Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Archives for October 2021

GJENDJA DHE PERSPEKTIVA E GJUHËS SHQIPE NË PERIUDHËN POSTGLOBALISTE

by

Prof. dr. Begzad Baliu/

“… gjuha është sendi më i çmueshëm i një populli, dhe për popullin shqiptar është i vetmi thesar” (Çabej, 1929)

Hyrje

Përsiatjet tona mbi gjendjen dhe perspektivën e gjuhës shqipe në periudhën postglobaliste i kanë nxitur tri paradigma: a) fillimi i pandemisë së Virusit Korona dhe mbyllja globale; b) shqetësimi mbi perspektivën e trashëgimisë sonë në këtë situatë, mbështetur mbi një vlerësim të Profesor Çabejt gati një shekull më parë, se “… gjuha është sendi më i çmueshëm i një populli, dhe për popullin shqiptar është i vetmi thesar”; c) si dhe deklarata e Profesor Jani Thomajt  për merakun e tij për gjuhën shqipe dhe hartimin e një Fjalori të madh të shqipes. I shkruar si përgjigje Konferencës të Institutit Albanologjik, kushtuar 80-vjetorit të lindjes së Profesorit tim të çmuar, ky tekst le të jetë nderim për Profesor Jani Thomajn.

I.

Në fund të vitit që shkoi studiues nga Akademia e Shkencave e Shqipërisë dhe studiues të institucioneve të tjera shkencore e arsimore në Tiranë, rikthyen në diskutim një çështje për të cilën është diskutuar, janë shprehur shqetësime dhe madje janë bërë edhe polemika, çështjen e mbrojtjes me ligj të shqipes standarde.

Autorë të këtij projektpropozimi, hartuar në vitin 2014, janë akademikët: Jorgo Bulo, Enver Hysa, Luan Omari, Eduard Sulstarova etj., që më parë se sa gjuhëtarë, juristë e studiues të letërsisë, ishin dhe janë intelektualë të përmasave kombëtare e ndërkombëtare, personalitete të mendimit shkencor e studiues me përvojë të madhe historike, në të vërtetë, studiues me vetëdije të lartë historike dhe me pikëpamje e virtyte mbarëkombëtare. Lajmi, përkatësisht projektpropozimi a iniciativa, na bëri të kuptojmë dhe besojmë se tani Tirana dhe institucionet politike, arsimore dhe shkencore urgjentisht duhet të marrin rolin prijës të ëndrrave tona për gjuhën shqipe, të cilën Prishtina nuk ka mundur ta realizonte dikur për shkaqe politike dhe nuk mund ta realizojë tani për mungesë kapacitetesh (studiuesish e institucionesh) profesionale. 

Duke pasur parasysh rrethanat nëpër të cilat kaloi së fundmi populli shqiptar: tërmetet e pazakonshme në Shqipëri, pandeminë globale e Virusin Korona, si dhe lëkundjet afatgjata në jetën politike në Shqipëri e sidomos në Kosovë, nuk kemi pritur as kësaj radhe të kemi diskutime as në interes të realizimit të kësaj iniciative të përsëritur, as të kundërshtimit institucional të saj. Në këto rrethana natyrshëm nuk mund të pritej ndonjë diskutim i gjerë as aprovues as polemizues, por rrethanat nëpër të cilat po kalojmë vitin e fundit, më kanë bërë të besoj se në shkallë kombëtare pritej edhe një diskutim ndërgjegjësues rreth gjuhës, si njërën prej pasurive unike të kombit shqiptar. Kjo e dyta, pandemia globale, madje mund të ishte edhe një prej arsyeve shumë të veçanta pse për gjuhën dhe më tej trashëgiminë kombëtare, të ndërmerreshin masa të forta mbrojtjeje, sa edhe për fatet fizike, individuale e kolektive të shqiptarëve në hapësirën etnike, mërgatën dhe diasporën shqiptare.

Pa dashur të merrem me diskutimet anësore, shumë herë të zbehta dhe shumë herë irrituese, mund të them se ato u orientuan kryesisht në dy drejtime: në Tiranë me komente anësore, që të kujtojnë ankimet e shkrimtarit anglez të shekullit XVI Gjon Hart (John Hart), për “mëkatet” e alfabetit anglez, për shkak të të cilave e kishte vështirë të mësonte dhe vështirë të lexonte” (Kristal, 1997: 215), ndërsa në Prishtinë me reagime individuale, të cilat më parë se për një ligj mbrojtës të njërës prej vlerave më të rëndësishme që kemi, dëshironin që projektpropozimit t’i jepnin karakterin e një karikature, që më parë se sa të shquante gjuhën, thesarin e vetëm të popullit shqiptar, sikur do të shprehej Profesor Çabejt, donin të krijonin mjegull mbi rolin që mund të kishte mbrojtja e këtij thesari. 

Gjuha shqipe është gjuhë historike, ndërsa populli shqiptar është popull historik dhe e drejta e tij për hapësirë gjeografike europiane, identitet kombëtar dhe të barabartë me vendet fqinje e me popuj të mëdhenj të Evropës, i detyrohet para se gjithash gjuhës shqipe si dhe mundësisë së saj që të funksionojë si një standard i vetëm. Më parë se vetë populli shqiptar dhe luftërat e tij, është vepra Meshari i Gjon Buzukut ajo që i bëri shqiptarët pjesë të qytetërimit europian. Më parë se populli shqiptar dhe bëmat e tij është gjuha shqipe ajo që me të gjitha përmasat kuptimore e bëri të flas Biblën në gjuhën shqipe në fillim të shekullit XIX, në të vërtetë më parë se të bëhej populli shqiptar pjesë e qytetërimit dhe trashëgimisë së përbotshme është gjuha shqipe ajo që në projektin e Franc Boppit (1854) dëshmoi të qenit e saj degë e familjes së gjuhëve indoeuropiane, madje njëra prej degëve bazë, njëra prej dymbëdhjetë degëve të trungut të saj. Struktura gramatikore e gjuhës së shkruar shqipe, në tekstet e kohës do të dëshmojë rreth dy shekuj më parë atë që së fundi do ta konstatojë Umberto Eco; “Gjuha mëmë nuk ishte një gjuhë e vetme, por tërësia e të gjitha gjuhëve” (Eko, 2008: 342).

 Në këtë periudhë, kur çështja e gjuhës kombëtare ishte një nga çështjet e mëdha evropiane (Thiesse, 2004: 87), kur sikur shprehej Herder, “çdo gjuhë, është shprehje e gjallë, organikë e shpirtit të një populli, shuma e veprimit efikas të gjithë shpirtrave njerëzorë që e kanë përbërë gjatë shekujve (Thiesse, 2004: 44), gjuha shqipe iu përgjigj parimit “kombi ekziston, përderisa ka një gjuhë”, ndryshe nga parimi tjetër që vlente për popujt e mëdhenj “kombi ekziston, duhet t‘i jepet një gjuhë” (Thiesse, 2004: 86). 

Për më tej, më parë se sa populli shqiptar të dëshmonte përfundimisht orientimin e tij drejt qytetërimit europian, janë shkronjat e alfabetit të Kongresit të Manastirit ato që shfaqen fytyrën europiane të këtij populli; dhe së fundmi, më parë se sa populli shqiptar, populli i ndarë në dy shtete të arrinte bashkimin a tij në një shtet, është gjuha, shqipja standarde (Kongresi i Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe,1972), ai që i bashkoi në komunikimin e tyre si një popull modern dhe i vetëm. 

II.

Në këtë rrjedhë, dua që me përgjegjësinë e folësit të gjuhës shqipe, ligjëruesit të saj universitar, të studiuesit e qytetarit të shqetësuar për secilën shkronjë e për secilën fjalë të shqipes, të propozoj një orientim të ri të institucioneve akademike dhe arsimore shqiptare, kudo janë krijuar brenda institucioneve kombëtare e ndërkombëtare:

  1. Gjendja shumë serioze, që po krijohet pas mbylljes së botës, do të sjellë rivlerësime të perspektivës së popujve e të gjuhëve të tyre, e në mënyrë të veçantë fatit të gjuhëve e të kulturave të popujve të vegjël, sikur është edhe populli shqiptar. Mbyllja e sotme globale në këto përmasa, si dhe një perspektivë e mbylljes Lindje (Azi) – Perëndim në një të ardhme jo shumë të largët mund të rezultojë me një shpërthim demografik dhe lëvizje qindmilionëshe të aziatikëve drejt Europës, një përmasë që të kujton shtegtimin e popujve indoeuropianë dhe arritjes në Europë rreth 3000 vjet më parë.
  2. Mënyra se si papritmas dhe në mënyrë të shpejtë u ballafaquam me një virus me mundësi të vë në pyetje fatet e popujve dhe kulturave të tyre, na bën të mendojmë edhe për projektet e gjertanishme të institucioneve shkencore dhe të merremi urgjentisht me rivlerësimin e tyre, pasi shumica e institucioneve shkencore bëjnë punën rutinore, pa projekte afatmesme dhe afatgjata, dhe për më tej, pa projekte me karakter kombëtar e mbarëkombëtar.
  3. Situata të tilla shumë të rrezikshme nëpër të cilat po kalojmë, si dhe mundësitë që ato të përsëriten në përmasa edhe më tragjike, rrezikojnë brenda natës jo vetëm mosha të caktuara po edhe popuj, shtete e kultura të tyre. Shqiptarët, dy shtetet e tyre aspak homogjene, institucionet me nivel të zbehtë komunikimi, si dhe projektet e tyre shkencore shumë herë të përmasave krahinore, mund të rrezikohen si asnjë gjuhë e kulturë tjetër në rajon dhe Europë. Shqiptarët me tri e më shumë besime, me gjuhë standarde “ende të brishtë”, pa enciklopedinë kombëtare, pa thesarin e gjuhës shqipe në disa vëllime, sikur e kanë edhe popujt e tjerë, rrezikojnë të gjenden në provincën e zhvillimeve europiane. E popujt, gjuhët dhe kulturat provinciale, rrezikojnë të zhduken brenda natës ashtu sikur janë rrezikuar dhe zhdukur gjuhë me folës edhe më të shumtë se gjuha shqipe.
  4. Përvoja rajonale dhe ndërkombëtare na jep shembuj brilant, të rrezikut afatgjatë, organizimit e mbrojtjes së tyre, por le të sjellim vetëm dy prej tyre. Vetëm një vit pas mbarimit të luftës ndërmjet Serbisë dhe Kroacisë, në Kroacinë e pavarur leksikografët kroatë arritën ta botojnë vëllimin e parë të Enciklopedisë kroate.

Tregimi i Umberto Ekos për vendosjen e një tabele me vërejtje në një shkretëtirë ku do të varroseshin mbetjet bërthamore në SHBA, janë shembulli më brilant se si duhet të mendojmë ne sot për gjuhën dhe perspektiven e saj. Më 1984, – rrëfen semiotisti dhe intelektuali i lavdishëm i gjysmës së dytë të shekullit XX dhe fillimit të shekullit XXI, Umberto Eko, – Thomas A. Sebeok, hartoi një raport për Zyrën e Izolimit të Mbeturinave Bërthamore, në lidhje me vendosjen e shenjave gjuhësore në vendin ku do të vendoseshin mbeturinat. Por për ekspertin Thomas A. Sebeok situata nuk ishte kaq e thjeshtë. Vendosja e vërejtjeve gjuhësore nuk konsiderohej kaq e thjeshtë në një tabelë normative. “Qeveria Amerikane kishte zgjedhur disa zona të shkreta në ShBA për të groposur (në disa qindra metra thellësi) mbetjet bërthamore. Nuk bëhej fjalë edhe aq për të mbrojtur zonën nga hyrjet e të pakujdesshme sot, se sa për faktin që mbetjet bërthamore mbeteshin aktive për dhjetëmijë vjet”. (Eko, 2008: 177).

Në këtë proces bashkohej përvoja historike dhe manifestohej vetëdija historike. Në radhë të parë shquhej kujtesa historike. “Kemi parë perandori të mëdha dhe qytetërime të lulëzuara, që kanë perënduar në kohë shumë më të shkurtër, kemi parë se si disa shekuj pas faraonit të fundit hieroglifët egjiptas ishin bërë të pakuptueshëm”. 

Për të vënë më tej në sprovë vetëdijen historike: “Mund të ndodhë që pas 10000 vjetësh toka të ketë pësuar pështjellime të tilla që të banohet nga popuj, të kthyer në kohën e barbarisë por mund të vizitohet nga udhëtarë jashtëtokësorë. Si të njoftohen jashtëtokësorët që zona është e rrezikshme (Eko, 2008: 177).

