Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Archives for December 2021

Duke kujtuar “Skenderbeun” gjeorgjian dhe fimin e vetem deri me sot per Heroin tone Kombetar …AKAKI HORAVA (1895 – 1972)

by

Saimir Z. Kadiu/

20 vjet me pare, pjesemarrja ne nje Konference te Bankes Boterore ne Tbilisi te Gjeorgjise, me rezervoi si nje surprize te kendshme faktin qe Skenderbeu ishte shume i njohur ne Gjeorgji…Kjo njohje nuk lidhej me faktin qe gjeorgjianet e njihnin Historine e Shqiperise, por se aktori me i madh gjeorgjian dhe nje nga me te adhuruarit e gjenerates se tij ne ish Bashkimin Sovjetik, Akaki Horava kishte interpretuar rolin e Skenderbeut ne filmin e regjizorit te famshem rus me origjine hebreje Sergei Yutkevich (1904 -1985)…Horava ishte aktori me i preferuar i Stalinit. Lindi me 29 prill 1895 ne fshatin Ochkhamuri te Gubernes se Kutaisit ( Gjeorgji)Fillimisht studjoi per Mjekesi ne Kiev (1915-1917)… Po me pas dashuria per teatrin e kthen ne Gjeorgji ne qytetin e Senakit për t’u bërë pjesë e teatrit, aty ku spikati për “zërin e tij sqimatar e vokal të lartë, temperament madhështor dhe për një aktrim të sinqertë”.Në maj të vitit 1918, gjeorgjianët, pra pas revolucionit bolshevik të nëntorit të vitit 1917 në Rusinë cariste, krijuan Federatën Transkaukaziane me armenët dhe azerbajxhanasit nisur nga situata e krijuar pas tërheqjes se ushtrisë cariste ruse nga Kaukazi si dhe mundesive te mësymjeve të ushtrisë osmane apo bolshevike atje.Ky bashkim politik ndëretnik shpalli pavarësinë duke krijuar Republikën e tyre të parë me karakter politik social-demokrat.Gjatë periudhës së Republikës së Parë, që zgjati midis majit 1918 e shkurtit 1921, Horava (në vitet 1918 dhe 1919) bëhet shefi i shtabit të gardës së qytezës së Senakit të Ri, që mori pjesë në mbrojtjen e qytetit bregdetar të Batumit, kundër ushtrisë osmane. Pas kësaj ai i kthehet studimit për mjekësi; këtë radhë në universitetin e sapohapur të Tbilisit (1919), duke punuar në të njëjtën kohë në teatrin e punëtorëve atje.Por kjo nuk zgjati shumë, sepse në vitin 1921 ai lë studimet dhe punon për pak kohë për një gazetë të vogël me emër “Punëtori i Fshatit”. Pasi ra Republika e Parë, në shkurt të 1921 –e pushtuar nga Ushtria e Kuqe sovjetike – Horava arrestohet, tanimë nga regjimi i sapovendosur sovjetik në 1922 për disa muaj, nën akuzën e të qenurit një “person i pabesueshëm politikisht”. Ky moment do të jetë i fundit kur Horava do të kishte “ngatërrime” të drejtpërdrejta me politikën në vend; gjithsesi ai, si dhe shumë figura të tjera të artit nuk mund t’i shmangeshin ndikimit të politikës, aktivitetit të tyre artistik.Talenti i tij do t’i mundësonte marrjen e çmimeve më të larta në profesionin e tij; në vitin 1934 atij iu akordua çmimi i Artistit të Popullit të Gjeorgjisë dhe dy vjet me pas, më 1936, iu dha çmimi Artisti i Popullit të Bashkimit Sovjetik. Në atë kohë, me shpalljen e Kushtetutës sovjetike, të vitit 1936, Gjeorgjia, e cila deri më tani kishte qenë pjesë përbërëse a Transkaukazisë sovjetike, u bë një republikë e veçantë e mbeti kështu deri në shpërbërjen e Bashkimit Sovjetik më 25 dhjetor të vitit 1991. Horava do të bëhej një nga aktorët më të preferuar të Stalinit dhe mëkëmbësit të tij në Tbilisi, përpara sesa të shkonte në Moskë, Lavrenti Beria. Horava, që pas lënies së universitetit dhe sidomos pas vitit 1922, vendosi të bëhej student dramaturgjie dhe filloi të aktronte në Teatrin Rustaveli në Tbilisi – kryesori në Republikë, e që ndodhet në bulevardin kryesor, me të njëjtin emër, në