ROMANI QË PËRMES RRËFIMEVE TË AT ZEF PLLUMIT SJELL ZËRIN E PËRJETIMEVE TË DHEMBJES SË NJË KOHE/
Mëhill Velaj: Hyji në skëterrë (roman), botoi SHB “Atunis”, Prishtinë 2016./
Nga Mikel GOJANI/
Shkrimtari, i cili jeton dhe vepron në Amerikë, përkatësisht në Stamfort, ka ardhur npara pak kohësh me romanin e tij të ri “Hyji në Skëterrë”, që duhet thënë se të ndihmon shumë të kuptosh jo vetëm nga teknika e romanit, por edhe të mësosh prej pjekurisë artistike të tij.Mëhill Velaj u lind në vitin 1957 në fshatin Gllogjan (Lugut i Baranit) – Pejë. Ka studiuar Gjuhë dhe letërsi shqipe. Ka punuar si mësimdhënës për nëntëmbëdhjetë vjet, derisa më 1998 ka migruar në Amerikë. Jeton në Stamford. Me krijimtari letrare merret qysh herët. Shkruan poezi,prozë dhe publicistikë. Ka shkruar edhe për fëmijë. Në Amerikë ka vazhduar veprimtaritë e tij letrare dhe kulturore. Ishte nënkryetar i Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro – Amerikanë, tash është anëtar i kryesisë së kësaj shoqate. Librat e tij janë botuar edhe në gjuhën angleze dhe gjuhë të tjera botërore.
VEPRIMTARIA LETRARE
Në vitin 2011 në manifestimin letrar dhe kulturor “ Dom Mikel Tarabulluzi” në Stubëll të Vitisë u laureua me Çmimin “Agim Ramadani”. Deri me tash ka botuar këto vepra letrare: Gërshetat e Aulonës, poezi (1995) Metamorfoza e rruzullit, poezi (2007), Lule që rritemi në gur, poezi (2009), Ishulli i pulëbardhës, novela e tregime (2009) Unë e tij Etyde, poezi (2010) E nëse jeto jo, poezi (2010) Ourwalk in time, poezi në anglishte (2010), Qyqja në hanin e ferrit, poezi (2011) Në maje pene, publicistikë (2011) Kodi i parajsës (Codul Raiului), poezi në rumanishte (2011), Silueta e varrit (Ls Silhouettes de la tombe), poezi në frëngjishte (2012), Unë e solla Doruntinën, tregime, (2012), 100 rrënjë të gjithit bohem, antologji poetike për Tahir Deskun (2012), Me gjakftohtësi roman (2014), Përtej ëndrrave të mia, poezi (2015) Hyji në skëterrë, roman (2016) etj.Prozatori Velaj nëpërmjet këtij romani bën përpjekje për të shpalos tablo nga një periudhë tepër e trishte më esencat e saja tragjike, që në Shqipëri ka shkaktuar ideologjia ekstreme komuniste, e cila tehun e persekutimit e kishte të orientuar në drejtim të shtresës së intelektualëve, gjegjësisht të klerit katolik shqiptar,i cili gjatë viteve të sundimit të kësaj ideologjie përjetoi kalvarin më të tmerrshëm që njeh njerëzimi, duke u burgosur, vrarë dhe persekutuar në mënyrën me barbare. Nga kjo dorë tiranike u vranë qindra klerikë, mirëpo duke mos u gjunjëzuar asnjëherë para atyre xhelatëve.