  1. Cila është vepra që kemi krijuar si institucione shkencore pas Luftës Çlirimtare të Kosovës, në të vërtetë pas Çlirimit të Kosovës, dhe cilat janë veprat kolektive kombëtare të cilat janë botuar nga institucionet shkencore dhe akademike në Shqipëri, të cilat i shërbejnë një qëllimi të tillë, të largët, jo dhjetëmijë vjet, po 30-50 a 100 vjet, sa pretendojnë zakonisht botimet me karakter shoqëror? Nuk po e bëjë këtë pyetje për institucionet me karakter nacional në Maqedoni dhe Mal të Zi. Pas fjalorëve enciklopedikë, të në arritjeje modeste akademike në Tiranë dhe në Prishtinë, lajmi pothuajse i vetëm premtues që vjen është deklarata e drejtorit të Institutit të Gjuhësisë në Tiranë, Profesorit Valter Memisha, se po punohet për Fjalorin e madh të gjuhës shqipe, në një kohë që mendjen e kemi te Korpusi i plotë i gjuhës shqipe. Një prej etërve të leksikografisë shqiptare Profesor Jani Thomai, në fillim të këtij shekulli, pasi kujtonte momentet më të rëndësishme të trashëgiminë e leksikografisë shqiptare sillte edhe disa kërkesa të domosdoshme që dalin në këtë kohë: a) “Kërkesa kryesore (…)  është rritja e cilësisë shkencore të fjalorëve, mbështetja e tyre në të gjithë përbërësit e përmbajtjes e të trajtimit  leksikografik në shkencën dhe metodat e leksikografisë bashkëkohore” (Thomai, 2017: 125); b) “ngritja e një shoqate kombëtare të leksikografëve, e ngjashme me Shoqatën Europiane të Leksikografëve (EURALEX)” (Thomai, 2017: 126); c) “regjistrimi elektronik i fondeve leksikore” (Thomai, 2017: 126); d) “Hartimi i një fjalori të madh, disavëllimësh, i gjuhës shqipe përbën një kërkesë të kahershme (Thomai, 2017: 126);  e) “Hartimi i fjalorëve të autorëve e i fjalorëve krahinorë në një shkallë” (Thomai, 2017: 127) etj.   
  2. A nuk është kjo edhe një prej arsyeve pse Akademitë dhe institucionet tona shkencore duhet të marrin detyra më të rëndësishme dhe më parësore, të cilat kanë për synim vjeljen, ruajtjen, sigurimin dhe regjistrimin e manaxhimin e korpuseve gjuhësore në hapësirën shqiptare, të trashëgimisë sonë materiale e shpirtërore (nga njësitë leksikore e frazeologjike deri te përralla dhe eposi), përgatitjen urgjente të Enciklopedisë Kombëtare, Fjalorit (thesarit) të plotë të gjuhës shqipe e doracakët e tjerë enciklopedikë të kësaj natyre etj., me ndihmën e koordinuar të të gjitha institucioneve arsimore, shkencore e kulturore të të gjithë hapësirës shqiptare. Shembuj të orientimeve të kësaj natyre vinë nga Shën Petërsburgu dhe Pekini, por jo edhe nga Prishtina dhe Tirana. Profesor Jani Thomai tashmë ka bërë edhe hapin e parë. Ka përgatitur edhe Projektin e Fjalorit të madh të gjuhës shqipe (2004-2007), brenda të cilit ka përcaktuar edhe numrin e përafërt të fjalëve, parimet dhe kriteret e përgjithshme, formatin dhe vëllimet, shtresat aktive dhe pasive të leksikut të shqipes, si dhe frazeologjinë, semantikën dhe kufijtë hapësinorë e historikë, makrostrukturën e fjalorit, fondin praj nga do të vjelën fjalët, semantikën leksikore, makrostrukturën, sintagmatikën e fjalës etj. Po këtu Profesor Jani Thomai ka sjellë edhe projektin e funksionalizimit të tij me institucione dhe emra konkret, si dhe metodën e punës në Fjalor. (Thomia, 2017: 165-173).   
  3. Brezat që do të vinë nuk kanë asnjë arsye të na kuptojnë as të na mirëkuptojnë nëse ne vazhdojmë në këtë mënyrë t’ju lëmë arritje individuale e klanore, arritje institucionale e krahinore. Brezat që do të vinë nuk do të na kuptojnë kurrë dhe nuk do të na mirëkuptojnë, kur të shohin se si kemi krijuar universitete, fakultete, institute dhe projekte, publike e private, të cilat përsërisin njëra – tjetrën me revista, konferenca jubilare, tema të shteruara ndër dekada, ide e nocione të harruara në hapësirën europiane. Brezat që do të vijnë nuk do t’i kuptojnë projektet tona, nëse prej tyre nesër nuk mund të krijohen tërësi shkencore me interesa kombëtare, dhe me të cilat nuk mund të marrim pjesë në hapësirën e dijes europiane. Brezat që vinë do të pyesin pse brezi ynë nuk ishte pjesë e projekteve rajonale, ballkanike, europiane dhe planetare, në të cilat janë diskutuar temat historike, pasuria leksikore dhe frazeologjike, zyrtarizimi i ojkonimisë në dokumentet me njohje ndërkombëtare, përfaqësimi i ngjarjeve, personaliteteve dhe njësive onomastike në leksikonët dhe enciklopeditë europiane dhe ndërkombëtare. E ne për brezin e sotëm dhe të ardhshëm ende nuk kemi krijuar ekipet, të cilat duhet të punojnë urgjentisht në këto projekte, e ne do të duhej sa më parë të krijojmë Qendrën e Leksikografisë Kombëtare, nëse nuk mund ta përshtatim ndonjërën prej këtyre që instituteve që i kemi. 

III.

Të rikthehemi edhe njëherë te gjendja, trashëgimia gjuhësore dhe perspektiva postglobaliste e saj. 

Gjuha shqipe në Shqipëri, përkatësisht në dokumentet zyrtare sigurisht zë një vend të nderuar, por në jetën shoqërore, kulturore, fetare dhe madje akademike, nuk e ka përmasën moderne të studimit, të cilën do të duhej ta kishte. Gjuha shqipe në Kosovë jo vetëm nuk e ka vendin e duhur në dokumentet shtetërore për 90% të popullatës, e cila e përdor me shkrim dhe me gojë, po ajo gjithnjë e më shumë po e humb pozitën e saj në dokumentet ndërkombëtare, duke e vënë gjuhën shqipe si gjuhë të dytë, dhe gjithnjë e më shumë po e humb hapësirën e saj të studimit e mësimit të saj, edhe me numrin e orëve në institucionet shkollore. I është dashur një kryengritje e armatosur dhe i janë dashur shumë beteja politike kombëtare e ndërkombëtare popullit shqiptar në Maqedoni, që gjuhën shqipe ta bëjnë gjuhë të përmasave shtetërore, sikur është maqedonishtja, dhe kjo luftë vazhdon pikërisht për zbatimin e saj në raport me institucionet qendrore dhe rajonale. Një shkallë ngritjeje dhe vlerësimi e përdorimi sot gjuha shqipe ka fituar edhe në dokumentet juridike të shtetit të Malit të Zi e të Serbisë.

Pas rënies së sistemit komunist përmasa e vlerësimit dhe studimit të gjuhës shqipe u zgjerua edhe në hapësirën Europiane e Amerikane, pa humbur asgjë edhe në hapësirën Lindore të Globit, përkundrazi duke e zgjeruar përmbajtjen modeste të vendit të saj që e kishte më parë. Gjuha shqipe sot ligjërohet si dije për nxënie arsimore, përkthimi për nevoja administrative, sigurie e diplomacie, si dhe për kërkime shkencore në kontekstin kontrastiv e krahasues, në shumë shtete dhe në shumë institucione shkencore, por gjuha shqipe, Shqipëria dhe Kosova, ende nuk e ka vendin e duhur të saj në faqet e botimeve shkencore dhe enciklopedike, si kusht i domosdoshëm për pamjen e saj të sotme në botën globale, dhe si kusht i domosdoshëm për Shqipërinë dhe Kosovën në diplomacinë, sigurinë, ekonominë dhe perspektiven e përbotshme. Le të shohim shembujt e disa prej modeleve të shteteve të dala nga Kampi Socialist: Polonia, Bullgaria etj., po edhe të shteteve të tjera të rajonit, si: Greqia, Italia etj., të cilat duke ndjekur zhvillimet politike dhe strategjike të kohës, përdorën trashëgiminë institucionale në fushë të shqipes dhe zgjerimin e mësimdhënies së saj për përdorimin e tyre jo vetëm për albanologjinë, si dije shkencore po për nevojat ditore: sigurinë, ekonominë, tregtinë etj. 

Nëse pamja, përkatësisht vendi i gjuhës shqipe dhe vendi i Shqipërisë dhe Kosovës në botimet enciklopedike kombëtare dhe ndërkombëtare është posaçërisht i zbehtë dhe posaçërisht i varfër e shqetësues, ky sigurisht nuk është vetëm faji i institucioneve dhe editorëve të këtyre botimeve, ky është faji i institucioneve tona shkencore, të cilat ende nuk kanë botuar vëllime enciklopedike në gjuhën shqipe dhe në gjuhë të huaja, që botuesve nëpër botë t’u ofrojnë informacione të sakta dhe të plota. Shembujt, të enciklopedive, të cilët i kam theksuar në një nga studimet e mia Shqipëria, Kosova dhe gjuha shqipe në botimet enciklopedike (2012: 89-112), dëshmojnë njëkohësisht edhe për fajet tona, pse gjuha shqipe nuk paraqitet si gjuhë e njësuar, përkatësisht standarde po si gjuhë e dy dialekteve.

A nuk është kjo edhe një prej arsyeve pse obligimet ndaj gjuhës shqipe, njohjes, dokumentimit dhe obligimeve që kemi ndaj saj t’i bëjmë të ligjshme dhe të obligueshme për institucionet tona kërkimore dhe shkencore. A nuk është kjo një prej arsyeve pse gjuha shqipe të mbrohet edhe me ligj!

Gjuha shqipe dhe korpusi i fjalësit të saj, ashtu si edhe atdheu ynë, kufijtë e tij, qytetarët dhe institucionet, janë vlerat më domethënëse që historikisht ka trashëguar populli shqiptar. Prandaj përdorimi i saj, sa më pak i cenueshëm nga gjuhët dhe fjalët e huaja, është detyrë jona dhe obligim për ta bartur atë te trashëgimtarët tanë. 

Në Republikën e Kosovës dy dekadat e fundit janë miratuar nga institucionet ndërkombëtare dhe shtetërore shumë ligje dhe rregullore që të bëjnë të mendosh sikur i kemi kryer të gjitha punët dhe sikur të mos ishim shteti që ka më së paku ligje në rajon dhe Europë. Në Kosovë mund të gjesh rregullore për mbrojtjen e kafshëve nga rrahja e barinjve (Komuna e Prizrenit) dhe Ligj për bletari (shih, Kuvendi i Kosovës, Ligji Nr. 02/L-111), por gjuhëtarët e Kosovës prej shumë kohësh kapin kokën me të dy duart, duke dialoguar e duke monologuar në televizionet dhe mediat e Kosovës në lidhje me propozimin e ligjit për mbrojtjen e shqipes standarde:

Çka do të shkruajmë në atë ligj? 

Si do të duket ai ligj? 

Kush do të dënohet me atë ligj? 

Si do të flasim pas miratimit të atij ligji apo do të kthehemi në një popull memec! 

Si do të flasim në institucione, në kafene, në rrugë e sidomos në shtëpi? 

A do të guxojmë të ligjërojmë ne gjuhëtarët në universitete e në shkolla me shqipen standarde apo me gjuhën e nanës! 

A do të arrestohemi në rrugë nga policia tek flasim me kolegët në dialekt, në variant, në të vërtetë në slleng! 

A do të na përgjojnë spiunët e gjuhës pranë dritares tek u themi nënave tona nanë e jo nënë!

Kuku nanë! 

Kuku nanë! 

Kuku nanë! 

A nuk është kjo arsyeja pse gjuha shqipe si dhe atdheu e kufijtë e tij, duhet mbrojtur me ligj!

A nuk është kjo arsyeja që të rilexojmë një nga sintezat për standardin e shqipes, shkruar nga Profesor Rexhep Ismajli, kur shqipja standarde, gjuha shqipe dhe madje folësit e saj gjendeshin para një gjenocidi shtetëror: “Kusht për funksionimin e gjuhës standarde janë rrethanat e favorshme sociale, statusi juridik dhe socio-politik, statusi sociolinguistik i gjuhës në fjalë, mundësitë e përdorimit të papenguar në të gjitha kontekstet. E ngritur në nivelin më të lartë të mjetit të domosdoshëm të kultivuar për komunikim në përgjithësi, shqipja standarde mund të funksionojë dhe të zhvillohet më tutje atje ku është në përdorim në jetën shoqërore dhe publike, në organizatat shoqërore e politike, ku ka rregullim ligjor që i garanton këto, në marrëdhënie pune, në administratë, në shkolla dhe në institucionet e kulturës dhe të shkencës, në mjetet e informimit publik, në botime, në teatër, në film etj”. (1988: 93-122). 

Me gjuhën standarde, në të vërtetë në shqipen standarde, populli shqiptar kudo dhe kurdo sot përshkruan të drejtat dhe obligimet e tij qytetare, kushtetuese dhe ligjore ndaj pasurisë materiale që e rrethon dhe ndaj pasurisë shpirtërore me të cilën mbahet përballë të tjerëve. Në të vërtetë populli shqiptar me gjuhën standarde përshkruan pasurinë materiale të institucioneve fetare, kulturore dhe të kultit, si dhe pamjen estetike të tyre. Me gjuhën standarde shqiptarët përshkruajnë ligjet dhe Komentarin e tyre, dokumentet e marrëveshjeve ekonomike, dokumentet e marrëveshjeve diplomatike dhe të sigurisë kombëtare e globale, vademekumët mjekësorë etj. 

A nuk do të kërkonte ligji për gjuhën edhe zbatimin e tyre me terminologji shqipe e nocione të kuptueshme së pari për institucionet shtetërore dhe popullatën që është e obligueshme ta zbatojë marrëveshjen, në vend se të nënshkruajnë marrëveshje të kësaj natyre fillimisht në gjuhën angleze në Bruksel, në mënyrë që pas përkthimit të saj në Prishtinë, dokument, marrëveshja a protokolli, të dalë me një mesazh të tjetërsuar dhe të dëmshëm për institucionet tona shtetërore e për qytetarët e saj. 

A nuk do të kërkohej pastaj që institucionet tona të pajisen me Fjalorë bashkëkohorë terminologjikë të fushave përkatëse dhe administrata jonë të arsimohej në mënyrë komplementare me dijet bashkëkohore në fushë të kulturës gjuhësore, dhe në raport me kolegët e tyre europianë në fushë të dijes bashkëkohore në fushat përkatëse, të cilët në rrethana të tilla arsimohen e pajisen me dije përkatëse në gjuhën angleze, franceze, gjermane, spanjolle, ruse etj. 

A nuk do të kërkohej prej institucioneve arsimore që të përgatisnin programe profesionale për kulturën e gjuhës standarde dhe nivelin profesional të ligjërimit, si dhe përdorimit me shkrim të stilit administrativ, juridik, tekniko-shkencor, mjekësor, politik e diplomatik, prej të cilës do të krijohej edhe një dokumentacion i qartë dhe kredibil i pasurisë sonë private dhe publike. 

