Nga Gëzim Llojdia/
1.Kanionet e Kurveleshit një grup i madh i shpellave karstike në masivin e Kurveleshit jugor në gjykimin e speleologëve italianë pamja e parë ,madhësia,lartësia mbi det shfaqnin një pamje madhështore sakaq të linin pa frymë. C’praj një viti ata kishin vëzhguar masivin karstik në perëndim të qytetit të Tepelenës. Lartësia e tyre dhe thellësia, por më tepër gremina masive e frikshme dhe ndërkaq kur ngjitesh në këtë udhë ku mjegulla e supeve,vjetërsia e saj shënon rreth 50 vjet kur rinia , kooperativistët hapën udhën nga Bënça për në Tepelenë, një ndërmarrje kurajoze dhe vetëmohuese nëpër ngricë,llohë dimri për të çarë këtë trase rruge maloren,që përshkon mbi 15 kthesa dhe një lartësi mbi 950 m në gjithë gjatësinë e saj prej 14 km. Drejtimi i udhës janë shtyllat e tensionit,që të adresojnë rrugë- mbrinjen, përkarshi ke kanionet e thella të frikshme gri e gjelbër, pemët fletë-shumë.
Të shtunën në 30 korrik 1994, grupi i speleologëve italian i përbërë nga Giovanni Bruno, Instituti i Gjeologjisë dhe Gjeoteknikës Politecnico di Bari, Carlo Fusilli, Speleologjik Group Dauno-
2.Për të përshkruar katundet e Kurveleshit :Lekdush,Progonat,Gusmar dhe Nivicë ,Rexhinë duhet një frymëzim qiellor. Mirëpo G. Bruno,shkruan pak a shumë kështu një vit më vonë te revista Spelologia 32 mars 1995 :Kurveleshi, është një rajon që është vendosur në pjesën jugore të Shqipërisë, dhe sipas këtij specialisti, zona paraqet karakteristika gjeomorfologjike të veçanta e lidhur në thelb ,renditet midis 800-1000 m s.l.m. dhe kjo është bërë nga zona karstike nga rrafshnalta e pranishëm mes fshatrave të Progonatit dhe Nivicës, ndërsa niveli i lartësisë më i lartë, në mes të 1100-1400 m s.l.m, shtrihet në mes të fshatarëve të Golemit dhe Progonati. Të tre nivelet e ngritura, janë ndikuar fuqimisht nga fusha tektonike që zhvillon me strukturat e zgjatur,kryesisht në drejtim NË-SE dhe Orientimi NE-SË dëshmive lokale NNE-SSË. Sipas këtij specialisti,mosha nga pikëpamja e zonës lithostratigraphic e eksploruar karakterizohet me dalje të shkëmbinjve sedimentarë të natyrave të ndryshme, të cilat duke mbuluar një interval kohor që shkon nga Mesozoike te neozoik. për të identifikuar shpellat e kanioneve të kësaj zone punoi bashkërisht një grup në drejtimin NË-SE cila përfshin pjesërisht fshatrat e Gusmari, Rexhini dhe Nivica janë dalje të përbërë nga shkëmbinj të lartë,nga fund të lartë, nga gurë gëlqerorë, dhe flishi balta me rërë etj. Dy specialistët e tjerë italianë G. Savino, D. Sgobba kur përshkruajnë shpellat karstike të Kurveleshit shprehen se zonat e përcaktuara që korrespondojnë me tre nivele lartësi të ndryshme, për arsye të dukshme të karakterit, hulumtimit të shkëmbinjve, vendosjen tektonike-strukturore dhe,së fundi, një veprim intensiv
Morphodynamics e kryer nga procesi karstike.Rajoni shtrihet nga luginat e lumenjve Vjosës, Drinos në lindje dhe Shushicës në luginën e lumit në perëndim. Në veçanti zona e hulumtuar bie në tabelë topografike,shkalla 1: 25.000, e quajtur”Progonati” dhe shtrihet në rreth 100 km. Nga pikëpamja e orografike,ajo mund të përkufizohet si një rajon në thelb malor me mesatarisht rreth për 920 m s.l.m. gjetjet më të rëndësishme të tilla majat malore janë si:Kendrevices (2122 m), Griba a(1568m), Cipini i Bolenës (1659 m), dhe Buza e Bredhit (1573 m), Mali i Pusit (1564 m) janë shpërndarë rreth zonës së hulumtuar në nga të cilat, rreth 2,5 km në perëndim të fushës bazë, të përfshirë në rrjedhën e sipërme të Malit të Thate) me një kuotë prej 1 568 metra, renditet ndër më të lartat në rajon.