FRYMËZIMI NGA ATË ZEF PLLUMI
Autorit Velaj, kësaj radhe, i frymëzuar është kryesisht nga libri dokumentar, “Rrno vetëm për me tregue”, i fratit, i cili përjetoi persekutimin më makabër nga ajo ideologji, Atë Zef Pllumi.Në prologun e librit autori Velaj për lexuesit jep sqarimin më autentik rreth qëllimit të botimit të kësaj proze me përmbajtjen tematike, përkatësisht me temën bosht të hedhjes dritë mbi figurën e kryeprotagonistit të romanit, At Zef Pllumi, duke dhënë edhe personazhe të tjerë, që edhe më tepër i japin fuqi këtij vargu të prozës së gjatë.Në fillim të romanit, në prologun e tij, duke folur rreth këtij libri, autori Velaj shton se duke lexuar librin “Rrno vetëm për me tregue” të simbolit të ikonës së qëndresës katolik në Shqipëri, At Zef Pllumi, më lindi ideja që të shkruaja këtë roman dhe t’ia përkushtoj atij. “Në të njëjtën kohë shfletova libra, gazeta të kohës, nga kujtimet e të burgosurve dhe të të përndjekurve politikë, kronikën e fatit të njerëzve që aspironin idealin e lirisë e të demokracisë, të vetëbesimit dhe të guximit të atyre që vdiqën dhe u shfarosën në kampet dhe burgjet komuniste, të optimizmit dhe të shpresës se atyre që mbijetuan skëterrës totalitare komuniste, shpirtit të sakrificës dhe të vuajtjeve të familjeve të tyre në përballimin e situatave nga më të vështirat në rrugëtimin e kaluarit të dhimbjeve e sakrificave, në kampet e internimit, gjurmët dhe vragat që ato kanë lënë nga ana fizike dhe shpirtërore për të mbijetuar. Frati mendjehollë kishte vuajtur 26 vite burg në kohën e regjimit të Enver Hoxhës”, shton ndër të tjera shkrimtari Velaj.
ROMANI HISTORIK
Libri i Velajt është një roman historik në zhanrin e letërsisë dokumentare, i ndarë në dhjetë kapituj tematikë, që krijojnë një strukturim unikat përmbajtjesor. Në dhjetë këta kapituj vërejmë ngjarje dhe situata nga më të ndryshmet, që dëshmojnë shpirtin titanik të atij individi të asaj kohë që përballej me atë realitet tepër të egër dhe vrastar, si dhe ngadhënjimin e tij ndaj asaj së keqe.Librit i paraprin një moto me fjalët e kryeprotagionistit të romanit Atë Zef Pllumit, i cili thotë:
Me thënë gjithçka për historinë,
Është me thënë më tepër se gjithçka.
Prandaj: Rrno vetëm për me tregue!
Beso për me shpresue…
(At Zef Pllumi, fq. 7)
Lajtmotivi i prozës së Velajt është jashtëzakonisht interesant dhe me skena tepër të larushme, por edhe interesante, që bëjnë prozën të lexohet me një frymë. Protagonistët e romanit, Arianiti dhe Maria, me të cilët njëherësh edhe fillon romani, janë dy faktorë të cilët veç në fillim të ngjarjeve i japin shpirt prozës. Arianti, i cili kishte tre vajza, megjithatë pas tre vajzave ai dëshironte dhe priste të ketë djalë. Dhe kjo dëshirë e tij u plotësua, ngase pa kaluar shumë kohë Maries i lind djalë. Arianiti e donte shumë gruan e tij po ashtu edhe fëmijët, të cilët ishin aq të mbarë sa që mendjen gjithherë e kishte vetëm tek ta. Arianiti shpeshherë mendonte që ishte me fat që kishte një grua si Marien, për të gjitha vitet që kishte kaluar bashkë deh ato që u kishin mbetur për të jetuar.
AT ZEF PLLUMI SJELL ZËRIN E DHEMBJES SË SHQIPËRISË
Traditat familjare dhe ritet e fesë katolike, besimin te Zoti, i ndiqnin me zell dhe dëshirë të madhe, dhe nuk linin festë dhe çdo të diel të shkonin te Kisha e Vjetër e Françeskanëve. Dardani shkonte gati çdo ditë për të marrë mësimet e para në teologji nga At Gjergji. Po ashtu, më vonë, faktorë të ndryshëm lanë gjurmë në jetën e tij. Arianiti birit të tij dhjetëra herë i kishte treguar historinë e vëllait të tij Dardanit, nga i cili edhe mori emrin.
Kaptinë të veçantë autori paraqet vijimi i Dardanit në liceun e qytetit, i cili kishte filluar të merrte mësimet e para në gjuhë të huaj dhe në filozofi klasike. Pas mbarimit të Kolegjit Françeskan Dardani nuk vonoi shumë dhe u shugurua meshtar, ku pas një kohe u kthye meshtar në kishën e fshatit, gjegjësisht të vendlindjes dhe kryente shërbesat fetare, po ashtu shkruante artikuj dhe shkrime të tjera, i cili pa kaluar shumë kohë arrestohet nga forcat e Sigurimit të Shtetit. Një mëngjese pranvere dëgjohen disa të trokitura të rrëmbyeshme të portës së kishës, ku ishin pjesëtarët e sigurimit të shtetit të cilët e kërkonin fratin. Frati nxitoi të hapte derën, meqenëse motra e tij, Martja, e cila çdo ditë pastronte kishën, edhe pse shunmë e trishtuar, ajo e ndoqi prapa të vëllanë. Dradani e hapi portën, ndërkaq ata Dardanit iu drejtuan me këto fjalë:
Ju jeni Dardan Drenicari, meshtari i kishës, -pyeti rreshteri.