A nuk janë këto vetëm disa prej arsyeve pse përdorimi i standardit në institucionet shtetërore dhe kombëtare duhet mbrojtur me ligj!

Gjuha shqipe është përbërësi më i rëndësishëm i trashëgimisë sonë kombëtare, e trashëgimia jonë është e mbrojtur me ligj. Në Kosovë gjenden shumë institucione kryesisht religjioze dhe shumë objekte të trashëgimisë së antikitetit ilir, objekte të trashëgimisë bizantine, të trashëgimisë orientale e oksidentale, mesjetare e të kohës së re, të cilat janë të mbrojtura me ligje vendore dhe madje ndërkombëtare. Për shkak se ato institucione religjioze apo kulturore nuk i kemi identifikuar, përkatësisht emërtuar me gjuhën a terminologjinë e duhur, shumë prej tyre në dokumentet e administratës sonë dhe në dokumentet e diplomacisë, përkatësisht trashëgimisë ndërkombëtare kanë marrë konotacione të ndryshme dhe madje kanë përfituar statute të ndryshme, sikur ato të mos ishin objekte të trashëgimisë sonë, por të trashëgimisë së fqinjëve, përkatësisht popujve të tjerë, sado shqiptarët shumë herë ato i kanë konsideruar objekte të kultit të tyre pagan dhe madje objekte të një periudhe të largët të trashëgimisë europiane të tyre. Një gjuhë historike sikur është gjuha shqipe dhe një gjuhë standarde e përdorur drejt me termat e nocionet shkencore që i zotëron, sikur është gjuha shqipe, e përdorur drejt dhe saktë në komunikimin ndërkombëtar nuk do t’i linte këto objekte jashtë sistemit tonë juridik-shtetëror, përkatësisht jashtë thesarit tonë kulturor me përmasa sa kombëtare aq edhe ballkanike, europiane e globale. Duke shkruar për disa prej tipareve gjuhësore të shqipes standarde, sikur janë: njësimi, karakteri i mëvetësishëm, karakteri i shkruar dhe kodifikimi, etj., ai shkruan edhe për karakterin artificial, për të cilin veç tjerash thekson: “çdo gjuhë letrare (standarde), pra edhe shqipja, ndryshon në një shkallë nga idioma organike; ajo ndërtohet, normohet, kultivohet, prandaj duhet të nxihet nga të gjithë; për shqipen letrare, këtu ka rëndësi të theksohet se nuk mund të identifikohet me toskërishten letrare me një sasi, qoftë edhe më të madhe, gegizmash, ide që do të ishte shprehje e një koncepcioni mekanicist; të gjithë bartësit e shqipes standarde duhet ta nxënë atë, pa marrë parasysh shkallën e përputhjes së saj me idiomën e tyre organike ajo është vërtet mbidialektore”. (R. Ismajli, 1988: 93-122).

Europa sot në një mënyrë përfaqëson një entitet transnacional dhe mbinacional, përcjellë nga shumësi të rëndësishme vlerash, të projektuara nga etërit e kësaj ideje, filozofët, shkrimtarët e intelektualët anglezë, gjermanë, francezë, italianë, spanjollë etj. Ndërsa psikologu, semiotisti dhe indoeuropianisti rus V.V. Ivanov këtij parimi të njohur i jepte përmasa universale: “Çdo gjuhë është një gjedhe e universit, një sistem semiotik i të kuptuarit të botës, dhe nëse kemi 4000 mënyra të ndryshme për të përshkruar botën, kjo na bënë më të pasur. Duhet të përkujdesemi për ruajtjen e gjuhëve ashtu siç përkujdesemi për ekologjinë. (V. V. Ivanov (1992: 4; sipas Eco, 2008: 328).

A nuk është kjo vetëm një prej arsyeve pse institucionet tona shkencore dhe arsimore urgjentisht të fillojnë identifikimin, përshkrimin dhe përgatitjen e Korpusit të plotë të shqipes, ashtu sikur kanë bërë dhe tashmë përmbyllur popujt e gjuhëve të mëdha dhe madje fqinjët tanë të vegjël. A nuk është kjo arsyeja e domosdoshme pse gjuha standarde e komunikimit tonë me shkrim dhe me gojë në institucionet tona shtetërore, arsimore dhe publike duhet të mbrohet me ligj!

Zhvillimet e fundit në fushë të teknologjisë kanë bërë që të zhvillohen më shumë dhe më shpejtë disa fusha të gjuhësisë. Lëvizjet globale, emigrimi dhe turizmi, bashkëpunimi tregtar dhe kulturor ka bërë që në plan të parë të dalë zhvillimi i leksikografisë dy e më shumë gjuhësore dhe mësimdhënia e gjuhëve të mëdha, sikur është gjuha angleze, gjermane, italiane dhe franceze e spanjolle. Shqipja hyn ndër ato gjuhë që dekadat e fundit ka bërë shumë dhe ka pasur një komunikim e zhvillim të dendur në këto dy fusha, por krahas zhvillimit të teksteve e doracakëve për mësimdhënien e gjuhëve të huaja nga shqiptarët, dhe krahas zhvillimit të doracakëve dygjuhësorë e shumëgjuhësorë të shqipes me gjuhët e tjera dhe anasjelltas, koha është të zhvillojmë dhe standardizojmë përgatitjen dhe botimin e doracakëve për mësimin e shqipes standarde për brezin e ri të emigrantëve shqiptarë dhe përgatitjen e botimin e fjalorëve terminologjikë të fushave të ndryshme për administratën shtetërore të shteteve shqiptare dhe institucionet arsimore të shkollave shqipe. Shembulli më praktik i një përvoje të madhe europiane dhe më tej është seria “Anglishtja/gjermanishtja/italishtja/… e re pa mundim”, e cila tashmë ka filluar të botohet e përshtatet edhe në gjuhën shqipe. Në ndërkohë metoda  të kësaj natyre krejtësisht bashkëkohore dhe të drejtpërdrejta në internet, si dhe me ushtrimet vetjake, e kanë zënë vendin e tyre në hapësirën internetike, përkatësisht globale, për secilin qytetar të botës, pa pasur nevojë të shkojnë në shkollë fizikisht dhe pa pasur nevojë për mësues privatë.

Zhvillimet e reja në vend dhe në botë diktojnë jo vetëm ekonomizim fjalësh, por edhe ekonomizim tekstesh, e kjo do të thotë tekste të shkarkuara sa më shumë nga karakteri akademik i njohjes dhe i të nxënit të gjuhës, të përshtatura për brezin e ri. Me logjikën e fajit të përhershëm ndaj sistemit politik që mbizotëronte në periudhën e Kongresit të Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe (1972), me logjikën e fajësimit të shqipes standarde, si sistem i pamundshëm i të nxënit, ne mund të arrijmë vetëm tek koncepti i Çomskit për ndërtimin e “gjuhëve të panxëna”, gjuhë që nuk mund të kapen nga aftësia gjuhësore, sepse në çdo rast kjo e fundit do të bënte zgjidhje të gabuara (Shih, Çomski, 2007: 150). Më në fund “planifikimi gjuhësor, qoftë edhe në forma rudimentare, ka qenë pjesë e politikave globale të perandorive, të shteteve parakombëtare ose të bashkësive të caktuara gjuhësore” (Memushaj, 2012: 13), prandaj, ky proces pse duhej të ishte përjashtues edhe për popullin shqiptar, për gjuhën shqipe e për perspektivën bashkuese të tij. Brezi i ri duhet të mësojë gjuhën që i duhet dhe jo gjuhën që duhet ta dijë. Kjo do të thotë një drejtshkrim të ekonomizuar për nxënësit, studentët, qytetarët. Siç do të shprehej Martine, “Ligji, sa më pak mundim për një qëllim të caktuar vlen edhe për gjuhën” (Martine, 2020: 149). Drejtshkrimi i sotëm i gjuhës shqipe është botuar vetëm për lektorët dhe specialistët e gjuhës, por jo edhe variante të tjera për nxënësit, mësuesit, specialistët e dijeve jogjuhësore”. Shembulli i kolegëve të Universitetit të Korçës, udhëhequr nga Profesor Ali Jashari, është modeli më brilant i përshtatjes së tij për nevojat e studentëve që përgatiten për detyrën e mësimdhënies së shqipes standarde.   

Le t’i referohemi së fundi një përcaktimi të Profesor Shefki Sejdiut, mbi raportet e gjuhës shqipe me zhvillimet globale në fillimet e tij: “zhvillimi i hovshëm i shkencës dhe teknikës e krijimi i marrëdhënieve të reja shoqërore në plan kombëtar e ndërkombëtar, bënë që jeta dhe sjelljet e njeriut të ndërrojnë kualitativisht. U krijuan një botë e hapur dhe shoqëri të hapura, ku komunikimi midis njerëzve, popujve dhe kulturave u bë i domosdoshëm, andaj edhe gjuha si mjet komunikimi par excellence do të duhej t’i përcillte këto zhvillime shoqërore dhe, konform dinamikës së tyre, të gjente forma shprehëse për ta pasqyruar në mënyrë sa më të përshtatshme e racionale këtë realitet. Kjo shprehje e këtij realiteti ka mundur të bëhet efikase vetëm përmes proceseve normëzuese e standardizuese të sistemeve, të nënsistemeve e të strukturave gjuhësore mbi baza të përvojës dhe kërkesave të njeriut. Këto baza, mbi të cilat njeriu e mbështet përvojën e vet janë natyra, kultura dhe civilizimi, entitete te të cilat vërehen raporte relacionale, që, shikuar nga aspekti kognitivo-kontekstual dhe semantiko-referencial, do të përkonin me natyroren, kulturoren dhe civilizuesen, kurse nga aspekti sistemor-komunikativ do të përkonin me gjuhën /në kuptimin sosyrian/, me gjuhën letrare dhe gjuhën standarde, sisteme që shprehin shkallë të ndryshme normativiteti. (Sejdiu, 2002: 107-108). Profesor Sejdiu, me këto parime në të vërtetë u përgjigjej koncepteve të psikologut zviceran Zhan Piazhe, për të cilin “gjuha është një institucion kolektiv” (Piazhe, 1979: 278).

Kryeredaktori i revistës franceze Esprit (Fryma), dhe personaliteti me ndikim në lëvizjen paneuropiane, Zhan Mari Domanek, në prag të përfundimit të Luftës së Ftohtë dhe rënies së sistemit komunist, pati caktuar dhjetë parime me të cilat duhej ndikuar kultura franceze në kulturën europiane, prej të cilave pesë të parat i takonin gjuhës dhe mësimdhënies. A nuk janë konceptet e tij një model i mirë edhe për ndërtimin e koncepteve dhe parimeve se si të mbrojmë gjuhën shqipe brenda rrethanave të reja të krijuara në këtë periudhë pasglobaliste. (Domanek, 1990: 145-146). Unë po ndalem vetëm në dy nga projektet prioritare: Qendrën e Librit Shkollor dhe Qendrën Enciklopedike Shqiptare.

Bartës të këtyre dy projekteve do të mund të ishin Instituti i Librit Shkollor, një institucion i formatit të madh kombëtar, rëndësia e të cilit sot është më e madhe se rëndësia e secilit prej Universiteteve Publike që kemi hapur nga Gjirokastra deri në Mitrovicë, prandaj cilido prej tyre po të shndërrohej në Institutin e Librit Shkollor do të kishte funksionin kombëtar më të rëndësishëm se Universiteti i qenë aty. Po kështu mund të thuhet edhe për Qendrën e Enciklopedisë a Leksikografisë Kombëtare, e cila për nga rëndësia mund të tejkalonte interesat dhe vlerat kombëtare të dy akademive dhe instituteve albanologjike që kemi në Tiranë e në Prishtinë, Shkodër, Shkup etj.  “Në kushtet e globalizimit që ka përfshirë tërë botën, nevojat e komunikimit mes mijëra gjuhëve nuk mund të përmbushen veçse duke krijuar secila syresh fjalë përgjegjëse të fjalëve që kanë gjuhët më të zhvilluara të botës për emërtimin e koncepteve shkencore dhe të sendeve e objekteve të reja që janë bërë pjesë e jetës së përditshme të çdo vendi të globit”. (Memushaj, 2018: 25).

Këtu, në Qendrën e Enciklopedisë a Leksikografisë Kombëtare, do ta kishte vendin edhe Thesari i trashëgimisë gjuhësore, materiale e shpirtërore të popullit shqiptar dhe Komisioni i Mbrojtjes së Shqipes Standarde me ligj. Në këtë qendër hapi i parë do të ishte përgatitja e Fjalorit të madh të gjuhës shqipe. “Fjalori pasqyron dhe përfaqëson më mirë se çdo vepër tjetër shkallën e zhvillimit të një gjuhe. Ai është libri i parë për të njohur visarin e gjuhës dhe njëkohësisht mjeti më i nevojshëm për kulturën e të shprehurit. Në fjalor njeriu rrëmon tërë jetën. (Emil Lafe/Idriz Ajeti, 1997: ) 

Dhe, a nuk është kjo një prej arsyeve që ligji për gjuhën të miratohet e të funksionalizohet në të mirë të trashëgimisë së popullit shqiptar e në të mirë të vetë gjuhës, si thesar yni i vetëm.

Prishtinë, më 15.5.2020

MESAZH TAIVANIT NGA XI: “RIBASHKIMI I PASHMANGËSHËM”

by

Nga GUIDO SANTEVECCHI/

Ribashkimi i Taivanit Kinës “është historikisht I pashmangëshëm e do të sendërtohet”. Fjalë të Xi Jinping-ut, që është kthyer mbi çështjen në një fjalim të mbajtur në Sallën e Madhe të Popullit të Tienanmenit mbasi kishte lëshuar në fillim të tetorit turma aeroplanësh  lufte përqark ishullit që ende nuk pranon t’i nënështrohet “pashmangshmërisë”.