3.Kurveleshi, shquhet për shkëmbinjtë dhe kanionet shpellat ,për honet e thella,qafat dhe pyjet,aty ajri është transparent,ndërsa frymëmarrja ngushtohet. Disa shpella që spelologët italian përshkruan janë :”Shpella e asteroidit”, shpella “Fryma e dragoit”, shpella:” Mëma e ujit”, shpella “Shankoll” dhe shpella të tjera.
G. Savino e përshkruan”Shpellën e asteroidit”të vendosur në fund të një kanioni të vogël dhe është fshehur në bazën e sterrës së Cikës,me bimësi të dendur,tashmë me thyerje. Kjo na jep indikacionet e para të asaj, që do zhvillimi morfologjike në të gjithë zgavrën. Me të hyrë ju shkoni poshtë se edhe pse unik, është -40, -50 dhe -65 metra, nga tarraca të mëdha dhe nga një parvaz i vështirë që e bën të hidheni në të pjerrët rrëshqitëse, p.30 sigurisht jeton shpellën vetëm duke shkuar poshtë pusit atje bëhesh i vetëdijshëm për gjenezën e kësaj zgavëre. P.30, në fakt, kap thyerje të dytë, pothuajse,ajo është e vendosur përgjatë thyerje dhe ofron skenarë me të vërtetë spektakolare morfologjike nga hyrja,shenjë e furnizimeve të bollshme ujore. Uji, në fakt,në këtë pikë ai është i detyruar për të udhëtuar nën presion duke pasur parasysh madhësinë dhe në çdo rast nuk është i mjaftueshëm për shkatërrimin. Thjesht se në dimër ajo derdhet në shpellë. Një meandrino e stolisur me shtresa dhe nodules stralli, çon në kërcimin e fundit të shpellës,një fakt na lejon për të arritur në bottom. Kjo është ajo ku ju mund të shihni në mënyrë të qartë dy thyerje të mëdha që janë të ndjeshëm dhe ndërpritet krijimi interesant. Në galeritë me bazë të shkurtër një pritje spektakolare fushë akulli duket se për të mbajtur tavanin e zgavrën në mënyrë që të përkulem nga pesha krijimit e duke kaluar nga një mënyrë tjetër dhe kështu speolologu italian G. Savino, duke përshkruar shkencërisht ndërtimin e shpellës, thotë se sipas mendimit tonë kjo do të jetë e vështirë për të arritur një thellësi më të madhe se e tanishmja.
Fryma e Dragoit” është një shpellë për të cilën G. Savino thotë,se që në hyrje një rrymë e ftohtë ajri, që vjen nga brenda shpellës që në metrat e parë dhe sipas këtij speolologu nuk do të kishte një emër më të mirë nëse nuk është ajo e “The Breath e Dragoit” dhe çfarë në nder të përbindëshit shumë të kërkuar Merlinean “King Arthur.
Një galeri çon në një vijë gjarpëroj, gjysmë përmbytur në disa vende dhe pothuajse tërësisht në disa të tjera, ajo ofron mundësi të ndryshme e progresion. Në disa vende mund të anashkalosh zonën e përmbytur përgjatë nga lart, në shesh pushimi në shtresat shumë të fortë. Edhe në këtë shpellë të shquar është prania e strallit si shtresim të cilit lejohet rrjedha e ujit e kushtëzuar Përkufizimi i morfologjisë së saj, duke e lënë pjesa e parë të gjarpëroj, të ecin së bashku nga ujërat nëntokësore .Në këtë shtrirje disa dritare eksplorimet e të cilëve janë ndërprerë në bazë të të ardhurve të mëdha ose në ngushta me “tunele shumë të lagshtë”, që, atëherë, ribashkohet dega kryesore .Ndërsa në pjesën e parë të shpellës diferenca dhe lartësia është pozitive, në fund të tubacionit çuditërisht ndryshimi me shpatin dhe ujë Ajo ndjek një kurs pikërisht të kundërt me atë të seksionit të mëparshëm. Në fund të tubacionit, një hap pak i ‘pakëndshme na çon në një dhomë të bukur të gjerë: “Dhomen e Cinque Terre.”Pesë, në fakt, janë rrugët që ndërpriten në këtë pikë.
