Archives for January 2017

FATHER ANTON HARAPI, O.F.M.

January 3, 2017 by dgreca

BY PROF. DR. GENC XH. KORTSHA/*GENC X. KORTSHA – (16 FEBRUARY 1924 – 18 FEBRUARY 2016)FATHER ANTON HARAPI, O.F.M. (5 JANUARY 1888 – 20 FEBRUARY 1946)/

  Father Anton Harapi was a Franciscan of renown in Albania.
He was a distinguished man of letters, known for his integrity and love of people. He was loved in return by the poor and humble while the rich and powerful respected him and included him in their power calculations.         When Germany invaded Albania after the Italian armistice of September 8, 1943, German authorities made a series of proposals. Albania could declare itself independent and neutral. It could determine its form of government without German interference. All Germany expected was free access to Greece that was time under German occupation. Should Albanians interfere in any way, the usual rules of German warfare would apply.
        Albania adopted a form of government headed by a council of four regents representing the major geographic and religious groups in the country. Fr. Anton was asked to represent the Catholic portion of the population. He replied that he would accept the burden of office on condition that he received permission from the Holy See and would never be asked to sign a death sentence. Having received permission from the Vatican and given the exemption he had asked for, he accepted.
       There was no guarantee, however, that he himself would be spared at the end of the war. In fact, several other Albanian personalities were asked to serve on the Council of Regents but had refused as they wanted no part of a political office that may earn them the enmity of the communists. Maintaining peace and order in Albania was a worthy cause – but not at their personal risk.
        When the communists came into power and extended their control to the Albanian mountains, Fr. Harapi and Lef Nosi, another former member of the Council of Regents, sought refuge in Dukagjin. At one point, a Franciscan priest hid them in his rectory in Pult. Not long thereafter, a battalion of soldiers combed the area for enemies of the regime and pitched their tents in the church yard after searching it from top to bottom. For whatever reason, they skipped the corner room on the second floor occupied by Fr. Harapi and Lef Nosi. Following the search, several officers took up quarters on both sides of this corner room, unaware of their neighbors.
        Then things got quite complicated. Communist troops tromped in and out of the rectory at all hours of the day and night but the food for the stowaways could be prepared only at regular mealtime lest anyone got suspicious. As it was dangerous to keep the food warm beyond mealtime, the housekeeper, who was in on the secret, would load trays with food, carry them to the corner room, and enter in view of anyone who happened to be in the hallway. Doing it quite openly and without apparent fear probably provided the best cover. This went on for as number of days. (Source: The Pastor of Pult, 1948-1949).
        Finally, it was decided that for their own safety, the two ex-Regents had to leave, the sooner the better. A farmer was brought into the plot. He would come to the rectory with a mule and ask that a clergyman come to see the farmer’s wife who lay on her deathbed. Lef Nosi, who was an Orthodox layman, would mount the mule dressed as a Franciscan. Fr. Anton, disguised as a poor farmer, would walk the mule, while the real farmer would walk ahead to show them the way.
        On the appointed day, the old farmer came in full daylight, tied his mule to a tree amidst the bivouacking soldiers, and entered the rectory. After a while, the farmer came out, followed by Lef Nosi and Fr. Anton in their disguises. Lef Nosi mounted the mule, Fr. Anton grabbed the reins and the strange procession left the courtyard undisturbed. Soldiers and officers alike made way for them and never asked any questions. The two ex-Regents, the mule, and their guide were on their way.
        I don’t know how far they went or how many other hiding places the two fugitives visited afterwards. I know, however, that the day came when both Lef Nosi and Fr. Anton were somewhere in the mountains on a farm alone with a small boy. The rest of the family had gone to tend to their chores. The boy knew that the two elderly guests had to be protected from the communist forces. So, when he saw a communist patrol walking along the fence, he unleashed the dog. The dog attacked, and the soldiers shot the dog. Having become suspicious, they searched the premises. Except for the little boy, the house was empty. In one room, however, they found dentures soaking in a glass of water. They also found linen towels with the initials A.H. Could they stand for Anton Harapi?
        Having found no one else in the house, the soldiers ran outdoors, fanned out and started combing the surroundings. A wooded area extended from the back of the house toward the mountains. If Fr. Anton had been hiding in the house, he could not have gone far. He would not have had time and, besides, he was an old man. The soldiers split into two groups and formed a large circle. Once they secured the perimeter, they began to move toward the center. Fr. Anton could hear them coming. Now they were within sight. When they were only about 100 ft. away, he stood up and threatened them, one hand grenade in each hand. The soldiers promptly disarmed him and arrested him.
       During the summer of 1945, about nine months after Dad and I were jailed, the authorities brought Fr. Anton Harapi to Burgu i Ri (New Prison) in Tirana. About 12 of us were locked up in one room. Already in that room, seated on a simple field bed, was Fr. Anton Harapi.
        Fr. Anton wore his Franciscan habit. He seemed rather short, with a thin, deeply lined face, a large bulbous nose, and two enormous ears. The dominant feature, however, were his deep sunk, light eyes that seemed to radiate with an inner light. In the days that followed, I would see these eyes question intently, brim with forgiveness, flash with contempt. Most of the time, they shone with friendliness. As we entered the room, he looked at us with his head tilted to one side, bird-like, calm, curious, and at peace. It was the peace of one who had seen and suffered much. It took a moment or two before he recognized Dad, Shuk Gurakuqi, and one or two others as we stood around in semidarkness. Fr. Anton, Dad, and Shuk Gurakuqi nodded to each other without words, as old friends who had fought the good fight for many years. Those who knew Fr. Anton less well gathered around him and made loud noises, as if to fill the gap that separated them with words.
      Personally, I was delighted to see this legendary patriot but waited for Dad to introduce me. I did not know it then but we would spend 42 days together in that cell with Fr. Anton.
        One advantage of being in isolation was that we had fewer spies among us. In our room we had only two, both former noncoms. Both were Catholics from Shkodër. And then, one day, something interesting happened. Fr. Anton had been celebrating daily Mass for a while. The nuns brought him bread and simple food every day. It always included boiled fruit except that now the fruit was in wine and not in water or syrup. When Fr. Anton celebrated daily Mass, all Catholics in the room attended except Shuk Gurakuqi, a former Secretary of Finance. One day, Fr. Anton asked him why he would not attend Mass. Shuk replied that he would not attend as long as the two informers participated and received Holy Communion. Fr. Anton called the two informers and read them the riot act! There would no longer be Mass for them until they repented, confessed, and stopped being informers. And all this was happening before Fr. Anton went to trial. It took courage to pit the helpless
       Church against the relentless communist system. But Fr. Anton had plenty of courage.
        I noticed from the beginning that Fr. Anton struggled three times a day trying to put drops into his ears. So, I offered help which he readily accepted. One day, as I was pulling his rather large ears before releasing the medication, I asked him teasingly whether he had ever suspected that the day would come when I would pull his ears three times a day. He looked up and said: “Why don’t you rather ask why I need these eardrops?” I had often wondered but had lacked the courage to ask. “All right, then, why do you need these eardrops?” That’s when he started to tell me the story when he and Lef Nosi had been hiding in the farm house and the little boy had unleashed the dog. He got to the point where he had confronted the soldiers with hand grenades in both hands. “Did you hurl them at the soldiers?” I asked. “How could I? I could not kill.” “Then why did you threaten them if you had no intention of following through?” I asked rather testily. “Because I hoped that they would shoot me on the spot and spare me what I knew would follow…” He stopped briefly. “Unfortunately, they jumped me and handcuffed me.”
        He continued: ”Lef Nosi and I were arrested but separated almost immediately. I was brought to Shkodër and questioned repeatedly. At one point, they brought a generator into the interrogation room. They wrapped one lead around my genitalia and stuck the other one against one of my eardrums. They then turned on the electrical current. It hurt. Eventually, they perforated first one and then the other eardrum.”
        That day he said no more. The rest of his tale came in bits and pieces over the next few days. ”I was questioned for quite a while,” Fr. Anton continued one day. “They wanted to know every detail of my stay in hiding. They wanted to know who had offered us refuge, who had taken us from one
hiding place to another, who had fed us, who had offered transportation or other support. Somehow, they forgot to ask about one man who had helped us and who is still alive and free. I fear that at my trial they will correct this oversight and ask me about him.”
        “There is no need to tell them,” I blurted out. “Could you give them the name of someone who has died in the meantime?” “Are you saying that I should lie?” he challenged me. I kept my mouth shut but felt like saying: “What is such a lie compared to saving a human life?”
        “There is no question that I will be killed,” Fr. Anton continued. My plan is to play dumb, offer myself as an easy target and make them forget about the farmer.”
        In truth, I could not understand his reasoning. Not telling the truth under these circumstances did not appear sinful to me. But Fr. Anton had absolutely no doubt that this was the only way that he could save the life of a poor mountaineer who had sheltered him, at least for a while.