Që kur është në fuqi, nga 2012, Xi ka folur shumë herë mbi çështjen taivaneze, duke ndërsjellë tone paqtuese me kërcënime për përdorimin e fuqisë. Në këtë rast ai ka zgjedhur vijën më të matur kur ka pohuar se “ribashkimi nëpërmjet mjeteve paqësore është ai më i miri për interesat e kombit kinez, përfshirë edhe bashkatdhetarët taivanezë”. Por ka shtuar se “ata që harrojnë zanafillën e tyre, tradhëtojnë mëmëdhenë e kërkojnë të ndajnë Vendin nuk do të kenë një fund të mirë, do të përçmohen nga populli e do të dënohen nga historia”.

Në të shkuarën Xi e ka shpallur “mision historik” dhe “zotim të paluajtëshëm” risjelljen nën kontrollin e qeverisë komuniste ishullin, ku më 1949 u strehuan kombëtaristët Gomindan të Çan Kai Shi-së, të mundur në luftën civile nga Ushtria e kuqe e Maos. Në 2019 ka shpalosur hapur hijen e veprimit ushtarak duke thënë se nuk donte e nuk mund të bënte “asnjë premtim të heqjes dorë nga përdorimi i fuqisë, mbajmë mundësinë e sendërtimit të çfarëdo mase të nevojshme”.

Këtë herë Xi i bëri thirrje historisë dhe pashmangshmërisë së synimit që bën pjesë në premtimin e tij për “ripërtëritjen e kombit kinez”. Politologët e botës së globalizuar, nga Taipei në Washington , u vunë shpejt në punë për të deshifruar fjalimin e Xi Jinping-ut. Duhet të mbajmë parasysh se është mbajtur në kremtimin e 110-vjetorit të revolucionit të frymëzuar nga doktor Sun Jat-sen-i, që më 1911 përmbysi të fundmin perandor të dinastisë Çin, duke themeluar Republikën e Kinës. Bëhet fjalë për një ditë të krenarisë kombëtare në të dy anët e ngushticës: Taipei do t’a kremtojë nesër. Xi ka përvehtësuar trashëgiminë të të parit udhëheqës revolucionar, Sun Jat-Senit, që themeloi Gomindanin, e ky mund të lexohet si një shenjë respekti kundrejt Taivanit ku u tërhoq Gomindani i përzënë nga pjesa tjetër e Kinës, vëren historiani i njohur Rana Mitter, doçent i politikës kineze në Oxford. “Në muajt e fundit Pekini ka përdorur pothuaj të njëjtën gjuhë kërcënuese kundrejt Taivanit dhe kjo fjalë e Xi-së mund të jetë një orvatje për të këshilluar një rrugë paqësore”, thotë profesori. Një ndërpretim i hollë, por duhet kujtuar se Xi ka premtuar shumë herë se zgjidhja e çështjes taivaneze nuk mund t’u lihet më brezave t’ardhshëm, siç është bërë për shtatëdhjetë vite, nga dhjetori i 1949, kur Çan Kai Shi-ja zbarkoi mbi ishull dhe u ngujua aty. Që atëherë Taivani është vetëqeverisur, duke u kthyer nga diktaturë me ligje lufte deri në vitet 80, në një demokraci të pjekur, e në një fuqi ekonomike.

Kur thotë se çështja taivaneze nuk mund t’i kalohet pa zgjidhje brezit pasardhës, Xi-ja zbulon synimin e tij: do të jetë ai përbashkuesi i madh. Ka ende shumë vite përpara për të kryer misionin, sepse ka bërë të ndryshohet Kushtetuta për të qënë një president pa kufizim kohe e vitin e ardhshëm Kongresi i Partisë komuniste do t’i japë një tjetër pesëvjeçar si Sekretar i përgjithshëm. Por për të çuar në fund misionin “e pashmangshëm” të ribashkimit me Taivanin ai i ka lënë vetes pak opcione. Karta m’e mirë ishte ajo “Një Vënd dy sisteme”, e përdorur për të fituar kthimin e Hong Kongut nga kolonizuesit britanikë. Por në Taipei kanë vërejtur mirë se si u mbyll çështja hongkongase në muajt e fundit dhe një hipotezë ribashkimi n’atë model tashmë është e vdekur.

Këtë javë ministri i Mbrojtjes taivaneze ka dhënë piskamën mbi përgatitjet e sulmit kinez, duke paralajmëruar se më 2025 Pekini do të ketë aftësinë për të provuar mësymjen; presidenteja Tsai Ing-wen i ka bërë një thirrje bashkësisë ndërkombëtare me qëllim që të shmangë “katastrofën e rënies së Taivanit në duar kineze”.

Sot përgjigja e Taipeit fjalimit të Xi-së është hartuar nga Këshilli për Marrëdhëniet me Kinën: 23 milionë banorët e ishullit kanë të drejtë të vendosin t’ardhmen dhe zhvillimin e Taivanit; modeli Një vënd e dy Sisteme është treguar i gabuar. Të djelën, më 10 tetor, do të flasë presidentja Tsai Ing-wen, në ditën të cilën Taivani ka zgjedhur për të kremtuar Festën kombëtare për revolucionin republikan të Sun Jat-sen-it. Përpara pallatit presidencial të Taipeit do të zhvillohet një paradë ushtarake me raketa dhe do të shigjetojnë aeroplanët për t’i lajmëruar Pekinit vullnetin e qëndresës.

“Corriere della Sera”, 9 tetor 2021   Përktheu Eugjen Merlika  

POETI YNË KOMBËTAR AT GJERGJ FISHTA

by

          Nga Agim Xh. Dëshnica     

Description: Description: Gjergj Fishta

     

Në Fishtë të Zadrimës, më 23 tetor 1871, u lind një djalë, i cili, i pagëzuar me emrin Zef, më vonë do të njihej, në botë si Gjergj Fishta, poet kombëtar i shqiptarëve.   Por në atdheun e vet, gjatë diktaturës  disa  nga  profesorët  e letërsisë  e njerëz të letrave, shërbëtorë të regjimit ne fuqi, morën përsipër  të përbaltnin  e të hidhnin poshtë veprën e tij madhore në shërbm të atdheut.  Në librin “Historia e Letërsisë Shqiptare -1983”, me kryeredaktor Dh. Shuteriqin, larg çdo vlerësimi letrar e artistik, u përdor fjalori politik, fyerja, shpifja,  e mohimi, me këtë përcaktim të mefshtë: “Përfaqësuesi kryesor i klerit  françeskan Gjergj Fishta, poet, publicist , pedagog,  politikan, drejtoi për një kohë të gjatë veprimtarinë kulturore e arsimore të këtij urdhëri. Për të interesat e kishës e të fesë qëndronin mbi interesat e atdheut e të popullit, gjë që ai e shpallte dhe e mbronte me tërë demagogjinë, por edhe me cinizëm dhe e kishte vënë në themel të punës si letrar. Vepra e tij kryesore, poema epike “Lahuta e Malësisë”, propagandonte antisllavizmin dhe vinte në plan të dytë luftën kundër sundimit osman. Ajo i ngrinte himnin françeskan patriarkalizmit e bajraktarizmit, obskurantizmit fetar e klerikalizmit, dhe spekullonte me ndjenjat patriotike, kur ishte fjala për të ngritur lart ngjarje dhe figura të historisë kombëtare të periudhës së Rilindjes sonë. Veprat e tjetra, si poema satirike “Gomari i Babatasit”, ku u sulmuan me tërbim laicizmi i shkollës dhe idetë demokratike, ishin karakteristikë e luftës së egër që bëri kleri katolik për të ruajtur e për të rritur ndikimin e tij në jetën mendore të vendit. Këtij arti përpiqej t’i shërbente një formë që i qëndronte pranë folklorit. Atë e shoqëronin shpesh proliksiteti, efektet e kërkuara, retorizmi, brutaliteti i shprehjes e i stilit gjer në banalitet, argumentet e tyre false, që orvateshin të imponoheshin me pahir, si dhe një qëndrim i theksuar konservator në lëmin e gjuhës. Fishta i mbaroi ditët si akademik i Italisë fashiste.” 

  Nuk do të mjaftonte ky qëndrim i paturpshëm ndaj Fishtës, as ndalimi barbar i librave të tij, por duhej të dëgjohej edhe zëri i një njeriu të huaj ndaj Shqipërisë me emrin Rexhep Qose. Në librin “Panteoni i rralluar” i vitit 1985, tashmë i vlefshëm vetëm për arkivë, ndofta edhe për kosh, ai shkruan pa iu dridhur dora: “Gjergj Fishta përkundër Naim Frashërit, ka shkruar për pjesën katolike të shqiptarëve, ka folur në emër të tyre dhe dy fjalë më të shpeshta të fjalorit të tij ishin feja dhe atdheu: gjithnjë përpara feja, mandej atdheu. Në zemrën e madhe të Naim Frashërit kishte vend për të gjithë shqiptarët dhe, më në fund, për gjithë njerëzit, kurse në zemrën e vogël të patër Gjergjit-për një pjesë të shqiptarëve, prandaj edhe për një pjesë të njerëzve. Veprat e tij sot shijohen më me vështirësi sesa atëherë kur ishin shkruar, qoftë edhe prej gegëve dhe, mund të besojmë, pas ca dekadash do të përkthehen si ato të De Radës….” 

  Po ashtu gabuan edhe ata, që shkruan se emri  i Gjergj Fishtës pas vitit 1944, u harrua. Përkundrazi, librat e tij mbaheshin si thesar në bibliotekat vetiake, kudo në Shqipëri. Leximi, apo përsëritja përmendësh në rrethe të ngushta, gjallonte më me zell. Edhe në rastet, kur në gazetën „Zëri i Popullit“ botoheshin shkrime zilare e fyese kundër poetit të madh, në shumicën e lexuesve ato zgjonin kundërshtimin e menjëhershëm, ashtu siç nuk miratohej edhe gjykimi qesharak i diktatorit E. Hoxha aty nga viti 1949, kur në një mbledhje të rëndomtë thoshte se “Fishta me satirat e tij nuk pi ujë përpara “Epopesë së Ballit Kombëtar” të Shefqet Musarajt.”(?!) 

                    Drita   e së vërtetës  nga autorë vendas e të huaj.  

  Në një kohë, kur Fan S. Noli nëpër ligjërata shprehej: “Fishta është i madh”, Faik Konica shtonte: “Fishta është jo vetëm poet i madh, por edhe intelektual i dorës së parë! Kot së koti përpiqen grekët e sotëm mbi veprën e Fishtës të kërkojnë në letërsinë e tyre një vepër më të plotë se “Lahuta” e Gjergj Fishtës”. Ndërkohë Lasgush Poradeci, do ta quante Fishtën me nderim: “Poeti ynë kombëtar! Shkëmbi i tokës dhe shkëmbi i shpirtit shqiptar!”  Dijetari i shquar Eqrem Çabej, teksa analizon romantizmin tonë, që lidhej me luftën për liri e pavarësi, ndërmjet Jeronim De Radës e Naimi Frashërit, rendit edhe Gjegj Fishtën për fuqinë e vet epike. Krahas tij, Engjëll Sedaj  theksonte se “krahasimi i poezisë epike të Fishtës me poezinë e Naimit bëhet jo vetëm në punimet e veçanta mbi Fishtën, por edhe në punimet e tjera të E. Çabejt, duke përqëndruar vëmendjen më tepër te këta dy poetë sesa në krahasimin ndërmjet Fishtës dhe poetëve të tjerë shqiptarë. Kështu, bie fjala, në punimin e tij, „Romantizmi“, ndonëse nuk shqyrton në veçanti Fishtën, por kryesisht De Radën dhe Naimin, ai e ka krahasuar Naimin dhe Fishtën, duke thënë se “ky epos (Istoria e Skëndërbeut) nuk u bë dot epos kombëtar, se këtë ua fali më vonë shqiptarëve Gjergj Fishta”. Aurel Plasari shkruante: “Gjysmëshekulli që ka kaluar prej vdekjes fizike të Fishtës, e ka vërtetuar jetëgjatësinë e veprës së tij letrare, me gjithë kushtet specifike të vështira në të cilat i është dashur asaj të gjallojë.”  Albanologu i njohur Fulvio Cordignano shkruante: “Pakkush kujtoj në letërsi të mbarë botës, ia del At Fishtës si poet satirik. Si i tillë, me një furi të çudishme, ai ther e pret aty ku djeg.” Ndërsa poeti italian me famë botërore Gabriele D’Annunzio thoshte:  “Patër Fishta njihet si poeti më popullor i shqiptarëve, si poeti më i përzemërt i këtij populli, si këtë kemi një të  madh tjetër: Rabindranat Tagora.” 

  Publicistë të ndryshëm  shqiptarë  me shkrimet e tyre kanë berë të ditur lexuesin e gjerë për të vërtetën e jetës e veprës së  Fishtës. Ndër ta janë shquar At Zef Plumi, Salih Kabashi,  Arben Marku, , Fritz Radovani, Pjetër Jaku e shumë të tjerë. Ndërkaq, disa nga profesorët e moshuar, me dijeni të pakta për jetën e veprën e poetit Gjergj Fishta, vijojnë të botojnë e të ribotojnë të ndrequra  studimet e viteve para ’90.  Ndërsa aty – këtu vihet re se disa, të ashtuquajtur prof.dr. botojnë veprat e Fishtës kundër çdo rregulli, duke dëmtuar dhunshëm me ndreqje kundërshkencore ëmbëlsinë e gjuhës dhe ritmin  e vargjeve  të arta të At Gjergj Fishtës, ose dikush tjetër, duke bredhur derë më derë, mbledh letra të mykura ndër vite, pa adresë dhe të përkthyera, pra, të sajuara, i boton me stërhollime për të zbehur dritën e veprës së Fishtës, apo të Nolit të nderuar. Këta tipa keqdashësh me frymëzim tymnaje, notonin  dikur pa shpresë përmes dallgësh në gjurmim të atdhetarëve të mërguar në çaste tragjedish. 

 Ndaj shkrimeve jashtëletrare, sot hedh dritën e së vërtetës  vetë poeti  me veprat e tij. Fishta ishte ndër të parët, që me vargjet e veta qortoi me vendosmëri veset e shoqërisë, apo, si poet i ndiesive atdhetare, u ngriti lavde mbrojtësve të atdheut. 