qytete – duke mishëruar në skenë role të pjesëve më të spikatura të autorëve gjeorgjianë, si për shembull në vitin 1924 me pjesën e titulluar “Lamara” të poetit të simbolizmit gjeorgjian, Grigol Robakixe. Ky i fundit do të kishte një fund tragjik, si dhe shumë intelektualë e jo vetëm, gjatë represionit stalinist, që Beria drejtoi në Republikë gjatë vitit 1937. Kulmi i njohjes së tij si aktor i talentuar për audiencat e Tbilisit ndodhi në vitet 1928 e 1929, kur luajti një sërë rolesh në Teatrin Rustaveli, duke portretizuar figura të forta burrërore e psikologjikisht të ndërlikuara e ndonjëherë tragjikë. Ai, në fakt u bë një nga aktorët më të zhdërvjelltë të zhanrit të “dramës heroike” në Gjeorgji dhe në tërë Bashkimin Sovjetik. Ky lloj profili e bëri atë që të luajë me shumë sukses rolin e Otellos, gjë që i dha atij dritën e njohjes si aktor shekspirian jo vetëm në Rusinë sovjetike, por dhe në Shtetet e Bashkuara, ku luajti në Teatrin Phenix të Nju Jorkut e në Londër, ku në një premierë atje u ndoq dhe u vlerësua shumë lartë edhe nga Çarli Çaplini. Kur bënte xhirimin e filmit në Shqipëri, Horava kujtonte se si kolegët shqiptarë i kërkonin që ai ta luante atë rol. Dhe ai e luajti.Por përveç teatrit, ku ai pati shumë role të njohura për kontekstin kulturor gjeorgjian, Horava filloi të luajë dhe role në film; ndër të tjera në filmin “Giorgi Saakaxe” (1942), duke portretizuar rolin e një figure historike gjeorgjiane të shekullit të gjashtëmbëdhjetë, i ngjashëm me atë të Skënderbeut. Me të vërtetë, ky film, po ashtu i zhanrit “dramës heroike,” ka paralele me filmin e Skënderbeut jo vetëm nga stili kinematografik i inskenimit monumental të heroit dramatik, por dhe në kontekstin e historisë së Gjeorgjisë së shekullit të gjashtëmbëdhjetë – e cila mbas një “periudhe të artë”, katërshekullore të mbretërisë gjeorgjiane në vitin 1555, për shkak të grindjeve të prijësve gjeorgjianë për fronin mbretëror dhe marrëveshjes midis perandorive osmane e persiane, u nda në mes midis këtyre të fundit –me atë të hapësirës arbërore gjatë kohës së Skënderbeut.Në vitet 1939-1948 drejtoi Institutin e Teatrit gjeorgjian..Në vitin 1946 ai mori titullin “Artist kombëtar i BRSS”. Po ashtu u nderua pesë herë me Çmimin Stalin si dhe dy herë me Urdhrin e Leninit .Në 1939 ai u bashkua me Partinë Komuniste të Bashkimit Sovjtik dhe katër herë u zgjodh anëtar i Këshillit Suprem Sovjetik (1937-1958).Ai vdiq në vitin 1972 dhe u varros në Panteonin Mtacminda. Me emrin “Khorava” është emërtuar edhe teatri në ne nje qytet te Gjeorgjise.Lajmi per vdekjen e tij, ne Shqiperi, u njoftua nepermjet gazetes se perjavshme Drita me nderhyrjen direkte te Ramiz Alise.Akaki Horava, aktori që luajti rolin e Skëndërbeut në filmin me të njëjtin titull, vdiq duke mbajtur në komodinën pranë krevatit të tij, librin ‘Kanuni i Lekë Dukagjinit”. Kjo ndodhi në Tbilisi të Gjeorgjisë, ku aktori kaloi vitet e fundit të jetës. Atij i pëlqente shumë ky libër dhe kur ishte në Shqipëri, kishte arritur ta përkthente nga origjinali i gjuhës shqipe, në rusisht, nëpërmjet miqve të tij shqiptarë. Kjo ndodhi gjatë xhirimeve të këtij filmi. Dhe kur iku Akaki Horava mori me vete një kopje të Kanunit. Për hir të së vërtetës atij i pëlqenin shumë ligjet shqiptare të asaj kohe, pra të kohës së Skënderbeut dhe përpiqej të hynte në brendësinë e psikologjisë së shqiptarëve.Filmi u xhirua në dy vende, në Shqipëri e në Rusi dhe është i gjatë 90 minuta. Edhe pse bashkëpunim shqiptaro-rus, filmi “Skënderbeu” është i pari prodhim kolosal i