[After 42 days we were released from isolation and joined the rest of the prisoners. I was released from jail on December 17, 1945, after 13 months of incarceration, to the day.]
         Meanwhile, toward the end of December or ion early January, Fr. Harapi was brought to public trial. As in the case of the Special Tribunal that had judged Dad and the first group of defendants, the court sessions were held at the Movie Theater Kosova. Admission was by special tickets available only to “true believers”. Depending on one’s viewpoint, those present were either the cream of the crop or the scum that had risen to the top of the revolutionary cauldron. Over the next few days and weeks, the audience would applaud or boo on cue, under the baton of the special prosecutor Bedri Spahiu.
        While only a select few could attend the trial in person, everybody should be able to hear the proceedings. In fact, if anyone was anywhere on the streets in Tirana, loudspeakers at full blast made it impossible to avoid the communist rhetoric that blanketed the city center.
        According to precedent, the trial would open based on a detailed script. The judges and the prosecutor would march on stage in military uniforms of subdued splendor, their splendor signifying the “glorious victory of the people” and the sartorial modesty to stress that these were no foreign conquerors but, rather, the worthy sons risen from the ranks of the people’s army who, single-handedly, had defeated the forces of Fascism and Nazism. Well, not quite, but that’s another topic. And now they were ready to mete out justice to the nation’s worst criminal, to Fr. Anton Harapi, representative of the treacherous Vatican, chief villain and architect of nefarious plans to rob the poor and give to the rich. True, the Franciscans were notoriously poor but they used religion, the opiate of the people, against the people themselves, i.e. the communists. All one had to do was look at the accused and hear the tale of his crimes. Anyone with a sense of
justice would rise to his feet demanding that the verdict be nothing less than death.
        There were a few flaws in this scenario. When the judges and the prosecutor marched in, their uniforms were not exactly modest. After all, they were modeled after their Yugoslav counterparts who were no shrinking violets. More important was the court’s motivation, its political creed of how best to serve its masters in Belgrade who wanted Albanian patriots out of the way. And all this in the name of the Albanian people . . . When the members of the court climbed on stage, Chief Justice Koçi Xoxe was clearly identifiable by his golden rank insignia and his uniform that was bulging at the seams. Not so Bedri Spahiu, the prosecutor, who looked thin and bilious. Perhaps this came with the job.
        Then they brought in the prisoner: Thin, ascetic looking in his simple Franciscan garb, with clear, luminous eyes. There was no sign of arrogance or false humility. Fr. Anton looked as he had lived, at peace with himself, with the serenity of one whose convictions and faith had coincided with his chosen life. Those in the theater could not help but notice the contrast between the accused and his judges. There was one major detail that did not fit into the official scenario. It became obvious from the very beginning, as soon as the prosecutor started to lay his traps.
        “Fr. Anton, did Francesco Jacomoni ever visit your parish in Mirdita?”
        “I am not sure.”
        “Fr. Anton, I am not asking about some simple farmer. I am asking you about a visit by the Viceroy of Albania, the personal representative of King Victor Emanuel III, about the man who ran Albania for a number of years on behalf of the Italian invader.”
        “I don’t seem to recall.”
        The prosecutor decided to change his approach: “Have you seen this picture before? Isn’t this the viceroy with his sycophants? Aren’t you standing next to him, surrounded by the notables of Mirdita?”
        “Well, I’ll be!”
        The presiding judge started to laugh so hard that he hid his face behind the notebook in front of him, shaking silently, lest he appear undignified. The audience took the cue and erupted in loud laughter.
        The prosecutor turned toward the public with a smirk on his face, as if he had slyly engineered the whole scene.
        “So then, the viceroy did visit you, after all.”
        Fr. Anton was following his script to the letter. It was painful to watch or rather, for us on the street, to listen to a dialog that portrayed the priest as a bumbling old man. He had told me before my discharge from prison that he would do anything to save the life of the one farmer who had sheltered him and whose name had escaped the communists so far. That he, Fr. Harapi, knew that he would be executed but that he would fight to the last on behalf of his farmer friend, even at the risk of incurring undeserved ridicule. And all this because he, Fr. Anton, could not lie, even to save a life.
        Needless to say, the enemies of the communist regime, including the silent majority, were greatly disappointed in Fr. Anton’s stand in court. They had expected a courageous, a brilliant defense of the nationalist position. Instead, they heard a ‘feeble-minded’ old priest make a fool of himself. It hurt me that I could not speak up and tell the truth. What’s worse, even Mom who knew the truth, felt Fr. Anton had left everyone down. I tried in vain to point out Fr. Anton’s self-sacrifice. Here was a man whose sole treasure on earth was his reputation as a man of high integrity and intellect. And here he was ready to sacrifice his reputation to save a humble farmer’s life. Greater love has no man than to give his life for his friend. But Mom wanted no part of it. What she had wanted and expected was a splendid defense and a sharp attack, yes attack, against the communist pack of lies by a man of strong mind and unbending will, by someone
willing to die on his feet.
        The trial ran its course. Fr. Anton and the other defendants, Lef Nosi and Maliq Bushati, were found guilty and were sentenced to death by a firing squad. There was the usual appeal for clemency and the equally expected denial of the appeal. A few days later, the sentence was carried out and all three defendants were executed on the outskirts of Tirana.
         Thirty-two years later, Fr. Primus Ndrevashay told me what he had heard from Peter Freeman, commander of the firing squad that had executed Fr. Harapi and the other two prisoners. Peter Freeman, by the way, was the name the man had assumed when he started a new life ij Canada. Freeman had told him that when they shot the three prisoners, two had fallen into the pit while Fr. Anton had vanished from sight, surrounded by a cloud. The commanding officer had walked over to where the bodies lay and had drawn his gun to administer the coup de grace. The bodies of Lef Nosi and Maliq Bushati lay crumpled on the ground while Fr. Anton Harapi’s remained out of sight, surrounded by the cloud. It took several minutes for the cloud to dissipate. And then, and only then, did the soldiers see the body of the poor one of St. Francis lying in the majesty of death.

       August 18, 2002                       Genc X. Kortsha

Shenim nga Fritz Radovani:
Ky material asht nxjerrë nga “Korespondencë me z. Genc X. KORTSHA” pa asnjë ndryshim nga origjinali, per botim në ditlindjen e At Anton Harapit O.F.M.

Mendoj, se asht mirë, të njihen nga Rinia ynë Këta kolosë të Popullit Shqiptar.

Melbourne, 4 Janar 2017.

PASOJAT E TËRHEQJES AMERIKANE NGA ROLI NDËRKOMBËTAR

January 3, 2017 by dgreca

Nga Frank Shkreli/Në më pak se dy javë e gjysëm, pas dy mandateve, Presidenti i Shteteve të Bashkuara, Barak Obama i dorëzon çelsat e Shtëpisë së Bardhë Presidentit të zgjedhur, Donald Trump. Politika e jashtëme amerikane dhe roli i Shteteve të Bashkuara në arenën ndërkombëtare në përgjithësi dhe politika e jashtme e administratës së Presidentit Obama gjatë 8-viteve të fundit, në veçanti — ishte subjekt i debateve të ashpëra gjatë fushatës elektorale për president të SHBA-ave, gjatë vitit të kaluar. Kandidati republikan, Trump ka kritikuar politikën e jashtme të administratës Obama duke thënë se roli i Amerikës në botë ka rënë dukshëm gjatë qeverisjes së Presidentit Obama, por pa dhënë hollësi se çfarë roli ndryshe do të luaj Amerika, në arenën ndërkombëtare, gjatë mandatit të tij si prresident i Shteteve të Bashkuara. Politika e ardhëshme dhe cili do të jetë roli amerikan në botë, nën udhëheqjen e Presidentit Trump, mbetet për tu parë, megjithse ekspertë të ndryshëm të politikës së jashtëme si dhe disa antarë të Kongresit amerikan, përfshirë edhe disa senatorë të njohur republikanë, kanë kritikuar ashpër tanimë deklaratat e Donald Trump-it në lidhje me politikën e jashtme që ai mund të ndjekë, me të filluar nga detyra me 20 Janar. Ndonëse nuk dihet se ç’drejtim do të marrë politika e jashtme amerikane dhe cili do të jetë roli i Shteteve të Bashkuara të Amerikës në botë në të ardhmen, nën drejtimin e administratës Trump – politika e jashtme e 8-viteve të kaluara të administratës Obama ka filluar të analizohet dhe rënja e rolit të Amerikës në botë — gjatë kësaj periudhe — të kritikohet nga ekspertë të politikës së jashtme dhe nga akademikë.

Njëri prej këtyre akademikëve është Profesori Robert J. Lieber i çështjeve qeveritare dhe i politikës ndërkombëtare pranë Universitetit të njohur jezuit Georgetown në Washington, autor i 16 librave mbi marrëddhëniet ndërkombëtare dhe mbi politikën e jashtme amerikane dhe këshilltar në këtë fushë pranë disa dikastereve të qeverisë amerikane. Në librin e tij të fundit, “Tërheqja dhe Pasojat: Politika e Jashtme Amerikane dhe Problemi i Rendit Botëror”, botuar disa muaj më parë, Profesori Lieber konsideron se roli ndërkombëtar i Amerikës është zvogëluar dukshëm në botë gjatë 8-viteve të fundit dhe njëkohsisht mbron tezën për një rol më të fortë amerikan në botë. Ai beson se megjith këtë rënie të rolit amerikan në botë gjatë viteve të fundit, sipas tij, heret ose vonë, Amerika do të detyrohet t’i këthehet rolit udhëheqës në botë, sepse tërheqja e Shteteve të Bashkuara nga roli i saj tradicional i pothuaj 100-viteve të kaluara, do të ketë pasoja, jo vetëm për botën, por edhe për vet Amerikën dhe sigurimin kombëtar të saj. Ai pohon se vitet e fundit, Shtetet e Bashkuara, “Janë tërhequr nga roli udhëheqës historik në marrëdhëniet ndërkombëtare, ndërkohë që Administrata e Presidentit Obama është përpjekur të pajtojë kundërshtarët e Amerikës, ndërsa ka treguar një indiferencë ndaj aleatëve të saj. Presidenti Obama kishte paralajmëruar mos shkeljen e ‘vijave të kuqe’ dhe pastaj s’bëri asgjë për të mos lejuar shkeljen e tyre, siç ishte rasti i përdorimit të armëve kimike nga Presidenti i Sirisë Bashar Al Assad.” Ishte ky një rast, që sipas Profesorit Lieber, tregoi qartë të vërtetën e pakëndshme në lidhje me angazhimet e Amerikës ndaj aleatëve dhe vuri në pikëpyetje përdorimin e forcës ndaj kundërshtarëve të Shteteve të Bashkuara. Administrata e Presidentit Obama, shkruan Profesori amerikan, preferonte që Shtetet e Bashkuara të luanin rolin e ‘udhëheqsit nga mbrapa’, përballë luftës katastrofale civile në Siri, përballë barbarizmave të ISIS-it në Lindjen e Mesme dhe në Afrikën Veriore, përballë politikave grabitqare të Rusisë në Europën Lindore dhe sjelljeve të Kinës në Azinë lindore”.

Profesori Robert Lieber shprehet në librin e tij, “Tërheqja dhe Pasojat: Politika e Jashtme Amerikane dhe Problemi i Rendit Botëror”, se “Pasojat e këtij eksperimenti ‘realist’ të administraës Obama, “Kanë qenë tepër të dëmshme, kanë shkaktuar vuajtje dhe njëkohsisht kanë bërë që Shtetet e Bashkuara të humbnin kredibilitetin e tyre, jo vetëm me miqtë por edhe me armiqtë e tyre.” Megjithëkëtë, ai shkruan se “Amerika e ka mundësinë për të udhëhequr, por nëqoftse në të ardhmen ajo nuk merr përsipër luajtjen e një roli më të madh dhe më të fortë në botë, ka të ngjarë që gjëndja ndërkombëtare të bëhet edhe më e rrezikshme se ç’është tani, me kërcënime në shtim e sipër, jo vetëm ndaj stabilitetit rajonal dhe rendit ndërkombëtar por edhe me pasoja serioze për vetë interesat kombëtare të Amerikës”, thekson Profesori i Universitetit Georgetown.

Roli udhëheqës i Shteteve të Bashkuara në botë është unik, sipas Profesorit Robert Lieber. Për këtë — nënvijon ai — historikisht, kanë qenë dakort si elementët liberalë ashtu edhe ata konservatorë të dy partive kryesore politike të Amerikës. Ata, shkruan ai, mund të kenë patur ndryshime midis tyre në lidhje me mënyrën e zbatimit të këtij roli, se ku dhe si duhej të angazhoheshin Shtetet e Bashkuara ndërkombëtarisht, por ama ata gjithmonë kanë rënë dakort, ashtu siç është shprehur edhe ish-Presidenti Bill Clinton, “Amerika mbetet një vend i pazëvëndsueshëm për botën”, thekson Profesori Lieber. Ai shkruan se në të kaluarën, Amerika “Ka shërbyer efektivisht, jo vetëm në rolin udhëheqës në botë dhe si mbështetëse dhe promovuese e demokracive liberale dhe e ekonomive të tregut, por edhe si ruajtëse dhe mbrojtëse e rregullave dhe normave të rendit ndërkombëtar.”

Profesori Lieber thekson në librin e tij të fundit, se pa një ri-angazhim të tillë ndaj rolit udhëheqës të Shteteve të Bashkuara në botë, dera mbetet e hapët për kundërshtarët e Amerikës dhe të aleatëve të sajë, që të ushtrojnë influencën e tyre, pasojat e të cilave kanë qenë tragjike, si ishte rasti i krizës në Siri dhe në Libi, pasoja këto që janë shtrirë dhe kanë prekur stabilitetin politik dhe ekonomik të Europës. “Një Evropë stabile, e begatë dhe demokratike, historikisht, ka qenë dhe është në interesin kombëtar të Amerikës”, pohon Profesori Lieber. “Por vështirsitë me të cilat përballet sot Evropa janë përkeqësuar nga mos vullneti i Amerikës për të ndërhyrë fillimisht në krizën e Sirisë.” Për më tepër, në lidhje me shtetet baltike dhe me Ukrainën, shkruan Profesori Lieber, përgjigja e ngadaltë dhe jo efektive e Amerikës ndaj ndërhyrjes dhe ndaj agresionit rus, përbëjnë një kërcënim ndaj rendit botëror, pikërisht si përfundim i mungesës së një angazhimi të Shteteve të Bashkuara ndaj organizatave siç është aleanca NATO.