D. Sgobb, thotë për shpellën Shankoll, se ajo hapet në një jastëk të butë dhe origjina e saj mund t’i atribuohet rënies dhe koha pasuese vendosja e një zgavëre para-ekzistuese. Kjo është P.38, 20 metrat e para dukete imët dhe e shkatërruar,në mënyrë që të kërkojnë ndarje të shumta .Kjo pjesë e parë e shpellës është bërë nga blloqet e shkëmbit t çimentuar dyshimtë. Në pjesën e dytë bëhet e madhe.Ashtu si në të gjithë zonën, edhe këtu gëlqerorët përfshin nodules stralli të një ngjyre duke filluar nga zi në të kuq.
Shpella:” Mëma e ujit”,sipas C. Fusilli, është një ringjallje e rëndësishme ajo aktivizon ujërat e të cilit, ato kanë ushqyer në të kaluarën ujësjellësin e fshatit aty pranë Lekdush. Zgavrën e kishte të zhvilluar tërësisht dhe kjo është pjesërisht e hollë kontakton midis formacionet gëlqerore të Kretak të Epërme dhe shtresave themelor selcifero. Morfologjia mbizotëruese janë ato tipike me terren i kryer, me seksione eliptike kryq dhe fiston në mure. Dega kryesore është zhvilluar për rreth 250 metra dhe përshkohet nga një lumë i cili ndonjëherë formon ujëvara të vogla dhe të qarta me pellgje. Pas rreth 60 metra nga hyrja, vijnë në degëzimin e parë.Pas kthimit në galerinë kryesore,rreth 100 metra nga degët e një dege të mëtejshme e cili zhvillon përpjetë dhe pas 100 metra shumë e ulët, bëhet e pakalueshme. Në 160 metra nga hyrja, të reja dhe të rëndësishme është udhëkryqi. Shkuarja në S-SE(galeria vazhdon për 30 metra duke i dhënë fund me një kurth të thellë. Dega e lindjes në vend të kësaj rritet dhe pas rreth 80 metra bëhet jopraktike për shkak të një lumi nga i cili e ka origjinën shumë nga ujërat që ushqen rrymën e shpellës. Për Shpellat e tjera të zonës G. Savino shkruan:Përjashtuar disa, jo të gjitha janë eksploruar shpellat në Kurvelesh kanë karakteristika që meritojnë interes të veçantë. Zbuluar rastësisht shpella e Casarit është një rigjallërim fosile shumë të detajuar. Ajo, në fakt, paraqet liqene të bukura (aktive dhe fosile) interesante me ujërat nëntokësore gdhendur nga fiston, galeritë dhe rrugët, në tri nivele të ndryshme, ndjekja dhe ndërpritet në një labirint i tuneleve të ngushta, puset ka në te gjitha është e përqendruar në rreth 200 metra zhvillimit. Shpella e Lekë Petes. Dy fjalë për “Risorgenza e Progonat “, hyrja në të cilën është me të vërtetë mbresëlënëse. Kjo është një portë 15 metra e gjerë 15 e lartë e cila është pamje e kanionit, që shkon përgjatë njëjtit fshat. Potenciali eksploruese i kësaj shpelle janë të shquara, duke pasur parasysh ajrin e fortë që është ndjerë këtu në bazën e rrëshqitjet e tokës që kanë ndërprerë hulumtimet tona. Shpellat e tjera, ka më shumë se 11, janë në thelb, puse të cilat janë hedhje unike nga thellësitë të ndryshme në mes të 20 dhe 60 metra, të mbyllura në fund nga toka e kuqe ose nga rrëshqitjet e tokës. Shumë nga këto shpella janë hulumtuar dhe zbuluar në pllajat e larta, në mes të 1100 dhe 1400 m s.l.m., ku karsti është fosil dhe fenomene karstike janë karakterizuar me mbushje të mëdha.
Duke gjykuar rreth kësaj bukurie mahniste te këtyre krijimeve shkëmbore që shtrihen në Kurveleshin jugor dhe që në vetvete formojnë monumente natyrore, a mund të ketë vend për të ndërtuar hidro?