Kinostudios.Në rolet kryesore interpretonin Akaki Khorava, në rolin e Gjergj Kastriot Skënderbeu, Besa Imami në rolin e Donikës, Adivie Alibali në rolin e Mamicës, aktori rus Semion Sokolovski në rolin e Hamzait, aktorja gjeorgjiane Veriko Anxhaparizhe në rolin e Dafinës, Naim Frashëri në rolin e Palit , Marie Logoreci ne rolin e konteshës. Në rolet e tjera aktorët rusë: Xhorxhi Çernovolenko, Oleg Zhakov, Aleksandër Vertinski, Sergo Zakariaxhe, Vladimir Belokurov, Vagram Papazian, Boris Tenin. Rolin e Skenderbeut te vogel kur nisej per Turqi e ka interpretuar Roland Dasho, babai i mjekut te njohur Erion Dasho .Filmi “Skënderbeu- Luftëtar i madh i Shqipërisë”, për herë të parë në vendin tone, me prezencen e Horaves, u shfaq në Qytetin “Stalin”, ku ekzistonte një lagje e tërë me specialistë sovjetikë, që punonin në fushën e naftës, në prodhim dhe në institute studimore. Thuhet se kanë qenë rreth 350 familje sovjetike.Premiera zyrtare e filmit ne Tirane dhe Moske u shfaq me 28 nentor 1953, me rastin e ditës së Shpalljes së Pavarësisë.Më 24 prill 1954, Presidiumi i Kuvendit Popullor dekretoi kolektivin që mori pjesë në realizimin e filmit “Skënderbeu, luftëtar i madh i Shqipërisë” dhe ne vecanti me Urdhërin e Klasit I: Mihail Grigoreviç Papava (skenarist), Sergei Josifoviç Jutkeviç (regjisor) dhe Akaki Aleksejeviç Horava (aktori në rolin e Skenderbeut)Ndonëse marrëdhëniet midis Shqipërisë dhe Bashkimit Sovjetik u ndërprenë përfundimisht më 1961, “Skënderbeu” vazhdoi të shfaqej, në kinematë e vendit tonë. Por pas vitit 1967 e shfaq vetëm në kinematë e qyteteve të tjera. Arsyeja ishte se ndihmës- regjisori shqiptar, Viktor Stratoberdha, i dënuar, së pari pas Konferencës së Tiranës më1956 qe të mos ushtronte më profesionin e regjisorit, u ridënua më 1964 të mos ishte as regjisor i Teatrit të Estradës së Beratit, ku jetonte, dhe pas PLenumit të 4-t të KQ të PPSh-së, krahas shkrimtarëve dhe artistëve të tjerë, përfundoi pas hekurave të burgut dhe më pas u internua. Këtë fat tragjik pësoi edhe artistja Adivie Alibali që në film luante Mamicën, dhe së bashku me të edhe i shoqi, juristi dhe publicisti i njohur, pr. Jusuf Alibali. Më 8 korrik 1936, kampioni i tenisit shqiptar Sali Nallbani u ftua në Stokholm dhe u ndesh me kampionin e Suedisë, Stellan Crammer, të cilin e mundi, duke marr çmimin e nderit të propozuar nga Kryekonsulli i Shqipërisë në Stokholm, Franklin Gardlund. Kur u kthye në Shqipëri, kupa u ekspozua te pallati Kacelve në qendër të Tiranës, në vitrinën e rrobaqepësisë së Gjon Lacajt. Aty gjatë xhirimeve të filmit ishte shpalosur Flamuri Kombëtar dhe mbi të, kupa. Ishte ajo Kupë të cilën Akaki Horava përdori gjatë xhirimeve në filmin Skënderbeu.Në një nga tre fushat e “Tenis Klub Nallbanit”, aty ku tani ndodhet rruga Myslym Shyri, Akaki Horava ka luajtur tenis në kohën e lirë. Zonja Nina Çankvetaxe, (bashkeshortja e Horaves), krijoi një dhomë memoriali për Horavën, ku gjenden në mes të shumë kornizave fotografike edhe një portret i tij gjatë xhirimit të filmit të Skënderbeut – si dhe ditarë e shënime në gjuhën frënge dhe ruse. Këto shënime e ditarë regjistrojnë jehonën e tij, që filmi dhe prestigji e fama, të cilën ai gjeti jo vetëm në Bashkimin Sovjetik, por dhe në Francë e Gjermani, ku u bënë shfaqje të veçanta gjatë muajve nëntor e dhjetor të vitit 1955. Pas rolit të Otellos në teatër, roli i Skënderbeut në film i dha atij një njohje ndërkombëtare.Në Amerikë u shfaq në vitin 1953, me titullin “Great Warrior Skanderbeg”, (Luftëtari i Madh Skënderbe).