Profesori Robert Lieber bën thirrje për një politikë të jashtme më aktive nga ana e Shteteve të Bashkuara, ndërkohë që paralajmëron presidentin e ardhëshëm të Shteteteve të Bashkuara që t’i kushtojë një vëmendje të posaçme rëndësisë që ka kredibiliteti i udhëheqjes amerikane në botë, ndërkohë që administrata e re fillon përpilimin e politikës së ardhëshme të Shteteve të Bashkuara në fushën ndërkombëtare. Profesori i Universitetit Georgetown, Robert Lieber përfundon duke thënë se vitet e fundit, “janë shtuar kërcënimet ndaj Amerikës dhe ndaj rendit ndërkombëtar, rend të cilin ne kemi bërë aq shumë për ta ndërtuar”, gjatë dekadave. “Si përfundim”, shkruan ai, “Presidenti që fillon nga detyra më 20 Janar do të përballet me një detyrë të rëndë për të rivendosur aftësitë dhe kredibilitetin amerikan nga të cilat varet, jo vetëm sigurimi dhe vlerat e Amerikës, por edhe sigurimi i miqëve dhe i aleatëve tanë”.

Nga deklaratat e deri tanishme të presidentit të zgjedhur Donald Trump dhe të këshilltarëve të tij të politikës së jashtme, nuk është e qartë se cila do të jetë politika e jashtme e administratës së ardhëshme dhe cili do të jetë roli i Shteteve të Bashkuara në botë gjatë mandatit të tij. Pikëpamjet e tija mbi politikën e jashtme nuk janë të qarta dhe kjo vihet në dukje edhe nga një sondazh i kohëve të fundit nga rrjeti televiziv amerikan CBS, ku, sipas të cilit, vetëm 46 për qind e amerikanëve shprehen se besojnë që Z.Trump i ka aftësitë të menazhojë një krizë ndërkombëtare, ndërkohë që 47 thonë se besojnë në aftësitë e tija për të përdorur forcën ushtarake ku dhe kur të jetë e nevojshme. Historikisht, sipas këtij rrjeti televiziv, sondazhi tregon se Z. Trump fillon nga një pozitë e dobët në këtë fushë. Por është tepër heret të bëhet një vlerësim dhe mbetet për tu parë se cili do të jetë roli i Shteteve të Bashkuara në arenën ndërkombëtare gjatë katër viteve të ardhëshme të administratës Trump.

Prandaj, në këtë periudhë pasigurie të rolit amerikan në botë, mbetet shpresa tek Kongresi i Shteteve të Bashkuara për të ruajtur sado pak një balancë në këtë fushë, për të siguruar aleatët dhe për të paralajmëruar kundërshtarët, se Shtetet e Bashkuara të Amerikës nuk e kanë ndër mendë të tërhiqen nga roli i tyre historik në botë. Ky, në të vërtetë, ishte edhe mesazhi i tre senatorëve republikanë, John McCain, Lindsey Graham dhe Amy Klobuchar, të cilët bënë një turne në Evropë ditët e fundit, ndërsa vizituan shtetet baltike, Ukrainën dhe Gjorgjinë, me qëllim për të siguruar vendet aleate dhe partnerët se Shtetet e Bashkuara do t’i mbështesin ato, pa marrë parasyshë deklaratat e Donald Trump-it për Putinin dhe dyshimet që ai mund të ketë shprehur në lidhje me organizatën NATO. Senatori veteran John McCain theksoi se Shtetet e Bashkuara duhet të kundërshtojnë Vladimir Putinin dhe politikat e tija agresive ndaj vendeve fqinje, ndërsa senatori Lindsey Graham u shpreh gjatë asaj vizite në Evropë se Shtetet e Bashkuara duhet të vendosin më shumë sanksione ekonomike kundër Rusisë putiniste. Nepërmjet një deklarate të senatorit Graham, tre senatorët republikanë të Amerikës, u përpoqën të sigurojnë aleatët në Evropë për një rol më të fortë amerikan në politikën e jashtme duke theksuar se, “Mesazhi ynë për mbarë rajonin është se shpresojmë që në 2017-ën Amerika të bëjë më shumë. Do të bëjë më shumë në frontin ekonomik dhe ushtarak…Ne do të bëjmë më shumë kundër Rusisë. Ata u përpoqën të ndërhyjnë në zgjedhjet tona, ata po minojnë demokracitë në mbarë rajonin. Më shumë sanksione në sektorët energjetik dhe financiarë për t’u lënë të kuptojnë se ka arritur kulmi.”

Në librin e tij, “Tërheqja dhe Pasojat: Politika e Jashtme Amerikane dhe Problemi i Rendit Botëror” shkruan se, “Diplomacia është shumë më efektive kur mbështetet nga forca dhe nga vullneti për të përdorur forcën.” Gjuha e forcës është e vetmja gjuhë që kuptojnë tipat e Vladimir Putinit. Shpresojmë që Kongresi amerikan të insistojë në këtë të vërtetë dhe të rivendosë rolin amerikan në botë, ndërkohë që administrata e Presidentit Trump përpilon politikën e saj të jashtme dhe rolin që do të luajnë Shtetet e Bashkuara në arenën ndërkombëtare në muajt dhe vitet e ardhëshme. Është provuar herë pas here, gjatë shekullit të kaluar, se roli i Shteteve të Bashkuara në botë nuk mund të zëvendësohet nga askush tjetër. Shëmbulli më i mirë për këtë të vërtetë është rasti i Kosovës!

Ndërlikimet e pesë fjalëve më të përdoruara të politikës të 2016-tës

January 3, 2017 by dgreca

Pamflet Nga Rafael Floqi/

Kompania Google procedon trilionë kërkime çdo vit, dhe ne fund të vitit në Mountain View, në Californi jepet renditja e fjalëve më të përzgjedhura ne motorët e kërkimit për vitin 2016. Shumë nga frazat, çuditërisht, pasqyrojnë ngjarje kombëtare, temat e lajmeve dhe fenomenet të cilëve iu është kushtuar rëndësi gjatë gjithë vitit. Kështu fjala më e klikuar ishte termi “Powerball”, i cili lidhet me çmimin e parë të lotarisë $ 156 milionëshe në fillim të 2016 që u fituan nga tre mbajtës biletash. Pastaj renditen fjalët “Prince”, “Hurricane Mateu”, “Pokemon Go” dhe “Slither.io”, që gjenden në pesëshen e parë, ndërkohë që “Trump” dhe “Hillary Clinton” mbyllin listën nga fundi. Lista e plotë ishte 1. Powerball, 2. Prince 3. Hurricane Matthew 4. Pokemon Go 5. Slither.io 6. Olimpiada 7. David Bowie 8. Trump, 9. Zgjedhje dhe 10. Hillary Clinton.

Kjo tregon se për amerikanët dhe për botën anglisht folëse, ikonat e artit Prince e David Bowei. apo lotaria e Powerball e loja “Pokemon Go” janë më të rëndësishëm, sesa zgjedhjet dhe kandidatët presidencialë e fjalët e politikës . Kjo ndodh në SHBA por në Shqipëri nuk ndodh kështu. Politika më e anatemuara mbizotëruan kërkimet për fjalët shqipe. Kështu në mungesë të një sondazhi nga Google nga sitet shqiptare sipas një informacioni kryesojnë, disa fjalë të huaja që shpesh kanë hyrë me kuptime apo shqiptime të gabuara, që pavarësisht dukjes lidhen ngushtë me njëra-tjetrën. Le të shohim pesë të parat dhe ndërlikimet e tyre. Përgjithësisht kur ‘Importohet” një fjalë nga një gjuhë e huaj, ajo hyn bashkë me objektin apo nocionin e ri që sjell, por më vonë i nënshtrohet ligjeve fonetike të shqipes apo të folësve të shqipes që e përtypin, mbllaçitin, shkurtojnë, shartojnë, adaptojnë atë sipas qejfit. Në fillim të shekullit për t’u dukur më modernë dhe për të shmangur fjalët turke u futën në shqip fjalë dhe terma italianë e francezë aq sa, sot mund të çuditemi pse ne në Shqipëri themi sutjena e reçipeta e në Kosovë i thonë shqip jelek (me zgjerim kuptimi),apo ne themi kanotierë dhe ata majicë.

Por kjo analizë nuk është thjesht gjuhësore, por politiko- socio-linguistike e përtej, si e tillë ka vend për humor. Të ndalim tek pesë fjalët “e importuara” në shqip nga politika . E para fjalë është “kanabis”, e dyta “vetting” e treta “hashash”, e katërta “dekriminalizim” dhe e fundit “chek-up”. Ashtu siç kanë hyrë në shqip këto fjalë dhe në përdorimin që kanë marrë, janë transformuar, kopjuar, shabllonizuar, transformuar, madje dhe përdoren me kuptim të zgjeruar e madje deri në kuptim të kundërt nga origjinali. Dëshmi e erudicionit të parisë sonë…

E para fjalë është “kanabis”, e cila ka marrë përdorim të gjerë, madje kësaj qeverisje i takon dhe neologjizmi “kanabizim” ( që ngjan si “kanibalizim” ) që do të thotë ta bësh dhe spinaqin kanabis, të që do të thotë si në atë parullën komuniste, t’u qepemi kodrave e maleve e t’i bëjmë ato më pjellore se edhe fushat Por boll u morëm me fjalë dhe zhvillimet që ka marrë ajo në kohët e sotme, por le të shohim bimën fajtore, “Kanabis”, që mbajti me bukë disa mijëra familje ne fshat, që ngjiteshin maleve qysh në orën pesë dhe mbushi xhepat e bosëve te drogës . Po për çudi asnjë bos i kapur vetëm “kultivues të mjerë për 20 mijë lekë dita” të futur në burg me shumicë sa u detyruan të bëjnë dhe amnisti.