Po, -iu përgjigj Dardami, duke e parë tinëz në sy.
Ju e keni shkruar këtë artikull, e pyeti përsëri rreshteri.
Po, iu përgjigj përsëri Dardani meshtari.
Në emër të popullit jeni i arrestuar, – i tha përsëri rreshteri dhe i dha shenj që dy oficerëve të Sigurimit, që kishte në krah, për t’ia vënë prangat. Ashtu të prangosur dhe në errësirë hipën me forcë, duke e shtyrë xhipin e degës së Punëve të Brendshme, për ta çuar në birucat e burgut. E arrestuan pa i thënë arsyen dhe pa ditur pse. Në atë kohë ndodhte shpesh që oficerë të sigurimit shkonin nëpër shtëpitë e të përndjekurve nga pushteti komunist dhe rrëmbenin djemtë dhe vajzat e tyre, por edhe të afërmit e tyre, i arrestonin dhe i degdisnin nëpër burgje dhe kampe burgimi dhe internimi të largëta dhe të tmerrshme… (fq. 81.)Motrës së Fratit Martes në ato momente të trandshme shpirtërore lotët i shkisnin faqeve…Në vazhdim autori Velaj në mënyrën më brilante përshkruan përjetimet më të trishta që i i has frati në burgjet e errëta të Shqipërisë komuniste, duke filluar nga burgu i qytetit të Jugut dhe në shumë burgje të tjera.
Autori Velaj, me talentin e tij, me forcën e penës së tij, këtë përvojë e ka shndërruar në bukuri tronditëse artistike, në letërsi artistike, ku gërshetohen, përmes mallit të pashterur për jetën, tragjikja e shkaktuar nga shteti, mirëpo, në fund edhe ngadhënjimi kundrejt së keqes. Rreth 200 faqet e këtij libri, , lexohen si një roman, pra duke u bazuar tërësisht në librin dokumentar “Rrno vetëm me tregue” të At Zef Pllumit, fryma humane e të cilit ngrihet mbi atë përditshmëri tiranike. Vlerë tjetër fondamentale është se të gjitha ngjarjet e ndërkallura të tij, shpesh të pabesueshme, janë të vërteta, të përjetuara nga At Pllumi apo bashkëvuajtësit e tij. Sikurse libri dokumentar “Rrno vetëm me tregue”, po ashtu edhe romani “Hyji në skëterrë”, pra i bazuar në ngjarjet dhe situatat e librit të parë, janë një dëshmi e madhe dhe besnike me nivel të lartë artistik të një pjese të saj kohe skëterrë, që përjeton edhe “Hyji”, bashkë me arrestimin e bërë, duke kaluar nëpërmes hetuesisë sfilitëse, gjyqit, dënimit, absurd dhe dhunues për sot, vetëm nga shkaku i “poezisë”, që është metaforë e njerëzores, e lirisë së brendshme, e ëndrrës dhe e kundërshtimit. Pastaj përjetimet e tij në burgje si një ferr real.Tablo interesante autori përshkruan edhe periudhën e kohës së lirimit të Atit; kthimi i tij në vendlindje dhe hedhja e evokimeve në reminishencën e largët; njohja me persekutimet që u ishin bërë gjatë asaj kohe shumë klerikëve të tjerë, po ashtu edhe bashkëfshatarëve të tij etj., po ashtu edhe vazhdimi i misionit të cilit iu kishte përkushtuar qysh herët, deri në momentin e frymës së tij të fundit më 25 shtator 2007.