         Krijimtaria  e botuar e Fishtës

Poezinë e parë Fishta e botoi më 1900 në revistën “Albania” të Konicës. Gjatë gjithë jetës së vet ai u shfaq si poet epik e lirik dhe prozator. Në krijimtarinë e tij të gjithanëshme, përveç poemës epike, „Lahuta e Malsise“, rreshtohen veprat: „Kangë Popullore“, „Vierrsha t’përshpirtshme“, „Pika voeset, „Anxat e Parnasit“, „Mrizi i Zanave“, „Vallja e Parrizit“,  „Shën Françesku i Asizit“  „Gomari i Babatasit„ ,  „Dredhitë e Patukut dhe i Ligu për mend“, „Shna Ndou i Padues“, „Juda Makabe“, „Vllaznija“, „Odisea Ifigjenija n’Aulli“, „Shqyptari i qytetnuem“,  „Shën Luigji”, “Barijt e Betlemit“, „Mojsi Golemi i Dibrës e Deli Cena“, „Jerina ose mbretëresha e luleve“ e  të tjera. Në vëllimin „Mrizi  i  Zanave“, renditet  “Gonzage„  dhe poezia „Nji Lule Vjeshte“,  nga më të dhimbëshmet e më të bukurat  e letërsisë sonë.

Proza e rrjedhshme e Fishtës u shqua me shkrimet polemike – politike, filozofike, letrare dhe estetike në gazeta e revista, veçanërisht në të përmuajshmen  „Hylli i Dritës.“ 

Në vitet e diktaturës, kur ai ndalohej të përmendej në vendlindje, emri i tij i kishte kaluar kufijtë. Në enciklopeditë e botës dallohej me përcaktimin: „At Gjergj Fishta – Poet Kombëtar Shqiptar”, etj… 

             Fishta dhe “Lahuta e Malcis”

Gjatë kohës së diktaturës, sado disa guxuan të fyenin poetin e madh dhe dritën e veprës së tij ta mbulonin me mjegullën e shpifjes, rrezatimi i saj çante terrin: 

“Shkundu pluhnit pra, Shqypni!/ Ngrehe ballin si  mbretneshë!/ 

Pse me djelm, qi ngrof ti,/ Nuk mund t’quhesh, jo, robneshë!.” 

Vargje si këta në vetëdijen e rinisë, mbajtën gjallë ndjenjën e kombit dhe të lirisë, shpresën dhe besimin për shpëtim. Veprat e Fishtës në tërësi, janë thesar për gjuhën tonë. Sipas Maximilian Lambertz-it“vepra e Fishtës, është shtylla kurrizore e Kombit Shqiptar. Aq sa mund të kuptohet Greqia pa Homerin, Italia pa Danten, Gjermania pa Eposin e Nibelungëve, Anglia pa Shekspirin, aq mund të kuptohet edhe Shqipëria pa “Lahutën e Malsisë” të At Gj. Fishtës.” 

    Për At Gjergj Fishtën kanë shkruar Norbert Jokl,  pas tij Gustav Weigand, i cili, përveç punimeve të veçanta, do të përkthente në gjermanisht : “Lahuta e Malcis” von Gjergj Fishta, Balkan Archiv, Leipzig 1925), kurse Lambertz-i po në gjermanisht: “Die Laute des Hochlandes), Verlag R. Oldenbourg, Munchen, 1958. Në italisht, nga Papas Ignazio Parrino: “Il Liuto Della Montagna, Palermo 1968, 1970). Pas shembjes së diktaturës “Lahuta  e Malsisë”, u njoh  në anglisht e përkthyer nga Robert Elsie dhe Janice Mathie-Heck: “The Highland Lute”, London, New York, 2005).

             Fillimi e mbarimi i poemës “Lahuta e Malsisë”

    Fishta poemën e filloi më 1905 me titullin “Lahuta e Malcis”, me këngën  e parë “Cubat” dhe e përfundoi më 1937, me këngën  e tridhjetë “Konferenca e Londonit.”

Në shënimet e veta Fishta, kujton se njëherë gjatë kohës  së pushimeve verore ishte dërguar në katundin Rrapsh të Hotit për të zëvendësuar famullitarin Leonard Gojanin. Në atë vend të qetë u miqësua me një burrë të thyer në moshë, Marash Ucin nga Hoti. Mbrëmjet i kalonin  bashkë. Nga Marashi Fishta dëgjoi  rrëfime nga më të ndryshmet për luftimet e herëshme të malësorëve shqiptarë dhe malazesë, edhe për betejën e rreptë në Urën e Rrzhanicës, ku pati marrë pjesë Marashi vetë.  Fishta vijoi  ta botonte  e ribotonte poemën të zgjeruar më 1912, 1923, 1931 dhe 1933.  Përgatitësi i këtij studimi ruan qysh nga viti  1950,, një libër të vogël  i ribotuar në vitin 1923, me titullin  “Lahuta e Malcis”, vetëm me pesë këngët e para.  Në krye të librit lexohet shkurt, ky shënim nga botuesi:  “Me ket botim shuhen ato të përparshmet, edhe ndalohen të gjitha të drejtat e rishbotimit e të përkthimit.”  

  Lahuta e Malsisë me gjuhën  e pasur nga burimet e veriut, e ngritur në art nga Fishta, u paraqit e plotë në Shkodër në kremtimet  e njëzetepesë vjetorit të shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë. 

   Poema në vargje tetërrokësh, sado me ngjyrimet e një rapsodie kreshnikësh legjendarë, është  histori  në vargje e luftës për Lirinë e Pavarësinë e Shqipërisë, me heronj të vërtetë, si Ali Pashë Gucia, Dedë Gjo Luli, Oso  Kuka, Marash Uci etj. Befas, në çaste frymëzimi, poeti me sokëllima  kreshnikësh, i drejtohet Zanës së mirë, apo i shqetësuar – Orës së Malit.  Rimat, herë janë të puthura, herë të kryqëzuara. Këngët e krijuara në rini janë më të hovëshme, ndërsa në vijim, afër mbarimit, mendimtare, me shqetësime për fatin e atdheut në prag të lirisë, pas Luftës së Parë e konferencave ndërkombëtare. 

            Pjesë  nga  këngët e Lahutës

Gjatë analizës së krijimtarisë së autorëve të ndryshëm në letërsinë soc-realiste, zakonisht jepeshin citate apo shkurt vetëm disa pjesë. Meqë më lart u përmendën trajtime te zgjatura  armiqësore,  del  e nevojshme që prej kësaj kryevepre epike, me tridhjetë këngë, të zgjidhen të paktën pesë këngë qoftë edhe jo të plota. Atëherë lexuesi i mësuar ndryshe, do të befasohej e mahnitej me gjuhën e pastër shqip  të poetit atdhetar At Gjerg Fishta.  Shembuj shkrimesh në libra të tillë janë të shumtë, një prej tyre,  “Shkrimtarët shqiptarë”- 1942,  në dy vëllime duke filluar  nga Buzuku, ku shkrimtari  i njohur Karl Gurakuqi  paraqet  me imtësi  jetën e  Fishtës vargje  të shumta e të gjata, nga  poema “Lahuta e Malsisë”, nga  poezia lirike, dramat e nga proza.

       “LAHUTA E MALCIS”

           Këngë të zgjedhura.

           C u b a t


Ndihmò, Zot, si m’kè ndihmue! 
Pesëqind vjet kishin kalue 
Çëse të buk’rën ket’ Shqipni 
Turku e mbate në robnì, 
krejt tu’ e là t’mjerën në gjak,     

frymën tue ia xanun njak, 
e as tu’ e lanë, jo, dritë me pà: 
kurr’ të keqen pa ia dà: 
rrihe e mos e lèn me kjà: 
me iu dhimbtë, po, minit n’ murë,            

me iu dhimbtë gjarpnit nën gurë!             
Veç si ‘i dèm, vu n’lavër s’pari, 
qi, ka’ e vret zgjedha e kulari 
kah nuk bàn m’e thekë strumb’llari, 
s’ndigjon me tërhjekun m’pluer:                 

e tue dhanë kryq e tërthuer, 
tu’ i dhanë bulkut shum’ mërzì, 
me u vu s’ ryset për hullì 
e as me shoq ai pendë me shkue: 
kështu Shqiptarët, të cilt’ mësue

s’din’ me ndejë rob nën zgjedhë t’huej, 
pagë e t’dheta me i là kujë, 
por të lirë me shkue ata motin, 
veç mbi vedi tue njohtë Zotin,

………………

          Vranina

Vojti fjala te Çetina:

-Vallë! ç’po ban mi ShkjaVranina!

Vallë! ç‘po ban  Vranina m’Shkje?

rob tue xanë  e gjind tue pre,

tue pre gjind, tue xanë kajduka

qysh se duel njaj Oso Kuka! 

Oso Kuka, ’i  burrë shkodran, 

shoq në Shkodër, thonë, s‘ka lanë

për kah besa e kah trimënia,

qi zanatë i ka Shqipnia.

Kaleshan e sy-përgjakun,

mje m’sylah mustakun:

ushton mali, thonë, kur t’flasë,

dridhet  fusha kah t’vikasë,

e kah t’dredhë të rrebtë taga’n

thue se rr’feja shkrep për anë

kaq vringllim ai shkon  tu’ i dhanë!

……………………

           Marash Uci

Te nji mriz, te nji lejthí
kishin ndodhun tre barí
dy me dhen e nji me dhí,
njani plak e dy të rí:
Marash Uci e t’ bijtë e Calit:
dy djelm t’ lehtë si shpezt e malit.
Marash Uci i Uc Mehmetit,
anë e m’ anë i kisht’ rá detit
kishte pá pronët e Mbretit
çak prej Hotit tue xanë filli
dér ku piqet buka m’ dielli;
pse, sa kje Marashi i rí,
i pat dalë Mbretit n’ ushtrí
me armë n’ dorë, me zjarrm në gjí,
si qi doke asht n’Shqipní.
Burrë i fortë e trim si Zana,
armët i kjenë atij baba e nana:
babë tagani e nanë breshana,
vëllá e motër dý pistolet
dý gjarpnusha prej Stambollet.
Ky kje lypun edhè gjetun,
pat kenë thirrun edhè pëvetun
e n’ kushtrim e n’ gjýq t’ bajrakut,
e ndër pré marrë Karadakut;
e kudo qi i doli prîja
atý i dajti edhè trimnija.
Por, si kripit i rá bora,
e la kamba, e la dora,
edhè i shkrefi armët besnike:
njato armë qi n’kohë jetike
pa’n kenë ndera e Arbënísë kreshnike;
e na doli barí malit,
i shmrijak me t’ bijtë e Calit
prore Mashi djelmëve t’ Hotit
u kallxonte punët e motit,
punët e motit, punë trimënie:
si Shqiptari mbas lirie
e mbas besës e s’ bardhës Fé
bate dekën si me lé;
……………….

     Te kisha e Shinjonit 

Prendoi dielli, n’qiellë duel hana,
n’ Veleçik po pingron Zana:
Ehu! ju malet e Shqipnísë,
n’ t’ cilat strukë shqipja e lirísë
n’ t’ bardhat kohë qi kanë prendue
s’ lete anmik, jo, me iu afrue!
E din shpat e di’ edhe përrue,
e din landë e di’ edhe gúrë,
Shqiptarísë kryq e tërthuer,
se sa gjak atëbotë i anmikut
vojti rrëkajë prej t’ bardhë çelikut,
qi flakote n’ dorë t’ Shqiptarit
Porsi rrëfeja majes s’ Sharit.
A kish mujtë kurr n’ atë kohë t’ lume,
(Me lot gjakut sot t’ lotueme!)
veç nji troe t’ tokës Shqiptare
m’e rëmue dora grabitçare?
Sot m’e dá duen copa – copa,
e përse? Pse don Europa[
………………………

         Te ura e Rzhanicës 

Riza Pasha del n’ kalá,
I Madhi Zot, se shka me pá!
Fort ndjegull paska rá
N’ at Rrzhanicë, nën Podgoricë.
S’ ká me ngiatë e do t’ bjerë shí:  
Hazna e madhe për bulqí!
T’u ngjatët jeta! – i thotë Myftija
S’ ká rá ndjeglla kah Malcija,
Kah Rrzhanica e Podgorica;
Por âsht çue tymi i barotit,
Djelmt e Grudës e Lekët e Hotit
Kah luftojnë me Mal të Zí.

……………………………

 vijon        

“RALLY FOR HER JUSTICE” NJË FUSHATË PËR DREJTËSINË E MOHUAR

by

Vasfije Krasniqi-Goodman, aktiviste e mbijetuar e dhunës seksuale në luftën e Kosovës, në një rrëfim ekskluzivisht për gazetën ‟Dielli”, Organ i Federatës Panshqiptare të Amerikës VATRA, New York, shpjegon fushatën “RallyForHerJustice” në New York dhe Washington, një fushatë për drejtësinë e papërmbushur  për viktimat e dhunës seksuale gjatë luftërave të Bosnjes, Kroacisë dhe Kosovës. Me Vasfije Krasniqi-Goodman bisedoi Editori i ‟Diellit” Sokol PAJA.