Në fakt Cannabis sativa është një bimë njëvjeçare barishtore e gjinisë kanabis, një specie e familjes Cannabaceae. Njerëzit e kanë kultivuar kanabis në shekuj. Gjatë gjithë historisë është përdorur si një burim fibrash industriale për thasë, e si vaj farërash, si ushqim, por edhe për qejf, për përdorime fetare dhe shpirtërore, si dhe në mjekësi. Çdo pjesë e bimës korret në mënyra të ndryshme, në varësi të qëllimit të përdorimit të saj. Si lloj botanik është klasifikuar qysh në fillim nga botanisti Carl Linnaeus në 1753. Po pse “kanabis” kur kemi fjalën e bukur shqipe “ kërp”, që rrjedh nga ( lat. Canabis, it. canapa) me rotacion të ngulitur, që tregon se është fjalë e trungut të vjetër të shqipes. Farat e kësaj bime janë përdorur për të bërë vaj kryesisht, vaj kërpi që mund të përdorej për gatim, për llamba ndriçimi, për llaqe ose për ngjyra druri. Edhe sot kjo ruan emrin e mirë si kërp industrial, ai mund të përdoren si ushqim për zogjtë në kafaz, si një burim të mirë ushqyes për shpendët, si në formë farash kërpi. ( Ju lutem mos u thoni ketë malësorëve të fshatit Dedaj të komunës Shkrel, ku për kërp industrial u prangosën 35 vetë, pasi policia dhe drejtësia nuk e dinte dallimin). Fajin nuk e ka kërpi në vetvete, por vetëm ajo fara e keqe sativa. Lulja e së cilës (dhe në një masë më të vogël gjethet, rrjedhimisht dhe farat) përmbajnë disa komponime kimike psikoaktive të njohura, si cannabinoide, që kur konsumohen kanë qëllime rekreative, të dallditjes të transit shpirtëror. Ka një dallim kur “malli” përgatitet nga lulet quhet (marihuana) kur merret nga gjethet nga nxjerrja e një ekstrakt rrëshinor ( shndërrohet në hashish), që konsumohen si cigare me të dredhur, me nargjile apo duke e mbllaçitur. Dhe për kuriozitet kjo bimë ka ca si lule mashkullore edhe femërore sa pjellore aq edhe sterile. Shumica e farërave “të femërizuara” janë kthyer artificialisht në “hermafroditite” femërore pa gjene mashkull, duke e trajtuar bimën me hormone, apo me substancën e thiosulfatit të argjendit. Kështu sugjeroj që kjo bimë të jetë simbol i ylberit LGBT) Lypset që policia jonë ”e panjollosur “në vend të korrë në male, le të gjejë furnitorët e farërave, madje dhe ata të këtij kimikatit e t’i bëjë të gjitha bimët sterile. Boll i lodhi policët skërkave…

Të shohim fjalën e dytë “Vetting”, siç duket, duhet të ketë ardhur nga anglishtja, kjo folje?

Po të bëjmë në analizë të shkurtër të fjalës, ajo rrjedh nga një shkurtesë “ang. vet” apo si folje (ang. Vetting), që fjalë që kaq shumë u dëgjua në fjalimet e politikanëve. Jo më kot vlerësohet, si fjala e dytë më e përdorur këtë vit, dhe po te kishte një fjalor të plotë të albanglish ( siç ka spanglish) do të ishte fjala “Vetting”, apo në shqip i përçudnuar “vettingu” me dy “t” dhe me mbaresën “u”, që fjalë për fjalë, do të thotë rishikim, rikontroll, rishoshitje, qëmtim. Kjo fjalë kaq shumë u fol e u shpërfol ne fjalime dhe deklarata politike nga kryeministri e nga politikanët dhe ambasadorët, nga gjyqtarët, ministrat, deputetët sa shqiptarët kuptuan si në kohën e Skënderbeut që duhet pyetur Venecia për ligjin,edhe vendi ynë e ka kanunin e tij para Magnakartës. Por ajo që populli kuptoi më mirë është se ajo është një fjalë, që të gjithë bëjnë sikur e duan dhe asnjë se do…

Kuptuan se mund të shpallen e shpiken ligje, por kur nuk ka vullnet për t’i zbatuar, nuk kanë për t’u zbatuar kurrë, ose do te kalojnë ne një filtër idiot, si për heqjen e te drejtës për t’u zgjedhur për një mospagimin e një gjobe qarkullimi. Kështu disa njerëz u ndotën nga “vettingu”, të tjerët u anatemuan, por kriminelët ngelën dhe u bënë vetëm subjekte mediatikë. Por ç’ qenka kjo fjalë që gëzuaka e trimëruaka Rilindjen e frikësuaka gjyqtarët e lënka pa frymë opozitën? Por të shohim kuptimin e fjalës- “kuçedër”, sipas fjalorit Merriam-Webster :

Çfarë do të thotë të bësh “ang. vetting” apo “vet” për një kandidat për një pozitë të caktuar? A ka të bëjë kjo folje, diçka me fjalën me veteran “një person me përvojë të gjatë”? Duke pasur parasysh se sa përvojë të gjatë kanë këta gjykatës, kur të ardhurat vetjake i kalojnë me dhjetëra fish të ardhurat nga pagat, ndoshta, por sidoqoftë, sipas fjalorit është tregues se një gjë ose një person është verifikuar, i provuar i pastër, i vërtetë.

Interesante, apo jo, kjo fjalë nuk është e lidhur fare me kësisoj me veteranët, por me një fjalë tjetër që nuk ka të bëjë aq shumë me njerëzit e njerëzillëkun, por me atë çka janë shndërruar njerëzit sot( në kafshë,) pro me fjalën veteriner, doktor kafshësh, apo siç i quanin me ironi në Kamzë në kohën e universitetit “hajvan doktor”. Amerikanë për gjithësisht janë të drejtë për drejtë kur duan ti bien shkurt. Pra në vend të fjalës “veteriner” shkurt “vet” ” mjek kafshësh.” Prej nga ku folja “vetting”, pra të këqyrësh kafshët, të vizitosh kafshët. U lodh i ziu ambasadori Lu t’ua shpjegonte shqiptarëve këtë fjalë, por më kot.

Kështu “vetting” do të thotë t’i çosh dhe t’i kontrollosh kafshët tek veterineri. Në fakt ky emër u shkurtua në “vet” nga mesi i shekullit të 19-të dhe, brenda disa dekadave, nga emri i shkurtuar ‘vet” për veteriner u kthye në një folje me kuptim “të subjektit (vet i kafshëve) në ekzaminim mjekësor.” Por folja shpejt është aplikuar edhe për qeniet njerëzore, si dhe, me zgjerim kuptimi si një folje a emër foljor që ” tregon një kontroll mjekësor tek veterineri.” Kjo sikur ka lidhje me atë fjalën “ang. chek up” Deri në fillim të shekullit të 20, kjo fjalë mori në kuptimin figurativ me të cilën njihet sot “për t’ia nënshtruar një person një shqyrtim, për t’i zbuluar të metat.” Me pak fjalë për të kontrolluar një soj të ri “kafshësh” të kohëve pas diktatoriale, se për ato para diktatoriale, ka një fjalë tjetër, që këtë vit pak u dëgjua, “lustrim”.

Por të ndalim tek fjala e tretë fituese, po jo aq e panjohur por këtë vit, edhe në sajë të farave të zgjedhura me cikël të shpejtë vietnamez, në vend të rritej shumë për së larti u rrit për së gjeri. Nuk di pse shqipot i thonë, hashash, ndoshta se bën rimë me kallash, por dhe arabët, nga ku e ka dhe origjinën fjala thuhet “Hashish” që bën rimë me bakshish, apo shish, shtizë si tek fjala shishqebap, po siç duket kësaj here e kanë gjetur si më kollaj fjalën “hashash” Fjala arabe ḥashīsh njihet se ka hyrë pak a shumë njëkohësisht me duhanin në Evropë është regjistruar së pari qysh në vitin 1598.

Hashashi është një substancë pak a shumë e errët që rrjedh nga bima e kanabisit, e përpunuar nga metodat që e nxjerrin rrëshirën me tretës alkooli dhe me ujë të ngrohje për të krijuar pllaka apo çokollata ose me edhe me metoda gati për t’u transportuar jashtë shtetit, apo në tregun vendas. Me që hashashi anglez ishte i zi i pisët (mos marrim në sysh Lazaratin që e ka jeshil të pastër), si një farë kallëp sapuni. Wikipedia thotë nëse ju doni për të pini hashash të errët, mund të shkoni në vende të tilla si Holanda dhe ta blini atë në një “Koço shop”, më falni një “Coffee shop” një “dyqan kafeje”; dhe pastaj t’ja merrni një këngë të vjetër sarhoshësh-hashashi me titull: “Kuptimi i jetës sipas “El Saimirit “ apo ”Në gjurmë të Eskobarit, K. Balili”, thotë :

Tymos hashash, flit hashash

ha hashash, fli hashash

bli hashash, qaj hashash

thaj hashash, shit hashash!

Ju lutem kur ta këndoni këtë këngë, mos ta dëgjojë ministri Tahiri, se do t’u mallkojë që shani policinë, apo zëvendësi i tij sarandjot, Stefan Çipa, që do t’u nxjerrë statistikat që nga koha e komunizmit, kur mbillnin kanabis në Kamëz dhe e shisnin në Itali kontrabandë për të luftuar kapitalizmin e degjeneruar. Dhe mbi të gjitha kujdes se mos prishin namin e mirë që ka kanabisi i Lazaratit.

Por të ndalim tek përcaktimi fjalës :”Hashish/ hashash quhet ” Rrëshira e përqendruar e luleve femërore të bimëve si (Cannabis sativa or Cannabis indica) që tymoset, përtypet ose pihet për shkak të efektit intoksikues të quajtur çaras. Të tjerat i kuptoni vetë. Për më shumë pyesni Ramën në Facebook, pasi edhe ai nuk është pa përvojë tymosje, siç thonë gojët e liga. Si kjo një anekdote urbane që unë s’e besoj dhe aq.

Kryeministrit tonë ia shkrep ndonjëherë në mes të natës, siç ka thënë vetë, t’ia hipë taksisë dhe të kontrollojë ROGL-të ( më falni ngatërresën në kohë) të vizitojë doganën e Durrësit. Komandanti i policisë kufitare i kapur në befasi rreshtoi të gjithë policët tok me policin e qenit. Po a mbahej qeni i drogës, me të ndjerë erën tentonte, t’i sulej kujt thoni ju? Gjejeni vetë?

Të nesërmen për sjellje të pa hijshme në publik, qeni u eutanaziua…

Le të ndalim tani tek një fjalë më frikë ndjellëse dhe një çështje më serioze. Një nga çështjet më të mediatizuara për momentit është ajo “dekriminalizimit” që thuhet se në fund të vitit dha rezultatet e pritura . Nga një kokë për çdo forcë politike, dhe kjo shihet si arritje e PS pasi nga 19 copët e krahut të Ramës, u gjet vetëm një dhe me gjithë dashurinë e kryeministrit për njerëz me shumë emra, ndodhi dhe epilogu i ‘Shkëlqimit të rënies të z. Roshi”. Pra, me sa kuptohet, nga ajo që po thonë publikisht ligjvënësit tanë, si i tha dhe z. Rama Lul Bashës, mos më hiqet si i virgjër) se nuk do të ketë më kandidatë për deputetë, kryetarë bashkie madje edhe në poste të larta të administratës publike me precedent apo ndjeke penale. Por mjafton vetëm të analizojmë fjalën “dekriminalizim” për të kuptuar efektin e saj. Në fillim kemi parashtesën “de-” që ka origjinë latine dhe në shumë gjuhë, përfshirë gjuhën angleze, merr kuptimin e diçkaje që hiqet etj.; edhe fjalën krim, që do të thotë një vepër penale për të cilën ndëshkohesh. Në një hulumtim në internet www.collinsdictionary.com, kërkova shpjegimin e fjalës “decriminalization”. Më dolën këto shpjegime: decriminalize ose decriminalise (folje) – to remove (an action) from the legal category of criminal offence (ta heqësh apo nxjerrësh (një veprim) jashtë kategorisë së veprave apo kudravajtjeve penale); me shembull: to decriminalize the possession of marijuana (të dekriminalizosh mbajtjen (posedimin) e marijuanës).