Pra, romani “Hyji në skëterrë”, i autorit Mëhill Velaj, është një roman që në mënyrën më mjeshtërore përshkruan gjithë makthet që mund të kalonte një i dënuar për agjitacion e propagandë, në kufirin mes jetës dhe vdekjes, që ishte frati At Zef Pllumi. Në rreth 200 faqe libër, të cilat të shtyjnë njëra pas tjetrës të lexosh edhe më, edhe më rrëfehen ngjarje, ndjesi, përshkrime dhe personazhe, të cilat në të gjitha rastet janë reale. Këtë dramë jetësore e kishte vërtetuar vetë protagonisti real At Zef Pllumi, në librin e tij tashmë të njohur, dhe nga cilat ngjarje ka ndërtuar këtë roman të bukur shkrimtari Velaj.Prandaj, krejt në fund mund të konstatojmë se At Zef Pllumi me rrëfimet dhe përjetimet e tij sjell zërin e dhembjes së Shqipërisë, të një kohe të dhimbshme dhe kreshpëruese.Këto ngjarje që i prezanton autori Velaj, mënyra e shtjellimit dhe aspektet tjera tepër të realizuara e bën këtë roman të veçantë e magjepsës, pasuri të letërsisë shqipe, në llojin e vet.
Akademia Shqiptaro – Amerikane e Shkencave dhe Arteve si dhe Lidhja e Shkrimtarëve Shqiptaro – Amerikane në New York, në një nga ditët e fundit të shkurtit, 2017, në një nga sallat e “ Monroe College” organizoi promovimin e librit “ Tim Biri” të Doktor Adem Harxhit, me organizatorët Ilirjana Sulkuqi dhe Astrit Tota.
Nga folësit e shumtë, si dhe nga vetë autori u theksuan vlerat ideo- emocionale, përmbajtja e pasur me ngjarje dhe mendime nga njera faqe te tjetra. U sollën para auditorit vlerësimet që i janë bërë nga Prof. Dr. Agron Fico; Dr. Fatmir Terziu.“ Tim Biri” është një mozaik tregimesh mjekësore- letrare për dhjetëra e dhjetëra ngjarje në klinikat tona mjekësore të cilat kanë formën e eseve. Realiteti i ri dhe i shumanshëm që ka sjellë autori në fushën e shëndetit ka ardh si rrjedhojë e një përvoje të gjatë klinike si dhe në fushën kërkimore e studimore të vazhdueshme.Libri fillon me shkrimin “Pse shkruan doktori”. Dialogu që zhvillon me mbesën e tij të vogël, është një formë efikase dhe i krijon mundësine doktorit të shpalosë rolin e vet si misionar. Mjeku duhet të ketë ndërgjegje të pastër, dëshirë për të mësuar dhe për të fituar përvojë, zemër të butë dhe shpirt të gëzueshëm, mënyrë jetese të moralshme dhe seriozitet në gjithçka, konsideratë më të madhe për nderin e tij se për paratë, më shumë interes për të qenë i dobishëm për të sëmurët sesa për veten…..Pra duket si kur shkrimet janë përpjekje përpjekje për të gjetur sekretet e procesit mjekues; e protagonistë janë i sëmuri dhe doktori ku ka shumë dhimbje , ka vdekje, ka shërim po dhe ka shumë dashuri. Doktori e inkurajon të sëmurin duke i thënë se është afër shërimit edhe nëse nuk është i sigurt, sepse temperamenti i trupit varet nga cilësitë e shpirtit.
Libri është plot figura mjekësh që në situata tepër të vështira dhe delikate të jetës së pacientit shpalosin tipare, cilësi të larta njerëzore,të tilla si ndjeshmëria, dhembshuria, përkushtimi e mbi të gjitha dashuria. Mjeku i vërtetë jeton dramën e pacientit në formën e përkushtimit për t’ia lehtësuar dhimbjen dhe për t’ia shpëtuar jetën duke flijuar pjesën nga jeta e tij shpirtërore dhe fizike. Dhimbjen e pacientit e ndjen në mendjen e tij dhe kërkon udhë e metoda sa më efikase që ta lehtësojë atë. Në libër ka hollësi të bukura të këtyre marrëdhënieve.
Jeta ime (shprehet autori), puna ime, ashtu si e të gjithë kolegëve të mi është e gjitha e lidhur me të sëmurët. Ata me sëmundjet e tyre, më çuan në mendime, që ndryshe, nuk do t’i kisha. Pacientët e mi kanë qenë mësuesit e mi më të mirë. Në artin e të mjekuarit ata më mësuan shumë gjëra që nuk i kam gjetur në asnjë libër apo leksion.