FUSHATA “RALLY FOR HER JUSTICE” NË KËRKIM TË DREJTËSISË SË MOHUAR

Faleminderit për mundësinë për të folur me ju dhe komunitetin shqiptar për një çeshtje kaq të rëndësishme. Në 20 Prill 2019 unë u ftova ti bashkangjitem eventit #ForHeroines #PërHeroinat në Prishtinë, një event i organizuar nga Këshilltari i Qytetit të New Yorkut Mark Gjonaj në kuadër të 20 Vjetorit të Batalionit Atlantiku dhe vizitës së tyre në Kosovë dhe Shqipëri. Organizimi nga Stafi i Këshilltarit Gjonaj udhëhequr nga Shefja e Stafit të tij Vera Mjeku në bashkëpunim me Qendrën Kosovare për Rehabilitimin e të Mbijetuarve të Tortures dhe rekomandim nga Konsullata e Kosovës në New York, kishte si qëllim hapjen e një fushate përkrahje për të mbijetuarve të krimeve seksuale gjatë luftës në Kosovë dhe fuqizimin e kësaj çështje në shoqërinë tone si dhe ndërkombëtarisht. Fushata u zhvillua në qytete të ndryshme të Kosovës dhe përfundoi në Prishtinë ku në shenjë kujtese për të mbijetuarat, vajza, djem, të rinj e të moshuar, vendosnin vathe në qendër të qyteteve për të formuar konstelacionin e fjalëve  #ForHeroines. Pas kësaj vazhdoi bashkëpunimi ynë për Ditën e Ndërgjegjësimit në Kongresin Amerikan në Washington DC në 30 Prill 2019, ku pasi dëshmova në Kongresin Amerikan së bashku me Ilir Bytyqin, Presidenten Atifete Jahjaga dhe Profesorin Paul Williams, kjo dëgjesë u pasua nga një tubim para Ambasadës Serbe në Washington me ndihmen e Mark Gjonaj, Organizatës së Grave Shqiptaro-Amerikane “Motrat Qiriazi” etj. Dua të falenderoj Kongresmenin Eliot Engel, aktivistin Harry Bajraktari, Ambasadën e Kosovës në Washington për organizimin e Degjesës në Kongres dhe komunitetin Shqiptaro-Amerikan për përkrahjen e vazhdueshme. Këto evente u bënë bazë për fillimin e #RallyForHerJustice në 29 Tetor 2019 nga Këshilltari Mark Gjonaj, udhëhequr nga Stafi i tij dhe komuniteti Shqiptaro-Amerikan, duke e hapur konceptin për të përfshirë rreth 70,000 të dhunuara nga Serbët gjatë luftës dhe genocidin, të vrarët, të pagjeturit në Kosovë, Bosnje dhe Kroaci si dhe komunitetet përkatëse. Mbas një eventi të suksesshëm vendosëm ta vazhdojmë bashkëpunimin dhe ta kthejmë në një event të përvitshëm për të rikujtuar dhe të sjellë në vëmendje këtë plagë të shoqërisë tonë, krimet e pandëshkuara dhe rrezikun e shtuar të politikave të Serbisë në Ballkan. Jam e lumtur që tubimit tonë të 28 Tetorit në New York para Konsullatës Serbe ti bashkangjiten shumë aktiviste të shoqërisë civile, organizata të komunitetit shqiptar, boshnjak, kroat etj, Presidentja e Republikës së Kosovës Vjosa Osmani, Kryeministri Albin Kurti, anëtarë të Parlamentit e qytetarë të thjeshtë dhe jam shumë e emocionuar nga përkrahja e Yllit Botëror Dua Lipa. Me anë të kësaj interviste dua ti inkurajoj shqiptaro-amerikanët në New York të tregojnë si gjithnjë mbështetjen e tyre për Tubimin e 28 Tetorit. 

VAZHDIMËSIA E FUSHATËS NË EUROPË APO SHTETE TË TJERA

Tani për tani fushata është përqëndruar në New York si kryeqendra e Kombeve të Bashkuara dhe Washington DC, kryeqendra e politikës amerikane por kemi marrë përkrahje nga gjithë bota.

MBËSHTETJA INSTITUTICIONALE NGA AMERIKA

Mbështetja kryesore dhe realizimi i kësaj iniciative është padyshim Këshilltari Mark Gjonaj dhe Stafi i tij i përkushtuar e profesionist. Tubimet e mëparshme janë përkrahur fuqishëm nga Kongresisti Eliot Engel, Këshilltarja e NYC Carlina Rivera, Asambleistja e NY Nathalia Fernandez dhe shpresojmë nga Kongresisti Ritchie Torres, Congresisti Lee Zeldin, Kryetari i Grupit të Politikës së Jashtme Gregory Meeks dhe shumë të tjerë.

REAGIMI I BOTËS SË QYTETËRUAR NDAJ KAFSHËRISË SERBE NË KOSOVË

Më lejoni që këtu të ndalem pak më gjatë, derisa aparati shtetëror serb kreu krime makabre në Kosovë, ku nga dhuna e shfrenuar mbeten më shumë se 20 mijë gra dhe burra, duke përfshirë edhe komunitetet jo shqiptare, sepse serbet nuk kanë dhunuar vetëm shqiptare. Shoqëria jonë pas luftës nuk ka bërë mjaftueshëm për senzibilizimin e opinionit brenda dhe jashtë për këto krime dhe vetëm këto vitet e fundit ne kemi një mobilizim shoqëror, por së fundmi edhe institucional në senzibilizimin e botës demokratike për atë se çfarë ka ndodhur në Kosovë, dhe duke e nisur nga kjo ne presim që tani të fillojë reagimi i botës demokratike në lidhje me atë se çfarë ka bërë Serbia kundër popullatës civile.

MBËSHTETJA NGA INSTITUCIONET E KOSOVËS DHE SHQIPËRISË

Fatkeqësisht Kosova është vonuar dhe tani me ndryshimet politike unë pres mbështetje konkrete në lidhje me kauzen time, sigurisht që tani do të kem mbështetje, ndonëse unë jam ftuar nga Kryeministri i Kosovës që të jem pjesë e listës garuese, me qëllimin e vetëm që unë të vazhdoj më tutje kauzen për drejtësi, ndërsa përsa i përket Shqipërisë unë kam pasur një projekt konkret në lidhje me kauzën time, por që ai projekt pasi kishte nisur të zyrtarizohet ka dështuar, si dhe pse ka dështuar, atë e dinë vetëm nga Presidenca apo edhe Qeveria e Shqipërisë.

HISTORIA E DHUNËS SEKSUALE E KRIMEVE SERBE NDAJ FEMRAVE NË KOSOVË

Ajo se çfarë ka ndodhur në Kosovë në luftën e fundit, ku sipas Organizatave Ndërkombëtare janë dhunuar seksualisht më shumë se 20 mijë gra dhe burra, kam frikë se asnjëherë nuk do të arrihet të dihet e vërteta rreth asaj se çfarë dhe si ju kishte ndodhur, sepse të flasësh në Kosovë për dhunën seksuale është shumë e rënde, sepse shoqëria jonë ende nuk e pranon hapjen e plotë ndaj kësaj kategorie. Për ta rënduar situatën, sistemi i drejtësisë në Kosovë i cili ka qenë fillimisht përgjegjësi e UNMIK-ut, EULEX e tani së fundi e vendorëve, nuk ka arritur që të dënojë asnjë nga kriminelët e përfshirë në këto krime, përjashto këtu rastin e fundit ku një ish polic serb është denuar me 10 vite burgim. Ajo që dua të them është se sa më shumë dënime të kemi aq më shumë do të rritet besimi ndaj institucioneve dhe të mbijetuarat do të ishin të gatshme të dëshmonin para organeve të ndjekjes dhe kjo do të ndikonte në dokumentimin më kredibil të narracionit mbi dhunimet seksuale.

INSTITUCIONALIZIMI I GJUHËS SHQIPE NËPËRMJET KONGRESIT ARSIMOR TË LUSHNJES – 15-29 GUSHT 1920

by

Dr. Etleva LALA

Eötvös Loránd Tudományegyetem (Universiteti ELTE)

Programi i Albanologjisë, Budapest, Hungari

(PJESA E DYTË)

Gjuha ka qenë dhe mbetet elementi më unik i identitetit të shqiptarëve gjatë gjithë historisë së tyre. Gjuha shqipe është i vetmi element që i lë pa fjalë të gjithë kundërshtarët e identitetit shqiptar si autoktonë në trojet shqiptare. E theksoj këtë element, sepse si historiane e mesjetës, më ndodh që në konferenca apo aktivitete të tjera shkencore me karakter ndërkombëtar, ndeshem me qëndrime jo vetëm nihiliste të identitetit shqiptar dhe vetë ekzistencës së shqiptarëve në mesjetë, por edhe në vijën e parë të frontit për t’u përballur me këto qendrime që nuk janë aq naive apo sporadike sa ç’mund të duken në shikim të parë, kur hidhen si ide të pafajshme apo si rezultat paraprak i punës së studjuesve të rinj, por të mirëplanifikuara dhe të hedhura me kujdes që të influencojnë elitat botërore në atë pjesë që është më e ndjeshme: në qëndrimin e saj ndaj historisë dhe ekzistencës së shqiptarëve. Gjuha shqipe, pra, ka qenë ajo që në shumë raste më është gjendur si arma më e fortë, për shkak se askush nuk mund ta mohojë që ajo është unike, dhe ka mbijetuar për kaq shume shekuj, pa qenë e zyrtarizuar apo e mbrojtur nga ndonjë institucion zyrtar në një formë apo tjetër.

Vendosja e gjuhës shqipe në bazë e arsimit masiv të shqiptarëve, në pamje të parë duket sikur ka ndodhur mjaft vonë. Gjatë kohës së komunizmit na ishin mësuar veshët me retorikën që Partia Komuniste ishte ajo që e bëri arsimin fillor falas dhe të detyrueshëm për të gjithë fëmijët, duke luftuar kështu analfabetizmin, në të cilin ishte zhytur thellëi gjithë vendi ynë deri në atë kohë. Ndoshta ka akoma njerëz që e besojnë këtë gjë, sepse nuk kanë pasur mundësi të lexojnë që koncepte të tilla si ‘reformë e shkollës’,‘shkollë dhe arsim masiv’, ‘arsimim i detyruar për të gjithë fëmijët’, ‘arsim falas’ ‘luftë kundër analfabetizmit’ ‘arsim demokratik,’ishin prezantuar tashmëqë në Kongresin Arsimor të Lushnjës në gusht të vitit 1920, dhe jo në Kongresin e Arsimtarëve në nëntor të vitit 1944 apo në plenumin V të KQ të PKSH në shkurt të vitit 1946, siç e paraqet akoma Historia e Popullit Shqiptar.[1]

Jo vetëm konceptet janë marrë nga Kongresi Arsimor i Lushnjës, por i gjithë programi që u parashtrua në atë Kongres u morpër reformën arsimore në vitet 1944-1946 e më vonë. Ideja për një shkollë demokratike, rrjeti i konvikteve, arsimimi i vajzave, unifikimi i shkollave dhe i teksteve shkollore janë të gjitha ide nga Kongresi Arsimor i Lushnjës, e ndoshta kjo është arsyeja se përse Kongresi Arsimor i Lushnjës jo vetëm u la në heshtje përsa i përket vlerës së tij të vërtetë, duke e renditur atë thjesht si një ndër iniciativat e shumta të atyre viteve, por edhe u tentua t’i hidhej baltë mbi të duke i numëruar si dështime çështjen e fesë në shkolla, ekzistencën e shkollavetë huaja etj.,[2] dhe ne vazhdojmë të besojmë se komunistët ishin ata që na dhanë arsimin falas në vend dhe zhdukën analfabetizmin.

Pretendimi i Partisë Komuniste që ishte ajo e para që i shpalli luftë analfabetizmin në Shqipëri duke e bërë arsimin falas dhe të detyrueshëm për të gjithë fëmijët është më së pakti grotesk, dhe po i tillë është edhe mesazhi i transmetuar nga Historia e Popullit Shqiptar në lidhje me këtë temë.[3] Analfabetizmi në Shqipëri kishte filluar të luftohej gjerësisht në shkallë vendi që në vitin 1920, me vendimete Kongresit Arsimor të Lushnjës, vendime këto që u dhanë në gjuhën origjinale në numrin e kaluar të këtij shkrimi të botuar nga Gazeta Diellimë datë 16 tetor 2021.[4] Në 33 vendimet e Kongresit Arsimor të Lushnjës, duket qartë që jo vetëm vendimet për të hapur shkolla fillore falas dhetë detyrueshme për fëmijët e të gjitha trojeve shqiptare, pa dallim gjinie e feje, por edhe unifikimi i këtyre shkollave si përsa i përket përmbajtjes mësimore ashtu edhe organizimit administrativ të tyre ishte tashmë një misionmbarëshqiptar që në vitet 1920.Sigurisht që sado mirë që të funksionojë rrjeti arsimor, gjithmonë përmirësimi i tij është detyrë dhe mision i pandërprerë i çdo vendi, por e rëndësishme është që Kongresi i Lushnjës e vuri njëherë e mirë në shina arsimin masiv të brezit të ri duke e bërë atë të detyrueshëm e falas për çdo fëmijë shqiptar.

Në 33 vendimet e Kongresit Arsimor të Lushnjës, u vendos jo vetëm hapja e shkollave në çdo fshat a qytet, pa marrë parasysh sesa larg apo afër ishte ai, dhe çdo shkollë do të kishte një program sintetik dhe një analitik të përcaktuar deri në detaje, me mësime javore, me libra të njejta shkollore, me terminologji shkencore, ku një pjesë e mirëe koncepteve ucaktuan madje që në ditët e Kongresit dhe vazhdojnë të ruhen edhe sot e kësaj dite në skeletin e gjuhës shqipe, por edhe materialet administruese ishin të unifikuara, si diplomat, oraret, regjistrat, e madje edhe notat dhe sistemi i vlerësimit. Po kështu u vendos se kur do të bëhej pushim në shkallë vendi apo në shkallë shkolle, si do të zgjidheshin mësimdhënësit apo si do të kontrollohej cilësia e mësimit e madje edhe sesi të krijohej historiku i secilës shkollë duke mbajtur protokolle për çdo aktivitet. Financat dhe pagesat e mësuesve ishin gjithashtu temë diskutimi, në mënyrë që mësimdhënia të bëhej tërheqëse për të gjithë, gjë që konfirmohet edhe më vonë në raportet që vijojnë në periodikët e shumtë për arsimin të botuara në ato vite.