Prapë këtu marijuana, si dreqin lidhen këto fjalë kështu?! Siç duket, e ka fajin realiteti sureal shqiptar, ku Ministria e Rendit është shndërruar në Ministri Bujqësie, për shkuljen e bimëve te këqija, ku policia dërgon helikopterë dhe policë me maska me lopata për të kositur kanabis. (Saimir të paktën jepu ndonjë kosore apo kallë siç i thonë në veri) . Sot në Fjalorin e Shqipes, kanabisi duket se është metastazuar. Duket se qeveria Rama që deklaronte se do te luftonte tregun informal, dhe siguronte 300 mijë vende pune e realizoi këtë me kulturën e kërpit sativa dhe me largimin e mbi 200 mije vetëve në azil për shkak te humbjes se shpresës. Kërkesat e opozitës për dekrimininalizimin pollën një mi. Duket se te gjithë Maliqët tërheqin nga vetja…

Po e pesta fjalë që ka marrë të drejtën e qytetarisë, është fjala e panevojshme angleze “ Check –up”, pse duhet një fjalë anglisht, kur kemi fjalën a togfjalëshin e bukur shqip “vizitë mjekësorë” apo kontroll. Siç duket për këtë fjalë duhet të pyesësh ministrin e mjekësisë z. Ilir Beqja i cili do të përpiqet të shpjegojë se kjo lindi si fjalë me rëndësi, për të mbuluar disa koncesione, dhe se për vizita mjekësore falas, siç e tha dhe kryeministri ynë në “Mea kulpa”-n e fund vitit”, gjindja do të vazhdojë të pagojë tek doktori, por për “chek up”, falas, jo kurrsesi.

E kështu lum ne që “Fjalori ynë” na u shtua këtë vit me disa fjalë të reja, në thelb, të panevojshme, dhe humbi një fjalë të lashtë me rëndësi “shpesa”. Asnjeri se di ku gjendet, disa thonë prapa diellit, por as dielli s’merret vesh ku lind e ku perëndon. Nejse kjo është histori tjetër, sidoqoftë kryeministri ynë, ende nuk ka mësuar atë që thoshte Napoloni se : “Një lideri vërtetë është një shitës i zoti shpresash”.

FAN S.NOLI PER FAIK KONICEN

January 3, 2017 by dgreca

* Të gjithë autorët shqiptarë që vijnë pas Konicës janë nxënësit e tij, duke përfshirë dhe shkruesin e këtyre radhëve./

… E kam takuar Konicën për herë të parë më 1909. Ishte diçka që nuk kam për ta harruar kurrë. Më kishte shkruar nga Londra se do të vinte në Boston i veshur me kostum shqiptar. Ideja ishte që të dilte fotografia e tij në gazetë dhe të shfrytëzohej rasti për të propaganduar çështjen kombëtare shqiptare, e cila ka qenë pasioni i gjithë jetës së tij. Unë mbeta i shtangur. Si prift ortodoks i modës së vjetër, në atë kohë unë vetë mbaja një mjekër të gjatë të zezë, për të cilën më duhet të pranoj se nuk u pëlqente djemve të Bostonit. E merrja me mend se sa do të dëfreheshin ata djem po të më shihnin duke ecur me një burrë të veshur me fustanellën shqiptare. Ndonëse nuk kisha parë kurrë ndonjë fustanellë greke, një lloj fundi i balerinave. Unë isha i shkurtër e i bëshëm, Konica ishte i gjatë e i thatë, kështu që të dy do të dukeshim si Don Kishoti me Sanço Pançën të arratisur nga ndonjë cirk. Sa u habita këtë herë kur pashë se djemtë e Bostonit e harruan gjithçka lidhur me mjekrën time dhe thjesht zunë të shihnin Konicën me adhurim. Atëherë e kuptova se fustanella shqiptare nuk ishte fustanellë qesharake greke, por diçka që i ngjante kiltit të skocezëve dhe se i përshtatej shumë një burri të pashëm si Konica.

Meqë ra fjala, lexuesi mund ta gjejë në librin e Konicës ndryshimin ndërmjet kostumit grek dhe veshjes shqiptare: është e vërtetë se grekët e kanë përshtatur nga shqiptarët, por ata u përpoqën ta stërhollojnë sa që e bënë një veshje grash me aq sa mundën.

Veshja e Konicës nuk ishte e vetmja gjë që më habiti. Thjest mbeta pa mend, kur ai nisi të më “mësonte” për çdo gjë në botë. Ishte njeri me kulturë të lartë. Gijom Apoliner, një shkrimtar dhe mik i tij, e ka quajtur “enciklopedi shëtitëse” që e fliste frëngjishten si një francez. Një shkrimtar tjetër, Zhyl lë Metrë, ka shkruar për të: “Ky i huaj që e shkruan kaq mirë gjuhën tonë”.

Si studiues i pasionuar i muzikës, Konica e adhuronte shumë Vagnerin. Një nga gjërat e para që bëri ai pasi u takuam, ishte të më tregonte për Vagnerin dhe operat e tij. Me këshillën e tij e pashë përherë të parë Parisfalin, kur u dha më 1910 në Boston. Në varrimin e tij, tridhjetë vjet më vonë, duke e ditur se sa shumë e donte Vagnerin, iu luta organistit të luante muzikën e Vagnerit nga kreu deri në fund.

Ka disa fakte që mungojnë në librin e papërfunduar të Konicës, fakte për Shqipërinë, që i kam mësuar prej tij. Për shembull, Konica flet për krenarinë e malësorëve shqiptarë. Zonja Durham e pranon këtë në librin e saj “Brenga e Ballkanit”. Kur përshkruan shpërndarjen e ndihmave në Maqedoni gjatë dhjetëvjeçarit të parë të shekullit të njëzetë, ajo na tregon se si gratë fshatare e rrethonin ditë e natë, duke i kërkuar ushqime dhe rroba. Ata vendoseshin rrotull shtëpisë ku banonte ajo dhe nuk largosheshin derisa të merrnin diçka. Edhe kur u shpjegoi se nuk kishte më asgjë për t’u dhënë, ato nuk shkuleshin. Kur zonja Durham vajti në Shqipëri, priste që t’i ndodhte njësoj. Për habinë e saj, askush nuk iu afrua për t’i kërkuar ndihmë.

Konica përmend edhe faktin se zonja Durham ka qenë një adhuruese e madhe e amvisës shqiptare. Ajo mendonte se vetëm amvisa holandeze mund të krahasohej me të për pastërtinë. Zonja Durham kishte të drejtë. Mjafton të shkosh për vizitë në shtëpitë e shqiptarëve në Shtetet e Bashkuara dhe mund ta shohësh dallimin ndërmjet amvisës shqiptare dhe shumë prej fqinjëve të saj që nuk janë shqiptare.

Një gjë që e ka lënë jashtë Konica është fakti që fqinjët ballkanas e italianë kanë shpifur se shqiptarët janë të egër e të pamëshirshëm. Zonja Durham na thotë se kjo nuk është e vërtetë. Ajo kishte parë fshatarët siçilianë se si i rrihnin pa mëshirë kuajt dhe gomerët, por kurrë nuk kishte qenë dëshmitare se si një shqiptar rrihte një kafshë. Unë e kam vënë re edhe vetë kur kam udhëtuar me kalë në Shqipëri. Sa herë vinim te ndonjë copë rrugë e vështirë, ishim të detyruar të zbrisnim dhe kafsharët gjithnjë përdornin fjalët përkdhelëse për t’u dhënë zemër kafshëve, si për shembull: “Hajde, vëlla. Ec, or bir; Nuk është dhe kaq e vështirë. Do ta kalojmë”.

Një shpifje tjetër e përhapur nga fqinjët tanë, është se shqiptarët qenkan njerëz që nuk u shtrohen ligjeve. E vërteta është krejt e kundërt. Ata u shumë më tepër se gjithë fqinjët e tyre. Statistikat e rajoneve të policisë në qytetet amerikane ku ka shqiptarë, dëshmojnë qartë se ata janë nga grupet më të mira ndër të gjithë të ardhurit e huaj. Përvoja ime e gjatë më ka vërtetuar se shqiptarët u binden ligjeve në shqipëri po ashtu siç u binden në Shtetet e Bashkuara. E keqja është se, kur fqinjët e Shqipërisë përpiqen të shkelin tërësinë e saj tokësore, atëherë shqiptarët “e paligj” ngrenë krye.

Kur përshkruan pamjet e bukura të Shqipërisë, Konica përmend shumë turistë të huaj që e kanë admiruar këte vend. Një emër, që megjithatë mungon, është ai i prozatorit, dramaturgut dhe kritikut muzikor francez, Roman Rolanit, i cili në njërin nga librat e vet flet për “kodrat e bukura të valëzuara të Shqipërisë”. Unë për vete i kam soditur nga maja e malit Tomor dhe nga kështjella e Krujës, kryeqyhteti i vjetër i Skënderbeut. Nuk kam parë gjithë jetën time gjë më të bukur.

Mjaft shtesa mund t’i bëhen kapitullit të Konicës për vetitë luftarake të shqiptarëve. Për shembull, kalorësit shqiptarë u bënë proverbialë në gjithë Europën pas vdekjes së Skënderbeut. Gjithë mbretërit dhe sundimtarët e Italisë, Francës, Britanisë së Madhe kanë marrë kalorës të lehtë shqiptarë për ushtritë e tyre. Konica më ka thënë një herë se në shekullin e shtatëmbëdhjetë, kur francezët kërkonin të lavdëronin një kalorës, shpreheshin: “E nget kalin si një shqiptar”.

Kemi disa dokumente italiane, që flasin për kalorësinë shqiptare dhe që na shpjegojnë se si Skënderbeu e shpëtoi mbretin Ferdinand të Napolit me kalorësinë e vet të lehtë. Sipas dëshmisë së historianëve bashkëkohës, Ferdinandi e kishte humbur davanë kur e braktisën banorët feudalë dhe u bashkuan me Rene Anzhuanë, që ishte rivali i tij francez dhe që pretendonte fronin e Napolit.

Dihet mirë se ushtritë mercenare të Rilindjes asnjëherë nuk bënë ndonjë betejë të vërtetë. Ata kujdeseshin jo për lavdinë ushtarake, por për pagat. Zakonisht krijohej një komitet i përbashkët i të dy ushtrive rivale dhe vendoste kush do të shpërblehej me fitoren. Për shembull, kur njëra nga ushtritë kundërshtare kishte epërsi të padyshimtë si numër, asaj i jepej fitorja pa e zgjatur shumë. Kur ushtritë ishin të barabarta nga numuri dhe komiteti nuk mund të merrte vesh se cila palë mund të fitonte, atëherë kurdisej një betejë e shtirë, në të cilën nuk dëmtohej ose nuk vritej askush, me përjashtim të ndonjë aksidenti. Por kjo manovër shërbente për të ndihmuar komitetin e përbashkët që të merrte një vendim.

Diçka e ngjashme ndodhi kur skënderbu zbriti në Itali me kalorësinë e vet të lehtë. Komandanti i ushtrisë kundërshtare konti Piçinino dhe Skënderbeu rregulluan një betejë të tillë të shtirë për të parë se cila nga të dy ushtritë do të kishte më shumë shanse për të marrë fitoren. Dy reparte të zgjedhura nga ushtria shqiptare dhe italiane bënë një paraqitje të kalorësisë dhe të aftësisë luftarake. Shqiptarët e fituan ndeshjen dhe kështu u mbyll gjithë kjo histori. Italianët asnjëherë më nuk e kundërshtuan epërsinë e kalorësisë shqiptare. Natyrisht, me turret ishte një pun krejt tjetër. Atëherë Skënderbeut i duhej të bënte beteja reale dhe të arrinte fitore reale. Turqve nuk u bënte përshtypje asnjë paradë.

