tjetër, kur të bëhet kryeministër… ha-ha-ha!…

– Librin e nisni me një ftesë të pazakonshme. I ftoni lexuesit që të mos e lexojnë librin…
– Po, është e vërtetë. Unë rashë në hapsane pa e vra askënd, ndërkaq unë rashë në kurth të “mikut” tim pa më lajmëruar, pa e ditur. Unë flisja lirisht me “mikun” tim, si miku me mikun. Ai kishte mbajtur një mikrofon në trup, dhe kjo më ka prekur në sedër. Kam shkruar gjithçka që kam ndier prej ditës kur kam marr ftesën e hetuesve të Tribunalit në shtator të vitit 2007 e deri më 23 korrik të vitit 2009, kur më është vërtetuar përfundimisht dënimi në kohëzgjatje prej tre muajsh, ndërsa Astriti Haraçia u shpall i pafajshëm.
Por unë nuk dua që sfidën time ta përjetojnë duke lexuar edhe lexuesit e mi. Bile unë i kam bërë një propagandë të keqe librit: u kam thënë lexuesve “mos e blini librin dhe mos e mbani në bibliotekën tuaj”, edhe pse librin e kam nxjerrë në shitje dhe kushton vetëm pesë euro.

– Por librin e botuat shumë vonë, pothuaj tre vjet pas përfundimit të procesit tuaj gjyqësor me Tribunalin?
– Po, është e vërtetë. Meqenëse rasti im në njëfarë mënyrë ndërlidhej me rastin e Ramush Haradinajt e të tjerëve, unë nuk doja që libri im të shërbente eventualisht si argument nga prokuroria. Prita derisa Ramush Haradinaj u shpall i pafajshëm dhe e botova librin.

– Edhe një pyetje në fund. Sikur ta kthenit filmin e jetës edhe një herë, a do ta bënit të njëjtin veprim?
– Eh, tash po më detyroni të bëhem patriot me zor. Kam pasur dy dilema, të cilat i kam debatuar dhe i kam zgjidhur vetëm me bashkëshorten time për dy javë rresht para se të merrja rrugë për në “vendin e tretë”.
E para, po të mos shkoja dhe po të dënohej Ramush Haradinaj në gjykimin e parë, mbase një pjesë të fajit do ta bartja gjithë jetën: “Pse nuk e ndihmova kur pata mundësinë?!”
E dyta, unë nuk e kam bërë veprimin tim për asnjë interes timin personal, material apo të themi patriotik. Nuk e kam bërë as për Ramush Haradinajn, sepse, siç ju thashë, as sot e kësaj dite nuk e kam takuar ndonjëherë dorë për dore. E kam bërë për kryeministrin e Kosovës. Atëherë bashkë me bashkëshorten time kemi gjykuar se nuk do të ishte mirë të dënohej kryeministri i Kosovës. Dhe nga pozicioni i sotëm kohor mund të them se kemi gjykuar drejt, pavarësisht faktit se në jetën time nuk e kam paramenduar se do të përballesha me Tribunalin, do të dënohesha, do ta kaloja natën e Vitit të Ri 2008 me kriminelët më të mëdhenj të ish-Jugosllavisë, disa prej të cilëve përgjakën edhe popullin tim, e dogjën Kosovën dhe më dëbuan mua dhe një milion shqiptar nga trojet tona etnike. Por e kam përjetuar edhe këtë sfidë të jetës.

Bisedoi Gazmend KAJTAZI