Duke qenë se vënia e dokumenteve origjinale në dispozicion të lexuesit, në mënyrë të kuptueshme dhe në kontekst të qartë është qëllimi kryesor i historianit, ku dhënia e interpretimeve për këto dokumente kalon në plan të dytë, synimi ynë edhe në këtë shkrim është që të sjellim para lexuesit sa më shumë dokumente burimore në lidhje me Kongresin Arsimor të Lushnjës, në mënyrë që të kuptohet në kontekst dhe sa më qartë rëndësia që pati ajo kohë dhe sidomos ai kongres për të gjithë të ardhmen e arsimit dhe të gjuhës shqipe në vend. Sigurisht që në përshkrimin e këtyre dokumenteve është ruajtur gjuha origjinale, por kur ka gabime, d.m.th. që fjalë të shkruara megabime ortografike në kuptimin që nuk shkruhet sipas mënyrës sesi ato fjalë do të ishin shkruar apo përdorurnë atë kohë, atëherë kemi vendosur shenjën (!) për ta evidentuar atë si gabim ortografik të bërë pa dashje. Në rastet e tjera, si p.sh. kur fjalë të tilla si “dotë” shkruhen rregullisht bashkë në vend që të shkruheshintë ndara “do të”, ato janë lënë në formën që është gjetur, pa tërhequr vëmendjen te ‘parregullsia’ e saj nga këndvështrimi ynë.

Në revistën pedagogjike-arsimore, gjuhësore, letrare e kritike me titullKumtari Arsimuer, që filloi të botohejprej Këshillit t’Epër Arsimuer (Tiranë) menjëherë pas Kongresit Arsimor të Lushnjës, që në tetor të vitit 1920, bien në sy shumë tema që ngrihen (diskutohen) në kongres. Që në fillim shpallen Detyrat Këshillit t’Epër Arsimuer: Min. e Arësimit botuer No. 1665/II më 18.X.1920, Kryesís së Komisís letrare, Tiranë.

Jemi mâ tepër se të bindun qi ndjeni rândësín e madhe qi ka barra qi Ju âsht ngarkuem edhe se dotë përpiqi me gjithë fuqin t’uej për me e mbushë plotësisht detyrën t’uej.

E dini se Arësimit, me gjithë qi kemi kalue nji jetë shumë a pak të lirë ndë këtë pikëpamje, nuk i janë shtrue as themelet e parë, kështu qi sot gjindemi po thue se ndë fillim të punës; prandaj mâ parë prej së gjithash kujtojmë se âsht nevoja me u marrë me këto çâshtje mâ poshtë:

  1. Programin sythetik(!) të shkollave të katundeve, të fillorevet të plota e të qytetsevet;
  2. Me programin analitik mbas javës të gjithë atyne shkollavet për veç qytetsevet;
  3. Me programin e qytesevet të cilat dotë jenë si pregatitore për gjymnaz;
  4. Gjiha ashtu dhe me programin e atyne qytetsevet qi dotë jenë si pregatitore për shkollë normale mësuësish;
  5. Rregullore mbi detyrat e Inspektorivet, mbi mënyrën e inspektimit e mbi trajtat qi duhen mbajtun;
  6. Rregullore mbi detyrat e Drejtorivet shkollore, të mësuesvet dhe të shërbëtorëvet;
  7. Përmbi masat dishiplinore brenda ndë shkollë;
  8. Me pëlqimin ose mos pëlqimin e dorëshkrimevet qi dotë ju paraqiten për me u vu si tekste shkollore;
  9. Me artimin e libravet shkollorë;
  10. Me caktimin e skajevet teknike;
  11. Përgjegjen e pyetjevet qi dotë paraqiten prej kësaj ministrije;
  12. Mbi botimin e nji së përkohëshmeje pedagogjike;

Si mâ e nalta kshillë Arsimore, Komisija Letrare të pakën nji herë ndë muej ka me u mbajtë nji mbledhje të përgjithëshme, ndë të cilën kanë me u ndodhë titullarët e kësaj Ministrije dhe njerës të tjerë kompetentë të caktuemë e të ftuem prej tij.

Ndë mbarim të çdo mueji K.L ka për të dhanë nji raport mbi punët e kryeme.

Ministri i Arsimit.[5]

Po kështu në një numër special të Revistës Pedagogjike që filloi të botohej në vitin 1922 jepet një panoramë e qartë e institucioneve të krijuara brenda dy viteve pas Kongresit Arsimor të Lushnjës, ku ndër të tjera përmendet hapja e shkollave që synojnë luftën kundër analafabetizmit, hapjen e konvikteve për të evituar problemet që mund të dalin nga distanca apo nga gjendja ekonomike e familjeve shqiptare, e shumë çështje të tjera. Katër konviktet kryesore, ai i Shkodrës, i Kosovës, i Dibrës dhe i Gjirokastrës, qëiu kanë mundësuar arsim dhe qëndrim falas 300 djemve, flasin qartë që kufijtë arsimorë të Shqipërisë nuk ishin ato politikë që ne njohim sot dhe që programi i Kongresit Arsimor të Lushnjës nuk ishte vetëm një program teorik, por një realitet faktik që u arrit në mënyrë të paparë ndër të gjithë shqiptarët në kohë rekord. Më poshtë po japim dokumentin me vlerë të jashtëzakonshme e të botuar në këtë numër special:[6]

Për të formuem nji mendim të kjarët mbi punët e bâmuna prej Ministris s’Arsimit rrotull ktyne dy vjetve, kujtoj se me këtë rasë do t’ishte mirë të flas shkurtazi dhe mbi institutet e ndryshme kryesore të hapuna për realizimin e parimevet të zhvillueme në këtë letër.

Demokratija e vërtetë na shtyn qi në ç’do orë të përpiqemi për pregatitjen e njij prêhni të ngrohët të djemvet të popullit, e sidomos t’asaj pijese qi s’âsht e zoja e vehtes së vet, e qi nuk din as nuk mundet t’i api edukatën e nevojshme djemvet të saj, por qi paguen, derdh djersë e bân ç’do fli për vend, e në ç’do sakrific âsht e para. Shteti këtë pjesë tëpopullit, e cila âsht e përbâme prej malsiravet, nuk e kishte siguruem me shkolla si duhet, edhe ato pak shkolla qi ndodheshin nëpër kto vende, kishin vetëm nji êmën, por ishin të çveshuna si nga veglat ashtu edhe nga mësuesat me aftësi.

Për t’i përgjigjun nga çdo anë zânit të popullit qi mrrijnte: Shkollat hapeshin, por në ç’mënyrë? Nji shtëpi, e errët, nji drrasë e zezë përpara, nji rrogesë nën kambë, me nji mësues me 60 ose 80 fr. ari në muej.

Këto shkolla të hapuna kso dore, nuk përfaqësojnë tjetër idé, veç asaj të luftimit t’analfabetizmit, qi âsht tepër e shpejtë për ne.

Për me mundë m’u përgatitë katundarve t’onë disa djem të zotët për ardhmenin, e për mos me bâm qi të bjerrin inteligensin natyrore të malsinavet t’ona, pëlqeva krijesën e Internatavet, tue mos u vûm veshin as pak kritikavet të bâmuna prej disa vetve qi u kundërshtojnë këtij mendimi.

Këto shtëpija edukate e vllaznimi, për veç themelimit t’asaj njisije morale, e cila âsht shtylla mâ e forta e ndërgjegjes komtare, kanë për qëllim edhe plotsimin e të mbetavet familjare, tue i mësuem djemt e jonë si të hanë, të pijnë, të vishen, të mprohen nga sëmundjet e sidomos do të plotësojnë disciplinën, qi âsht nji prej faktorve mâ me randsí në jetën e edukatës.

Me anën e këtyne internatavet do të na shporren njiherë e përgjithmonë ankimet e mosvazhdimit në shkollë, qi rrjedhin nga mungesa e komunikacjonit.

Mësuesavet të ktyne shkollavet do t’u sigurohet banimi, do të mundë të paguhen mâ mirë, kshtu qi kurrkush nuk do të pritojë mâ të shkojë ndër male.

Për fillimin e realizimit të këtij qëllimi, u çelën katër internata:

  1. “Malet t’ona” në prefekturën e Shkodrës;
  2. “Kosova” në prefekturën e Kosovës;
  3. “Dibra” në prefekturën e Dibrës;
  4. “Labrija” në prefekturën e Gjirokastrës.

Sod nëpër kta katër internata janë pëmbledhun afër 300 nxânsa të malsinavet.

Plotsimi i mësimevet mbas shkollës fillore detyronte djemt e jonë të dilshin jashta vendit të tyne, në nji moshë të vogël; përveç ksaj po të mendohen drejtimet si edhe rrymat e ndryshme të kulturës qi do të mirreshin nëpër kto shkolla, djemët e jonë, s’besoj se do të mundeshin të ken nji kulturë të njinjishme.

Për të mprojtun djemënin e jonë nga rreziqet e moshës e për të kursyer shtetin e familjt nga shpenzimet e mâ tepër për të ruejtun e për të forcuem karakterin komtar, u mora me themelimin e shkollavet të mesme: mbrenda në Shqipni.

Por për ngrehjen e tyne na mungojshin mjetet mâ të nevojshme, si trupi mësimuer me cilsít e duhuna, ashtu edhe tekstat shkollorë.

U detyruem pra t’i hapshim kto shkolla për disa kohë në gjuhë të hueja e me personal të jashtëm, tue i kompletuem me profesora shqiptarë.

Kështu u hap lyceu i Korçës dhe ai i Gjinokastrës; n’anë tjetër u themelue dhe nji gjymnas në gjuhën amtare me profesora Shqiptarë në Shkodër.

Nisjativa e marrun për pregatitjen e tekstavet të nevojshëm, për pak kohë do t’a përmirsojë do t’a plotësojë me të tâna nevojat qi ka ky institut. Në këtë mënyrë në nji kohë të afërme nuk do të kemi nevojë të jipen mësimet në gjuhë të huej. Kto shkolla edhe do të mundë të mbyllin rrugën e jashtme, dhe nxansave t’onë do t’u hapin portën e Universitetit për në çdo vend t’Europës.

Për pregatitjen e djemvet t’onë për në jetën intelektuale e praktike, u hap shkolla teknike në Tiranë, në të cilën ka filluem të gdhênet drûni i pyejevet t’ona e të shkrihet hekuri drejtë për së drejti prej duerve të djemve t’onë.

Me të kryemen e kësaj shkolle, nxansi shqiptar, fiton nji mjeshtri t’ushqejë vehten e vet. Ket mjeshtri ai mundet t’a përmirsojë e t’a perfekcjonojë tue vijuem nëpër shkolla teknike të nalta t’Europës.

Kjo shkollë me ndihmën e Kryqit të Kuq Amerikan, âsht plotsuem me të gjitha veglat e nevojshme të mjeshtrivet të përmenduna. Ndërtesa e saj u ngreh krejt e ré me ndihmën e Shtetit, edhe me nji bashkpunim të pa kursyem prej Drejtorit Amerikan.

Sivjet pranë këtij instituti âsht shtuem një degë e shkollës Normale, e cila ka për qëllim pregatitjen e mësuesavet për shkollë fillore si mbas methudhavet mâ të reja. Riforrma e vërtetë në jetën t’onë familjare vjen vetëm me anën e zhvillimit t’edukatës së fëmnës.

Ndër ato shkolla të pakta fëmnore qi kemi, përveç njij pakice, mësueset nuk e kanë zotsín e duhun e kultura e tyne âsht tepër e kufizueme.

Për t’i bâm ballë pra kësaj mungese, u votue edhe prej parlamentit hapja e njij shkolle normale fëmnore, e cila do të vijojë mësimet me vitin e ri shkolluer ku do të na pregatiten mësuese të vërteta.

Ç’do kom e ka për nderim kur të mundet me ruejtë dishmit e zhvillimit të vendit të vet. Kjo ndiesi e madhnueshme ka shkaktuem themelimin e Muzejvet, t’atyne ndërtesavet ku mblidhen e ruhen gjânat jetike të ç’do kohe, nëpër të cilat pasqyrohet shkalla e qytetnimit, edhe shijet artistike të njij komi.

Me themelimin e Shtetit t’onë të ri, u pa e arsyeshme themelimi i nji Muzeut. Për rojën e gjânavet qi do të mblidhen mâ vonë, u ngreh nji ndërtesë e posaçme e cila shpresoj për nji kohë të shkurtun do të jet vendi ku do të përmblidhen visaret e çmueshme të komit t’onë.

Në kët shkurtim të veprimvet të bâme nuk mund të lëhen pa u përmendë edhe përkujdesjet për të përmirsuem mësuesat me anë të kursavet pethagogjikë, plotsimi i libravet shkollorë për shkollat fillore, rregullimi e pasunimi i Bibliothekës Komtare e ndryshimet e përmirsimet e programevet të shkollavet t’ona.[7]

Një dokument i tillë origjinal është një gurrë më vete me informacione nga më të ndryshme, e që mund të shërbejë për të shtruar shumë pyetje e për të marrë shumë përgjigje jo vetëm për atë kohë, por edhe për këtë të sotmen. Ajo që do të doja të tërheq vëmendjen është çështja e themelimit të muzeut që shtrohet si një nevojë e ngutshme në kuadër të arsimit dhe të ruajtjes së visareve të çmuara të kombit tonë. Vizioni i Kongresit Arsimor të Lushnjës është padyshim përtej atij të një mbledhjeje për hapjen e shkollave në të gjithë vendin. Përqafimi i idesë së krijimit të një arsimimi të mirëfilltë kombëtar, me cilësi të tillë që nxënësit të jenë të pranueshëm në universitetet e të gjithë botës, nuk duhet marrë si një e vërtetë e mirëqenë që vjen vetvetiu, sepse kushtet e kërkonin:të çlirosh të gjitha forcat progresive të kohës për të kontribuar me ide, projekte, e me gjithçka që mundeshin kërkon jo vetëm sinkroni energjish, por në radhë të parë një mendje të ndritur e një dorë sa të fortë për të drejtuar aq edhe atërore për të deleguar autoritet të specialistët përkatës.