Skënderbeu ka qenë, padyshim, një gjeneral i madh dhe ai meriton nderime të mëdha për kryqëzatën e tij heroike kundër turqve. Por ne nuk duhet të harrojmë se edhe ushtarët e tij meritojnë pjesën e tyre të nderit. Kryengritja shqiptare e viteve 1910 – 1912 kundër turqve tregoi se luftëtarët e çetave shqiptare ende e ruanin trimërinë dhe forcën e gjallë që kishin dëshmuar në kohët e vjetra në Skënderbeun. Vetëm për vetëm ata i mundën turqit, marshuan në Selanik dhe e detyruan qeverinë turke t’u jepte autonominë. Pas disa muajsh iu desh gjithë kombeve të Ballkanit që të bashkoheshin për t’i mundur po ata turq. Më 1920 atje u përsërit po ajo histori e përjetshme. Shqipërinë e kërcënonte copëtimi. Italia kishte pushtuar Vlorën dhe prapatokën e saj deri në Gjirokastër. Fqinjët e tjerë kërkonin copat e tyre sipas traktatit të fshehtë të vitit 1915. Vetëm një zë u ngrit për të kundërshtuar, ai i president Wilson. Por ai mjaftoi për të ngritur kombin. Malësorët shqiptarë të bregdetit jugor qenë të parët që u ngritën, pastaj i ndoqën edhe të tjerët. Brenda pak muajve italianët u hodhën në det dhe u detyruan ta linin Vlorën dhe rrethin e saj. Rreth njëzetë vjet më vonë, më 1940 grekët, pothuaj shtatë herë më të shumtë si numër sesa shqiptarët, nuk mundën ta përsëritnin këte marifet, ndonëse kishin mbështetjen e flotës angleze dhe të forcave ajrore angleze, që i penguan italianët të sillnin përforcime.

Tani disa fjalë për vendin e Konicës në historinë e Shqipërisë së sotme. Si mysliman dhe si përkrahës i një familjeje të vjetër aristokratësh nga Shqipëria e jugut, Konica kishte të gjitha mundësite që të fitonte poste të larta në Perandorinë Turke, ku Shqipëria bënte pjesë, që pas vdekjes së Skënderbeut. Në të vërtetë, shumë shqiptarë të tjerë gjatë shekujve ishin ngjitur në postet më të larta të Perandorisë Turke. Për shembull, kur Konica ishte i ri, Vezir i madh ose kryeministri i Perandorisë Turke ishte Ferid Pasha, një shqiptar nga Vlora.

Por kjo karrierë nuk e tërhiqte Konicën. Ai mendonte se misioni i tij ishte të luftonte për pavarësinë e Shqipërisë. Nga viti 1897 deri më 1912, dy nga pionierët më të shquar të pavarësisë së Shqipërisë kanë qenë Konica dhe Shahin Kolonja, botuesit e dy revistave shqiptare, që dolën jashtë: “Albania” dhe “Drita” përkatësisht.

Gjatë sundimit turk shqiptarët kishin harruar gjithçka për lavdinë e tyre të kaluar nën Skënderbeun. Konica ka qenë njeriu që e rizbuloi dhe e popullarizoi Skënderbeun e flamurin e tij, shqipen e zezë dy krenare në një fushë të kuqe. Ky flamur u bë simbol i pavarësisë kombëtare dhe më në fund u ngrit në Vlorë më 1912 nga Ismail Qemali kur Shqipëria u shpall shtet i pavarur.

Konica është quajtur si krijuesi i prozës moderne shqipe. Kur unë vendosa të bashkohesha me kryqëzatën për pavarësinë e Shqipërisë, e para gjë që më bëri përshtypje ishte mungesa e plotë e veprave letrare shqipe me vlera artistike. Por kur vajta në Egjipt më 1903, një atdhetar shqiptar, Spiro Dineja, më dha vëllimet e revistës “Albania” nga viti 1897 deri më 1903. I lexova të gjitha nga faqja e parë deri tek e fundit dhe atëherë e mësova se në shkrimet e Konicës ne e kishim atë që na duhej: letërsinë e mirë shqipe. Për më tepër, Konica zbuloi dhe popullarizoi shqiptarë të veprimtarisë letrare si Kristofordhi, Mitkoja, Fishta dhe Zako Çajupi. Me këshillën dhe udhëzimet e tij unë përktheva disa vepra nga Shekspiri, Ibseni, Edgar Alan Poeja dhe Don Kishotin e Servantesit. Të gjithë autorët shqiptarë që vijnë pas Konicës janë nxënësit e tij, duke përfshirë dhe shkruesin e këtyre radhëve.

GJUHËT INDOEVROPIANE…GJUHA SHQIPE

January 3, 2017 by dgreca

Nga Prof. Xhelal Zejneli/Gjuhët indoevropiane janë grup gjuhësh të cilat për nga krijimi i tyre janë të afërta. Ky grup i gjuhëve përbën familje gjuhësore të veçantë. Që nga lashtësia fliten ose janë folur në një brez të gjerë, prej skajit perëndimor të Evropës deri në cepin lindor të Indisë dhe deri në Turkestanin kinez, në zemër të Azisë. Prej zbulimeve gjeografike e këndej, këto gjuhë fliten edhe në zonat e të shpërngulurve në Amerikën veriore, qendrore dhe jugore, në Australi, në Zelandën e Re, pastaj në Siberi dhe gjetkë. Emërtimi“gjuhët indoevropiane” për këto gjuhë është më i vjetri dhe i pranuar nga të gjithë. Pothuajse po kaq i vjetër është edhe emërtimi “gjuhët indogjermane”, që përdoret në vendet e shprehjes gjuhësore gjermane. Në Angli ngandonjëherë shfaqet edhe emërtimi “gjuhët ariane”. Mirëpo, termi arian i përgjigjet gjuhës së indianëve dhe të iranianëve të vjetër, të cilët janë të vetmit nga indoevropianët që e kanë quajtur veten arianë.

Ngjashmëria ndërmjet gjuhëve indoevropiane, në shumë raste edhe sot është evidente. Për shembull fjala “tre” në indishten e vjetër është trayah, në greqishten e vjetër treis (në të vërtetë tres), në gotishte preis, në lituanisht trys, në sllavishten e vjetër trije, në latinisht tres. Kuptohet, ka edhe shumë fjalë të tjera që shqiptohen ngjashëm në disa gjuhë të kësaj familjeje. Në bazë të tyre, gjuhëtarët kanë ardhur në përfundim se në të kaluarën e largët banorët e hapësirave të lartpërmendura kanë folur në gjuhën e lashtë indoevropiane, d.m.th. në gjuhën e indoevropianëve të parë.

Supozohet se atdheu i parë i indoevropianëve ka qenë diku në Evropën Qendrore dhe Juglindore, por ka të tillë që e vendosin në Azinë Qendrore. Pothuajse para gjashtë mijë vjetëve fiset indoevropiane kanë filluar të shpërndahen duke kërkuar hapësira të reja për t’u vendosur. Në këtë kohë bashkësia e parë gjuhësore indoevropiane fillon të shpërbëhet. Kështu lindën më vonë edhe degët dhe nëndegët e familjes gjuhësore indoevropiane. Gjuhë të caktuara indoevropiane përfshihen në to në bazë të afërsisë së ndërsjellë, diku të madhe, diku më të vogël.

Gjuhët indoevropiane gjuhëtarët i kanë ndarë në dy grupe: në grupin satem dhe në grupin kentum. Në gjuhët që i takojnë grupit satem, velarët palatalë të indoevropianishtes së stërlashtë k, g, g h kanë kaluar në sibilantë.

Fjala satem buron nga gjuha avestike për numrin “njëqind” – satem. Ndërsa kentum rrjedh prej fjalës latine centum për numrin “njëqind”. Ka pasur studiues të cilët ndarjen e gjuhëve indoevropiane në satem dhe në kentum e kanë vënë në dyshim.Në familjen e gjuhëve indoevropiane bëjnë pjesë gjuhët, si më poshtë:

GJUHA SHQIPE

Përbën degë indoevropiane të veçantë. Nuk është aq e afërt me asnjërën nga gjuhët e njohura indoevropiane. Sipas gjuhëtarëve eminentë evropianë, sidomos gjermanë dhe austriakë, shqipja është pasardhëse e gjuhës ilire. Flitet: në Shqipëri, në Kosovë, në Kosovën lindore (Preshevë, Bujanovc, Medvegjë), në viset shqiptare në Maqedoni, në viset shqiptare në Mal të Zi, në Çamëri. Në Ballkan, gjuha shqipe flitet prej shtatë milionë shqiptarëve. Shqipja flitet edhe në ngulimet e arbëreshëve në Kalabri dhe në Sicili, në Zarë të Dalmacisë në bregdetin kroat (lagjja Arbanasi) etj. Shqipja flitet edhe në diasporën shqiptare në Evropë, në ShBA, në Kanada, në Australi. Një numër i madh i shqiptarëve banojnë në Turqi.

Gjuha shqipe i ka ruajtur tiparet thelbësore të trashëguara nga një fazë e hershme indoevropiane, siç janë sistemi i rasave dhe zgjedhimi foljor, natyrisht, me ndryshime të dukshme të përftuara në rrjedhën e shekujve. Ajo ka edhe një fond të konsiderueshëm fjalësh të trashëguara, si: ditë, natë, dimër, ujk, ujë, punë, zemër, i lehtë, i thellë, i rëndë, jam, kam, bie, ha, pi etj. Ky fond i trashëguar arrin në rreth 2000 fjalë të parme, nga të cilat janë formuar shumë fjalë të tjera të prejardhura, të përbëra dhe të përngjitura, si p.sh.: punëtor, punëtori, punishte, punoj, punim, punonjës, punëdhënës etj. Sipas studiuesve të huaj, shqipja ndodhet pikërisht te rrënja e gjuhëve indoevropiane.

Disa fjalë në GJUHËN ILIRE kanë shënuar shkrimtarët antikë. Emra të përveçëm vendesh e njerëzish janë ruajtur në veprat e shkrimtarëve antikë apo në mbishkrimet ilire. Për ilirët dhe Ilirinë bëjnë fjalë burimet e autorëve antikë grekë e latinë dhe bizantinë të hershëm, prej kohëve të lashta homerike deri në shekullin VII të e.s. (Ilirët dhe Iliria te autorët antikë, Instituti i Historish dhe i Gjuhësisë i USHT-së, 1965, vëll. I, ribotuar në vitin 2002).

Fise të veçanta ilire, panojët dhe tesprotët përmenden në poemat Iliada dhe Odisea. Emri i përbashkët ilirë del vetëm në shekullin V p.e.r. te Herodoti. Iliria e banuar nga ilirët, përmendet për herë të parë në gjysmën e dytë të shekullit IV p.e.r. nga Demosteni si fqinje perëndimore e Maqedonisë.

Nga gjuha ilire janë ruajtur pak glosa, si: sika – thika, peli – qelq (Epir), aspetos – i shpejtë (Epir), sabaja – një lloj birre etj.; emra njerëzish si Bardhyl; Dardania -dardhë, Dalmatia – delme – dele, ulkin – ujk, bala – balë, daz – dash etj.