Dr. Adem Harxhi me formën e veçantë të rrëfimimit, e trajton subjektin jo thjesht si një këshillë, udhërrëfim, fjalëdhënie prindërore, as edhe ato që zanafillen tek jeta dhe profesioni, as ndonjë lidhje didaktike psikologjike apo moraliste.Libri “ Tim Biri” është filozofik dhe mbi të gjitha një “ligjësor”, jetik që i duhet familjes dhe vetë jetës, shprehet F.Terziu në pasthënie.Nuk është thjesht grumbuj esesh të shkruara nga jeta po është një libër i mirëfilltë, letrar, situator, profesional. Përveç atyre shtatë gjërave të njohura psikologjike që duhet t’ia themi fëmijëve, pyetja e Dr. Harxhit (fq. 158) “si kemi bashkëbiseduar ne me fëmijët tanë” është një arsye që plotëson logjikën e duhur e të domosdoshme të kësaj ftese për të riprodhuar tradita dhe risqe të ardhura nga koha e djeshme kur ‘media’ me gjithëse e kufizuar në Shqipëri, gjente mënyra të depërtonte në jetën e tyre” (fëmijëve). Fëmijët ndjehen të sigurt duke ditur se ju (prindër) i doni ata….Se pa marrë parasysh se çfarë vendime ata bëjnë, ju kurrë nuk do të ndaleni pa i dashur ata….. Fëmijët janë një burim i pashtershëm i lumturisë dhe dashurisë. Ajo është aq e rëndësishme që ata ta dinë këtë ! Libri i trajtuar filozofikisht me një gjuhë të thjeshtë, të bukur dhe tërheqëse, “Tim Biri” na shpie të mirëkuptojmë se jeta ka mjaft gjëra që vijnë shkallë- shkallë, e pastaj midis pyetjeve të shumta, që siglohen plot kulturësi nga ana fetare, apo edhe më tej, mes arsyeve dhe lidhjeve për problemet e seksit dhe seksualitetit.Ndihmesa Dr. Harxhit i vjen nga Bibla, “ Kënga e Solomonit me vargun – Le të më puthë ai me puthjet e gojës së tij….” Autori shprehet se, kjo është kënga e këngëve- është një duet mahnitës dashurie, pikërisht aty ku ne dhe vetë lidhja prind – fëmijë mirëkupton se ne jemi “ shumë të veçantë”.Me Mitin e Hipolitës, atë mit ku Hipolita u prek në krenari dhe në nder, shkrimtari shpjegon se ‘gruaja amazonë e sotme, nuk është as e qetë as e hapur’. Por ajo që shkon përtej miteve të vjetër e të rinj është lidhja prindërore që bashkon dëshirën “unë të dua ty edhe kur….” Nëpërmes rreshtave kupton, se gjithkush gëzon duke ditur se çfarë bëjnë ata që i bën njerëzit e tjerë të lumtur, sidomos fëmijët tuaj. Këshilla është e qartë në alternativën e leximit kohor ( shprehet në shkrimin e vet F. Terziu): – “ Merrni kohë për të nxjerrë në pah ndonjë aspekt pozitiv në lidhje me sjelljen, karakterin, mirësinë, talentet, idetë e tyre ose punës së shkollës.Mes faqeve të librit Dr. Harxhi na mëson se “plaga duhet mjekuar, jo mbuluar”, (fq. 288) kjo shihet te lidhja me arsyetimin e prindit tek fëmija – “ Unë jam mirënjohës për ju çdo ditë”. Nëse kjo bëhet për ju praktikë dhe është bazë në ndonjë besim, ose në qoftë se ju luteni në mënyrë të rregullt, të luteni me fëmijët tuaj dhe ata arsyetojnë e lejojnë të dëgjojnë ju falenderoni Perëndinë, për të pasur ato mirësi në jetën tuaj, dhe kështu ju bëni atë që duhet, pra lutuni për mirëqenien e tyre. Gjithashtu lutuni për shpirtrat e tyre, veçanërisht kur ata ata janë duke kaluar kohë të vështira, pra shëroni plagët e tyre. Më tej këshilla të veçanta mes arsyes dhe filozofisë kërkon të themi përpara fëmijës se “ Unë besoj në ty/ unë ju besoj ju” për të kuptuar Lui Paster, mikrologun francez, i cili ka shkruar se “ Mikrobet nuk janë gjë, terreni është gjithçka”. Pra vetëm duke kuptuar kështu fëmijët tanë do të rriten tek ndjenja e sigurt nëse ata e dinë se ne i besojmë në to. Dhe kur ne u tregojmë atyre se besojmë në arsyet e tyre dhe respektojmë vendimet e tyre natyrisht gjejmë mirëkuptim dhe tek teoritë e Dr. Griffin.