Kur flitet për shkollat vendore dhe universitetet e Evropës, nuk mund të mos lë pa cituar fjalinë: Kto shkolla edhe do të mundë të mbyllin rrugën e jashtme, dhe nxansave t’onë do t’u hapin portën e Universitetit për në çdo vend t’Europës.[8]Arsyeja është se nga njëra anë kërkohet që fëmijët të mos dalin jashtë vendit në moshë të re, por nga ana tjetër me rritjen e cilësisë së mësimdhënies nëpër shkolla synohet që të rinjtë shqiptarë të shkojnë në universitetet e Evropës, dhe të jenë të suksesshëm kudo që shkojnë. Kjo tregon që ai brez nuk kishte frikë nga fenomeni brain-drain që shikohet si problemi kryesor sot në vendin tonë, por përkundrazi, studimet në universitetet e Evropës shikoheshin si pasuri dhe vlerë e shtuar. E në fakt, këtë ata e dëshmojnë edhe me vetë profilin e tyre: shumica ishin të arsimuar në vende të huaja, dhe madje edhe kishin pasur një karrierë të shkëlqyer andej, por kjo nuk i kishte penguar të ktheheshin në atdhe dhe të punonin me gjithë zemër dhe me gjithë energjitë e tyre të harmonizuara, pavarësisht nga vendet e ndryshme ku kishin studiuar. Ata që kishin një formim jashtë vendit, kishin një vizion më të qartë për të ardhmen e vendit të tyre gjë që më kujton një moto të Muzeut Historik të Natyrës në Budapest që daton nga viti 1802 e që thotë: “Udhëto jashtë që të njohësh shtëpinë tënde.”

Sigurisht që në këtë numër special të Revistës Pedagogjike, nuk u la pa cekur as edukimi i gruas: Riforrma e vërtetë në jetën t’onë familjare vjen vetëm me anën e zhvillimit t’edukatës së fëmnës,[9]për të cilën u hap një degë e veçantë në Normalen e Elbasanit, që kishte për qëllim formimin e mësuesve të shkollës fillore sipas metodave më të reja. Sinkroninë dhe harmoninë e forcave intelektuale në këtë rast specifik e gjej pikërisht në faktin që Parashqevi Qiriazi e kishte ngritur këtë problem që në shtator të vitit 1920 në editorialin e revistës së drejtuar prej saj Yll’i Mëngjezit,[10] dhe pa kaluar dy vite, sugjerimi i saj u bë realitet. Më poshtë po japim të plotë shkrimin e saj në atë editorial:

Fleta e Editores.[11]

Shënime Përmbi Arësimin Filltar Në Shqipëri

Në numurin e mbrapësme të Yllit Mengjezit çfaqmë disa mendime përmbi problemën e përgjithëshme të arësimit në Shqipëri. Sot dëshërojmë të bëjmë disa shënime të veçanta përmbi çështjen të arësimit filltar, i cili, dyke qënë nisja e arësimit, ka një rëndësi të veçantë , se në këtë periodë hidhet themeli përmbi të cilin do të mbështetet puna e shkollavet të veçanta edhe e shkollavet të nalta që do të pasonjë.

Pik së pari duhet të thomi se mendimi se një njeri munt të bëhet mësonjës në një shkollë filltare sapo që di të këndonjë edhe të shkruanjë është jo vetëm i remë, po edhe i rezikëshme. Përkundrazi një njeri, që të munt të bëhet mësonjës i shkollës filltare duhet, përveç diturisë së përgjithëshme, të ketë një pregatitje të veçantë për dëtyrën që dëshëron të marë. Duhet me të tjera fjalë të jetë një pedagag(!) edhe një psikollog i mbaruarë; duhet të dijë si çvillonet dhe qysh punon mëndja e fëmijës në çdo periodë të arësimit filltar se vetëm dyke ditur këto do të munt të jetë i zoti t’u japë fëmijës yshqimin mendor me mënyrën e duhur.

Prej nature gratë janë pajosur me durim më të gjërë se burat, dhe munt t’i kupëtojnë fëmijën më lehtë se burat; përandaj na duket se është më mirë që në rjeshtat e para të arësimit filltar të emërohen mësonjëse sa herë që të jetë e mundur.

Nështypjet që mer njeriu në moshë të arësimit filltar janë të thella dhe qendrojnë për jetë, dyke formuarë shtyllat të karakterit tij. Nga ky shkak mësonjësit të shkollavet filltare duhet drejtësisht të mburen se kanë rastin e çquarë të hedhin themelet të jetës edhe të vepërimit atyreve që nesër do të kenë në dorë fatin e atdheut; dhe duhet t’e nëmërojnë punën e tyre, jo si një barë të vështirë, po si një privilegj dhe si një nder të veçantë.

Dyke shkruarë këto radhë na arth ndër mënt një ngjarje e shënuarë, që tregon sa e madhe është vlera e arësimit filltar për të pritmen e një kombi. Pasi mori funt lufra Ruso-Japoneze, Qeveria e Mikados dyke dashur t’i çpërblenjë kumanderit të përgjithëshmë të ushtërisë shërbimet e mëdha që i bëri atdheut në kohë të luftës, e emëroj profesor në Universitetin më të çqarë (!) të Japonisë. Kumandari i lashtë dhe i urtë dyke dëgjuar arësyet që e ngutnë Qeverinë t’i japë një të tillë shkallë nderi, i kërkoj përunjësisht të bënjë një ndrim dyke thënë, “U lutem më mirë më emëroni mësonjës në një shkollë filltare. Këtu do të kem rastin të shtije themele të shëndosha për shërbim të atdheut.”

[12]Në numurin e mbrapësmë të Yllit Mëngjezit rekomanduam që Ministria e Arësimit duhet të emëronjë në Shqipëri të Jugut mesonjës nga viset e Shqipërisë Veriut, dhe në Veri mësonjës nga viset e Shqipërisë Jugës. Po këtë masë e rekomanduam për shkollat e dyta, për shkollat e veçanta edhe për shkollat e nalta. Për shkollat filltare, hë për hë, gjer sa të formohet një gjuhë e përbashkëtë, duhet që mësonjësit të jenë vëndës, ose njerës që munt jo vetëm të kupëtojnë, po edhe të flasin gjhën e fëmijës që kanë për barë të arësojnë.

Gjithë kështu duhet që hë për hë për shkollat filltare të kemi libra të shkruara më gjuhën e vëndit; se me gjithë që ndryshimet dialektale të gjuhës shqipe nuku janë shumë të mëdha, prapë janë të mjafta për të ngatëruarë mëndjen e nxënjësvet të shkollavet filltare.

Po dyke rekomanduarë këto dy përjashtime për shkollat filltare nuku duam të thomi se sistemi duhet të jetë i ndryshmë për çdo krahinë të Shqipërisë. Jo; për kundrazi, Ministria e Arësimit duhet të kujdeset që tërë shkollat filltare të Shqipërisë si dhe shkollat e dyta të përdorin një sistem të bashkëtë, se vetëm me këtë mënyrë do të munt t’u japim fëmijës parime themeltare të njejta, të cilat do të ndihmojnë për të prurë bashkimin e vërtetë të kombit.

Jemi të sigurtë se Ministria e Arësimit ka vendosur që tërë prindërit të jenë të dëtyruarë të dërgojnë fëmijën e tyre në shkollë sapo harijnë moshën prej 7 vjet. Po që të munt të zbatohet kjo masë plotërisht duhet që arësimi filltar të jetë gratis. Përveç kësaj duhet t’u jepen libra gratis të gjithë atyreve që janë të vobektë; edhe në çdo katunt, sa do i vogël që të jetë, duhet të fillohet të pakën një shkollë filltare; edhe kështu nuku do të mbetët as një shkak ndjese pse fëmija të mos dërgohen në shkollat filltare.

Është e ditur se jo tërë fëmija do të pasojnë mësimet përtej shkollës filltare; prandaj këto shkolla duhet të kenë një të tillë program që kur të dalin fëmija prej syresh të munt të hyjnë në jetën shoqërore edhe të mundin gjithë se cili të kapnjë një punë edhe të jetë i zoti të pajosnjë mëndjen e vet me njoftime të rea edhe të nevojëshme në fushatë të dëtyrës tij.

Koncepte të tilla si në editorialin e Parashqevi Qiriazit janë në fakt mjaft të përhapura në atë kohë, dhe të prezantuara gjerësisht në botimet e kohës, gjë që tregon për një lëvizje mbarëkombëtare të intelektualëve shqiptarë,më shumë sesa për iniciative sporadike, siç mund të na duket ne pas një shekulli. Arsimi me parime demokratike,[13]ku edukata e fëmijëve nuk është vetëm e drejtë dhe detyrë e prindërve, por e “e drejtë trifishe: ajo e prindvet, ajo e fëmis edhe ajo e Shtetit,”[14] ku “mësuesat e formuem e të pregatitun prej shtetit ndër shkolla normale të posaçme, dhe të shënuem prej auktoritetit të rregullshëm, të Ministrit t’Arsimit, … vepron n’êmën të kombit, e përfaqson shtetin.”[15]

Shkollakombëtaredo të synonte në radhë të parë të përçonte vlera e moralit të përjetshëm si respektin, nderimin dhe dashurinë ndaj prindit, dashurinë ndërmjet fëmijëve, mërinë kundër gënjeshtrës, drejtësinë e kthjellësinë në marrëdhëniet shoqërore, ndjesinë e dinjitetit personal, detyrimin për të mësuar e për të punuar mirë për vendin e për kombim etj., parime këto që nuk i përkasin asnjë besimi, por që janë visare të njerëzimit.[16]Shkolla popullore synonte, pra, të ishte një shkollë asnjanëse, por jo me indiferencë për ndjesitë fetare, pasi ajo është një shkollë kombëtare, e një kombi ku shtetasit janë mbështetur në ndjesitë fetare të ndryshme. Përparimi shorëqor me anë të shkollës kërkonte që i gjithë populli të merrte pjesë në të, dhe me qëllim që arsimi të ishte vërtetë kombëtare, ishte kusht themeltar që ai të ishte “falas, i detyrueshëm dhe asnjanës.”[17]

Duke ofruar mësimin falas, synimi ishte që të shtrihej parimi i bazazisë për të gjithë shoqërinë: “Dhânja e mësimit falas për fëmít âsht barasija (egalité) për prindët, dhe shholla (!) fillore duhet të jét, mâ parë, streha e barasís.”[18] Nga ana tjetër familjet detyroheshin me ligj që t’u jepnin mësimin fillor fëmijëve, sepse fëmija nuk i përket vetëm asaj, por i përket shoqërisë, kombit dhe pastaj familjes. Marrja e mësimit fillor u ngrit në të drejtat kombëtare që gëzonte individi, dhe askush nuk mund t’ia mohonte atë fëmijës, duke e detyruar familjen dhe shoqërinë që t’ia siguronte atë me çdo kusht.[19] 

[1]Historia e PopullitShqiptar, vëll. IV. ShqiptarëtgjatëLuftëssëDytëBotëroredhe pas saj 1939-1990 (Tiranë: Toena 2008), ff. 218-231, shih sidomos f. 218-220.

[2]Historia e PopullitShqiptar, vëll. III, Periudha e Pavarësisë 28 Nëntor1912-7 prill 1939 (Tiranë: Toena, 2007), f. 189.

[3]Historia e Popullit Shqiptar, vëll. IV, ff. 218-231, shih sidomos f. 218-220.

[4] Etleva Lala, “Institucionalizimi i Gjuhës Shqipe nëpërmjet Kongresit Arsimor të Lushnjes 15-29 gusht 1920”, Dielli-The Sun (16.X.2021).

[5]Kumtari Arsimuer: Revistë Pedagogjike-arsimore, gjuhësore, letrare e kritike, no. 1 (Tiranë, 1920), II. (https://bibliotekadigjitale.bksh.al/iiif/?c=collections%21periodik&fbclid=IwAR3ARTbFfyE4gT6UhyU8rLWvcUBHIEw2KlVyas_dr343nkpL_LNrgUN5Oi4&view=ImageView&manifest=https%3A%2F%2Fbibliotekadigjitale.bksh.al%2Fiiif%2FManifester%2FIIIF%2Fperiodik%21HASHf054%21010daf18.dir&canvas=https%3A%2F%2Fbibliotekadigjitale.bksh.al%2Fiiif%2FManifester%2FIIIF%2Fperiodik%21HASHf054%21010daf18.dir%21page7%2Fcanvas%2Fp7 Aksesuar në tetor 2021)

[6]„Institutet e Krijueme ndër këta dy vjet,” Revista Pedagogjike: revistë pedagogjike-arsimore kulturore, organ i arsimtarëvet (më 1927 vazhdoi të botohet me tituliln Mësuesi. Numri i parë doli në shtator 1922/1924), f. 43-47.

(https://bibliotekadigjitale.bksh.al/iiif/?c=collections%21periodik&fbclid=IwAR3ARTbFfyE4gT6UhyU8rLWvcUBHIEw2KlVyas_dr343nkpL_LNrgUN5Oi4&view=ImageView&manifest=https%3A%2F%2Fbibliotekadigjitale.bksh.al%2Fiiif%2FManifester%2FIIIF%2Fperiodik%21HASH01eb%21ee6b1272.dir&canvas=https%3A%2F%2Fbibliotekadigjitale.bksh.al%2Fiiif%2FManifester%2FIIIF%2Fperiodik%21HASH01eb%21ee6b1272.dir%21page43%2Fcanvas%2Fp43 Aksesuar në tetor 2021).

[7]Po aty.

[8]Po aty, f. 46.

[9]Po aty, f. 46.

[10] Parashqevi Qiriazi, ed. Yll’i Mengjezit = The Morning Star: revistë e përdyjavshme politike, shoqërore, historike, gjuhësore, letrare, pedagogjike, folkloristike etj., e ilustruar në gjuhët shqip dhe anglisht, vol. 3, no. 12 (Boston, Mass., september 1920), f. 328.

[11] Parashqevi Qiriazi, ed. Yll’i Mengjezit = The Morning Star: revistë e përdyjavshme politike, shoqërore, historike, gjuhësore, letrare, pedagogjike, folkloristike etj., e ilustruar në gjuhët shqip dhe anglisht, vol. 3, no. 12 (Boston, Mass., september 1920), f. 328.

[12] Yll’i Mëngjezit, f. 329.

[13]Revista Pedagogjike, no. 1, f. 5.

[14]Po aty, f. 6.

[15] Po aty, f. 8. 

[16]Po aty, f. 10.

[17]Po aty, f. 12.

[18]Po aty, f. 13.

[19]Po aty.