GJUHA ARMENE

Po ashtu është degë e veçantë. E flasin armenët në atdheun e tyre dhe jashtë tij, armenët në emigracion. Njihet në dy forma:armenishtja klasike dhe armenishtja e sotme e re.

DEGA INDO-IRANIANE

Nëndega indiane– Gjuhët e vjetra indase: gjuhavede dhe sanskritishtja;gjuhët indase të mesme prakërt, siç janë: pali, shaurasen dhe maharashtri si dhe një numër i madh i gjuhëve të reja indase: gjuhët letrare – gjuha urde në Pakistan dhe gjuha hindu në luginën qendrore dhe perëndimore të Gangesit dhe në Rajasthan, gjuha guxharat në Guxharat, gjuha penxhap në rrjedhën e epërme të Indit, gjuha pahar në Himalaje dhe në Nepal, gjuha land në luginën qendrore të Indit, gjuha sind përgjatë rrjedhës së poshtme të Indit, gjuha marat në Maharashtri në anën e pasme të Bombeit, gjuha bihar në Bihar dhe në luginën lindore të Gangesit, gjuha orise në Orissi, gjuha bengale rreth grykës së Gangesit në Bengal.

Jashtë Indisë fliten gjuha sinkaleze në Sri-Lankë, gjuha nepale në Nepal, gjuha cigane ose rome, gjuhë e ciganëve apo e romëve evropianë.

Në Pakistan fliten sot 60 gjuhë, me gjuhën urdu si gjuhë kombëtare. Në Indi fliten sot 200 gjuhë, 14 nga të cilat mësohen. Ka dhe shumë dialekte. Gjuhë zyrtare është indishtja.

Në gjuhën sanskrit (indishtja e vjetër) është shkruar Mahabharata (Historia e madhe e Bharatas) njëri nga dy eposet e mëdha të letërsisë sanskrite në Indi, i konsideruar si një prej teksteve të shenjta hindu. Përfshin 110.000 kuplete (215.000 vargje) dhe mbase është poema më e gjatë në letërsinë botërore. Tema qendrore e saj është lufta ndërmjet dy familjeve që janë në lidhje fisnore, Kauravas dhe Pandavas, që në fund del fituese.

Mahabharata nuk është vepër e një poeti të vetëm, por përfaqëson një varg të tërë poezish të rapsodëve të Indisë së lashtë. Ka të ngjarë të jetë përpiluar ndërmjet viteve 400 para erës së re dhe 200 të erës së re.

Nëndegës iraniane të degës indo-iraniane i takojnë: prej gjuhëve të vjetra iraniane –gjuha avestike, d.m.th.gjuha e librave të shenjtëtë ithtarëve të Zaratustrës, gjuha e vjetër persiane me të cilën janë shkruar mbishkrimet të mbretit të Persisë – Darit dhe të trashëgimtarëve të tij; gjuhët e mesme iraniane: gjuha pehlevi, gjuhë persiane nga fisi i sundimtarëve Sasanid, gjuha part, horezmike dhe sodike e partëve dhe pasardhësi bashkëkohor i saj gjuha jagnobike në lindje të Samarkandit. Gjuha sodike ka qenë e afërt me gjuhën e vdekur skite që e kanë folur skitët.

Supozohet se nga gjuha skite rrjedh gjuha osete e sotme – gjuhë iraniane në Kaukaz. Në Azerbajxhan fliten gjuhët iraniane: gjuha tal dhe gjuha tat.

Në gjuhën kurde flasin 25 milionë kurdë të Kurdistanit, d.m.th. në Irak, në Turqi, në Iran dhe në Siri. Gjuha pashto ose afgane është gjuhë zyrtare në Afganistan, kurse gjuha baluxhe flitet në krahinën Baluxhistan të Pakistanit. Në Pamir fliten disa gjuhë pamiri.

DEGA BALTIKE-SLLAVE

Nëgjuhët baltike bëjnë pjesë: lituanishtja, letonishtja dhe prusishtja e vjetër e vdekur.

Gjuhët sllavepërbëhen prej tre grupeve: gjuhët sllave lindore, ku bëjnë pjesë: rusishtja, ukrainishtja dhe bjellorusishtja; gjuhët sllave perëndimore, ku hyjnë: polakishtja, polapishtja e vdekur, çekishtja, sllovakishtja, gjuha luzhe e epërme, gjuha luzhe e poshtme; dhe gjuhët sllave jugore, ku bëjnë pjesë: kroatishtja, serbishtja, sllovenishtja, bullgarishtja, maqedonishtja dhe forma e vjetër e saj sllavishtja e vjetër.

Në grupin e gjuhëve sllave jugore pretendojnë të përfshihen edhe: gjuha boshnjake dhe gjuha malazeze. Sipas shkollës serbe, kroatishtja, gjuha boshnjake dhe gjuha malazeze nuk janë veçse serbishte apo dialekte të saj.

Edhe bullgarët e mohojnë ekzistimin e maqedonishtes. Sipas tyre, maqedonishtja popullore është bullgarishte.

Pesë degët e lartpërmendura të gjuhëve indoevropiane bëjnë pjesë në grupin satem.

* * *

Për dallim nga grupi i mësipërm i gjuhëve indoevropiane, te të cilat velarët palatalë (qiellzorë) k, g, g h kanë kaluar në sibilantë, grupi kentum i gjuhëve indoevropiane që pasojnë më poshtë, velarët palatalë i ruan si velarë.

Pothuajse të gjitha gjuhët kentum i takojnë pjesës perëndimore të hapësirës së banuar me indoevropianë.

DEGA KELTE

Prej saj, deri në vitet ’70 të shekullit XX, janë ruajtur deri diku tri gjuhë: bretonishtja në Bretanjë, e cila, nën ndikimin e frëngjishtes është në zhdukje e sipër, gjuha velse dhe gjuha skoceze.Nëndegës ishullore të gjuhëve kelte i takojnë edhe gjuha man në ishullin Man dhe gjuha kornike e vdekur në Cornwall. Gjuha kelte apo gjuha e galëve në pjesë kontinentale ka vdekur në shekujt e parë të epokës sonë, por fushatat luftarake të keltëve e përhapën në tërë Galinë, në Spanjë, në Italinë veriore, në Panoninë e lashtë (hapësirë e rrafshët në Hungari dhe në Vojvodinë – Serbi), në Ballkan, deri në Azi të Vogël, ku disa emra në gjuhën kelte ruhen edhe sot, si p.sh.: krahina Galatia në Azi të Vogël.Beogradin e quanin Singidunum.

GJUHËT GJERMANIKE

Ndahen në nëndegën lindore, me përfaqësuesen kryesore – gotishten e vdekur; në nëndegën veriore, me gjuhët: islandishtja, norvegjishtja, suedishtja dhe danishtja; në nëndegën perëndimore, me gjuhët: gjermanishtja me dialektet e saj të larta dhe të ulta, gjuha frige në Friesland, holandishtja në Holandë me afrikansën (gjuhë e emigracionit holandez në Afrikën e Jugut) si dhe anglishtja.

DEGA ITALIKE

Në fillim janë folur gjuhët e vjetra në Italinë qendrore, si: nëndega latino-faliske me gjuhën latine, fillimisht gjuhë e qytetit të Romës dhe e krahinës së Lacisë dhe me gjuhën faliske, gjuhë e qytetit të Falerisë; nëndega osko-umbre, me gjuhën oske dhe me gjuhën umbre.Pas një kohe, latinishtja mbizotëroi mbi të gjitha gjuhët e tjera italike dhe u bë gjuhë botërore e Perandorisë Romake.Nga e ashtuquajtura latinishte vulgare (popullore) lindën GJUHËT ROMANE apo NEOLATINE të sotme, siç janë: portugalishtja, spanjishtja, katalonishtja, gjuha provansale, frëngjishtja, tre grupet e dialekteve retoromane në Alpe të cilat disa i konsiderojnë si gjuhë të veçanta: grupi grizhun, tirol dhe furlan, gjuha istroromane në zonën prej Pulle deri në Rovinj (qytete në bregdetin kroat dhe slloven) në Istrie, gjuha istrorumune në disa fshatra të Uçkës (Uçka), gjuha dalmate e vdekur në bregdetin kroat, prej Kërke deri në Dubrovnik (flitej deri në dhjetëvjeçarin e parë të shekullit XX).

Këtu përfshihen edhe do gjuhë që fliteshin jashtë Evropës, e që ishin zhvilluar mbi bazën romane, si p.sh. gjuha haite, kreole.

Në veri të Danubit ndodhet Dakia, vend i vjetër në Evropë, sot Rumania. Perandori romak Marko Ulpie Trajani (sundoi në vitet 98-117) në vitet 101-107 pas K. e pushtoi Dakinë. Banorët e saj – dakët, u romanizuan. Rumanishtja është e vetmja gjuhë neolatine e folur në Evropën lindore, e cila u zhvillua nga latinishtja që e solli aty Trajani. Romanë konsiderohen edhe moldavët, vllehtë, cincarët (arumunët).Në shekullin VI gjuha latine del nga përdorimi publik dhe mbetet të përdoret kryesisht nëpër kisha.

GJUHA GREKE

Sikur shqipja dhe armenishtja, edhe greqishtja përbën një degë indoevropiane të veçantë. Dallohen: greqishtja e vjetër e cila kishte një numër të madh dialektesh; greqishtja e mesme (bizantine) dhe greqishtja e sotme (e re).

DEGA ANATOLIKE

Në lashtësi, në Azi të Vogël janë folur disa gjuhë të vdekura. Në radhë të parë është hetitishtja, gjuhë e Perandorisë Hetite në mijëvjeçarin e dytë p.e.s. Kjo gjuhë u zbulua në fillim të shekullit XX në pllaka argjile që u zbuluan prej arkeologëve në lindje të Ankarasë, në Turqi. Pastaj gjuhët që janë të afërta me hetitishten, si gjuha luvike, palaje; gjuhët më të reja të Azisë së Vogël, po ashtu të vdekura, siç janë: gjuha likike, gjuha lidike, mbase edhe gjuha karike.

DEGA E TOKARISHTES

Në Turkestanin kinez, në lindje, janë gjetur shkrime në dy gjuhë. Emri i tyre i vërtetë nuk dihet. Në literaturë i quajnë: tokarishtja A dhe tokarishtja B.

* * *

GJUHËT INDOEVROPIANE TË VDEKURA

Përpos gjuhëve anatolike – hetitishtes dhe tokarishtes janë edhe do gjuhë të tjera indoevropiane të vdekura. Në Azi të Vogël, në lindje të Lidisë, Mizisë dhe Karisë janë gjetur ca mbishkrime në gjuhën frige. Sipas legjendave, frigasit në Azi të Vogël kanë ardhur prej Gadishullit Ballkanik, e që andej në Armeni, kështu që disa mendojnë se frigishtja ka qenë mjaft e afërt me armenishten.

Në Maqedoninë antike është folur maqedonishtja. Sipas studiuesve grekë, maqedonishtja ka qenë një dialekt i greqishtes së vjetër. Ka studiues që thonë se nuk dihet në mënyrë të sigurt në ka qenë ndonjë dialekt i greqishtes së vjetër apo gjuhë në vete. Çështjet që ndërlidhen me gjuhët dhe me prejardhjen e popujve, shpesh në histori janë interpretuar njëanshëm për qëllime politike.

Në krahinën e Apulisë në Italinë jugore janë gjetur mbishkrime të shkruara në mesapishte – dialekt i veçantë i ilirishtes. Ka studiues që thonë se mesapët në gadishullin italian kanë ardhur nga Ballkani.

Në rajonin e Venetit të sotëm në veri të Italisë, para ardhjes së romakëve është folur venetishtja. Një kohë të gjatë është konsideruar si një dialekt i ilirishtes. Më vonë do studiues e konsideruan si një degë indoevropiane të veçantë.

Në periudhën antike, deri në shekujt e parë të erës së re, në Iliri është folur ilirishtja.

Trakishtja ka qenë gjuhë e fqinjëve veriorë të grekëve – trakasve. Prej trakishtes janë ruajtur vetëm disa fjalë dhe dy mbishkrime të shkurtra. Trakia në kohën antike ka qenë vend i Heladëve në veri. Sot është pjesë e Bullgarisë, e Greqisë dhe e Turqisë. Në vitin 1923, e gjithë traka në lindje të lumit Maricë në Bullgari, iu rikthye Turqisë dhe quhet Rumeli.

* * *

PELLAZGËT – Pellazgët kanë qenë popullsi e lashtë mesdhetare parailire dhe paragreke. Sipas autorëve antikë – Homerit, Hesiodit, Herodotit, Tukididit etj. – pellazgët kanë banuar në pellgun e Egjeut dhe në bregdetin perëndimor të Azisë se Vogël, në Peloponez, në Greqinë qendrore, në Thesali e gjetkë. Përcaktimi i karakterit etnik të kësaj popullsie ishte shtruar si çështje qysh në lashtësi, p.sh. nga Straboni.

Gjatë Rilindjes Kombëtare Shqiptare pikëpamja se nga pellazgët e ka prejardhjen populli shqiptar u përkrah si mbështetje për të treguar lashtësinë e tij.

Pikëpamjet e sotme më të rëndësishme mund të përmblidhen në dy qëndrime kryesore:

Në Ballkan dhe në Mesdhe ka jetuar një popull i stërlashtë me emrin pellazg, që shërbeu si bazë për formimin e popujve të mëvonshme të kësaj treve. Gjuha e tyre – pellazgjishtjaduhet konsideruar si një gjuhë e parë indoevropiane;
Në kohën e stërlashtë në Ballkan dhe në Mesdhe nuk ka pasur një popullsi të njëjtë dhe as një emër të njëjtë për të gjitha këto treva.

Ndaj, sipas disa studiuesve, emërtimet pellazgë dhe pellazgjishte janë të pasakta. Në këtë rast banorët quhen parailirë, paragrekë dhe parathrakë, kështu që përjashtohet mundësia e përcaktimit të karakterit të tyre etnik.

PELLAZGJISHTJA

Sipas disa studiuesve, gjuha e pellazgëve është gjuhë e panjohur. Disa të dhëna për të, nxirren në mënyrë të tërthortë. Janë bërë përpjekje për të zbuluar lidhje të pellazgjishtes me gjuhë të tjera indoevropiane. E kanë afruar atë herë me ilirishten dhe nëpërmjet saj me shqipen, herë me thrakishten, herë me gjuhët gjermanike etj.

Si mbetje të pellazgjishtes janë vështruar disa fjalë të greqishtes dhe disa emra vendesh, njerëzish dhe perëndish, me disa prapashtesa të veçanta, që nuk i kanë të njëjtat tipare fonetike që e karakterizojnë greqishten.

Që në shekullin XVIII, e veçanërisht me rilindësit e shekullit XIX, nga studiues shqiptarë dhe të huaj u hodh dhe u trajtua teza e lidhjes së pellazgëve me shqiptarët dhe e pellazgjishtes me shqipen.

Për të treguar lashtësinë e shqiptarëve dhe të gjuhës shqipe, tezën e prejardhjes pellazge të shqiptarëve e shtjelluan sidomos rilindësit De Rada, Dhimitër Kamarda, Pashko Vasa, Naim Frashëri, Sami Frashëri.

Në mënyrë të veçantë këtë tezë e trajtoi dhe e bëri të njohur në rrethet shkencore evropiane diplomati, filologu dhe albanologu austriak, i konsideruar themelues i studimeve shqiptare Johan Georg fon Han (Johann Georg von Hahn, 1811-1869).

Gjatë shekullit XX me pellazgët dhe me pellazgjishten janë marrë disa gjuhëtarë të njohur, si linguisti gjerman Paul Kreçmer (Paul Kretschmer, 1866-1956), linguisti dhe filologu bullgar Vladimir Ivanov Georgiev (1908-1986), gjuhëtari dhe studiuesi belg Albert Joris van Vindekens (Albert Joris van Windekens, 1915-1989), linguisti austriak Fric Lohner-Hytenbah (Fritz Lochner-Hűttenbach, 1930–) etj. Vindekensi pellazgjishten e quan gjuhë indoevropiane.

* * *

Në vitet ’60 të shekullit XX tezën e prejardhjes pellazge të shqiptarëve dhe të gjuhës shqipe e ka mbrojtur edhe pellazgologu i parë shqiptar – Prof. Spiro N. Konda, filolog, helenist dhe historian, i lindur në Korçë, i diplomuar në Universitetin e Athinës, autor i librit historiko-filologjik“Shqiptarët dhe problemi pellasgjik”, të botuar në vitn 1962 në gjuhën greke, por edhe në Korçë më 1964 në gjuhën shqipe.

Tezën e prejardhjes pellazge të shqiptarëve e ka mbrojtur edhe pellazgologu i shquar Prof. Dhimitër Pilika (Korçë, 1923-2003, Tiranë) në librin “Pellazgët, origjina jonë e mohuar. Cilët janë pasardhësit e pellazgëve”, Botimet enciklopedike, Tiranë, 2005..Prof. Pilika studioi drejtësinë në Universitetin e Sienës në Itali. Është nip i Thimi Mitkos.

GJUHËT QË FLITEN NË EVROPË, E QË NUK I TAKOJNË FAMILJES SË GJUHËVE INDOEVROPIANE

Nuk u takojnë gjuhëve indoevropiane: gjuha baske, finlandishtja, hungarishtja, estonishtja (në Baltik).Familjes së gjuhëve indoevropiane nuk i takon as turqishtja. Gjuha finlandeze i takon grupit baltiko-fin të gjuhëve ugro-fine dhe është e afërt me estonishten.

Gjuhën baske (baskishten) e flasin në vendin baskëve (në Spanjë dhe në Francë) rreth një milion folës. Nuk lidhet me ndonjë gjuhë të njohur dhe ndoshta është mbetje e gjuhëve para-indoevropiane të Evropës. Hungarishtja është një nga gjuhët ugro-fine dhe është e vetmja gjuhë e madhe e degës ugrike.

* * *

STUDIMET E PARA TË GJUHËVE INDOEVROPIANE

Qysh në lashtësi u pa se ndërmjet greqishtes dhe latinishtes ka disa ngjashmëri. Por, për paraqitjen dhe për zhvillimin e indoevropianistikës ndikoi vetëm njohja e Evropës me kulturën indiane dhe me sanskritin.Që nga fundi i shekullit XVI u vërejtën ngjashmëri të caktuara të sanskritishtes me disa gjuhë evropiane. Jehonë më të madhe patën mendimet e orientalistit anglez Viliem Xhonsit (Wiliem Jones, 1746-1794) i cili kishte shërbyer në Indi.

Poeti dhe kritiku gjerman Fridrih Shlegel (Karl Wilhelm Friedrich Schlegel, 1772-1829) dhe romantizmi i hershëm, konstatimet e Xhonsit (Jones) lidhur me sanskritin i pritën me entuziazëm.

Në këto rrethana u paraqit vepra e njohur e studiuesit gjerman Franc Bopit (Franz Bopp, 1791-1867) “Mbi sistemin e zgjedhimit të sanskritit, krahasuar me sistemin e zgjedhimit të gjuhës greke, latine, persiane dhe gjermane”.

Kjo vepër merret si fillim i periudhës krahasimtare në historinë e gjuhësisë. Bopi është një nga themeluesit e linguistikës si shkencë e pavarur. Është i pari që argumentoi se shqipja bën pjesë në trungun e gjuhëve indoevropiane. Është autor i veprës “Gramatika krahasuese e gjuhëve indoevropiane” (1833-1852).

Në dhjetëvjeçarët e ardhshëm indoevropianistika mori një zhvillim të hovshëm. U shtruan çështje që kishin të bënin me gjuhën para-indoevropiane, me atdheun e hershëm të para-indoevropianëve dhe me popullin para-indoevropian.

U paraqit teoria e linguistit gjerman August Shlajerit (August Schleicher, 1821-1867) – Teoria e trungut gjenealogjik të gjuhës indoevropiane si dhe Teoria e valëve (Wellentheorie) e linguistit gjerman Johan Shmitit (Johannes Schmidt, 1843-1901).

Në vitin 1861 August Shlajeri botoi veprën e tij të madhe Përmbledhje e gramatikës krahasuese të gjuhëve indogjermane. Tentoi ta bëjë edhe rikonstruktimin e gjuhës proto-indoevropiane. Filloi botimi i revistave linguistike të rëndësishme.

U paraqitën drejtimet kryesore në shkencën e gjuhësisë, siç janë komparativizmi i hershëm, natyralizmi biologjik, psikologjizmi dhe Teoria mbi botën e filozofit dhe gjuhëtarit gjerman Humbold (Karl Vilhelm, baron Von Humbold, 1767-1835).

Me veprat e gramatikanëve të rinj, kjo periudhë e formimit të gjuhësisë arriti kulmin e vet. Në vitin 1880 doli vepra e linguistit dhe leksikografit gjerman Prof. Herman Paulit (Herman Paul, 1846-1821) “Parimet e historisë së gjuhës”, me të cilën u vunë bazat teorike të shkencës së gjuhësisë.

Gramatika krahasuese indoevropiane u bë model i studimit të familjeve të tjera gjuhësore dhe burim i rëndësishëm i njohjes së gjuhës në përgjithësi.

Në fillim të shekullit XX, me linguistin zviceran Ferdinand de Sosyrit (Ferdinand de Saussure, 1857-1913), shpejt e zëvendësoi në atë rol linguistika e përgjithshme, por ndikimi i gramatikanëve të rinj në vende të caktuara ende ishte i fuqishëm.

* * *

FAMILJE TË TJERA GJUHËSH

Familja e gjuhëve uralo-altaike, gjuhët hamite, gjuhët semite – Përpos familjes indoevropiane të gjuhëve, ekzistojnë edhe familje të tjera gjuhësh, si: gjuhët uralo-altaike – grup gjuhësor turan në të cilin bëjnë pjesë gjuhët: ugro-fine (hungarishtja…), samojed dhe altaike, përkatësisht manxhu-tunguze, turko-tatare dhe mongole.

Gjuhët hamite fliten prej popujve hamit të cilët banojnë kryesisht në Afrikë, siç janë berberët, egjiptianët e vjetër, koptët etj.

Në grupin e gjuhëve semite bëjnë pjesë: gjuha babilonase, gjuha asirike, hebraishtja e vjetër, gjuha fenikase, gjuha arameike dhe gjuha sirike, arabishtja, etiopishtja e vjetër (gejez), gjuha amhar – gjuhë e Etiopisë bashkëkohore dhe disa gjuhë të tjera etiopike.

Izraelishtja e sotme quhet ivrit.