GJERMANËT KTHEHEN PËR TË PARAPËLQYER SHBA

by

Nga DANILO TAINO “Corriere della Sera”, 24 nëndor 2021   Përktheu: Eugjen Merlika/

Në prag  të formimit të qeverisë pas-merkeliane në Gjermani, prirjet e gjermanëve në lidhje me marrëdhëniet e Vëndit të tyre me fuqitë e mëdha po ndryshojnë. Janë krejtësisht më pohenike se disa vite më parë mbi Shtetet e Bashkuara e më pak mbi Kinën e Rusinë. Duhet t’I mbajnë parasysh kançelari në pritje, socialdemokrati Olaf Scholz, dhe ortakët e tij të koalicionit, të Gjelbërtit dhe Liberalët. Në t’ardhmen kjo do të ndikojë mbi politikën e Evropës. Një përimtim i botuar  të hënën e shkuar nga amerikani Pew Research Center dhe nga gjermania Körberg-Stifung tregon se marrëdhëniet ndërmjet SHBA dhe Gjermanisë kanë hyrë në udhën e ndreqjes. Deri në vitin e shkuar, 79 % e gjermanëve mendonin se ishin të këqija, kundrejt 18 % që i quanin të mira.   

Sot, hulumtimi i kryer në shtator, sheh njw gjëndje të përmbysur: 71 % e quan marrëdhënien të mirë dhe 24 % të keqe. Pjesërisht do të ketë ndikuar ndryshimi i presidencës në Washington, me daljen nga skena të Donald Trump-it, i cili nuk i pëlqente shumicës së gjermanëve. Por sigurisht ka ndikuar ndërrimi i stinës gjeopolitike që bën të quhen më të rrezikshëm Pekini e Moska. Ndërsa në prill të 2020 gjermanët shihnin marrëdhënien me SHBA dhe Kinën njelloj të rëndësishme (37 me 36 %), sot 67 % gjykon si më të rëndësishme marrëdhënien me Washingtonin e vetëm 19 % parapëlqen Pekinin: një ndryshim i jashtzakonshëm përceptimi në një kohë shumë të shkurtër.

Edhe Rusia është në rënie në pëlqimin e gjermanëve: në 2020 25 % e pëlqente më shumë se Shtetet e Bashkuara, sot kuota ka zbritur në 16 %. Por ka një tjetër përfundim me një rëndësi të madhe për politikën evropiane: deri në vitin e shkuar, 54 % e gjermanëve konsideronte Francën partnerin e jashtëm më të rëndësishëm, kundrejt 10 % që tregonin SHBA; sot 44 % quan më të rëndësishëm partneritetin me Washingtonin  dhe vetëm 27 % atë me Francën (amerikanët vazhdojnë në shumicën e tyre të parapëlqejnë  Mbretërinë e Bashkuar). Në mbrojtjen e demokracisë dhe të drejtave njerëzore, 63 % e gjermanëve mbështet tezën se Shtetet e Bashkuara janë një partner, kundrejt 38 % që i mbështeste vitin e shkuar. Rezultatet janë me interes për të dyja brigjet e Atllantikut. Për Washingtonin Gjermania është, që nga mbaslufta, partneri më i rëndësishëm evropian e do të jetë i ngullulluar nga ky zhvillim. Në Berlin dhe në Bruksel, do t’a mbajnë parasysh kur do t’u duhet të mbushin me përmbajtje “Autonominë Strategjike” të Evropës, për të cilën flitet shumë.

“Corriere della Sera”, 24 nëndor 2021   Përktheu: Eugjen Merlika 

“Skënderbeu” i Gentile Belinit është në tempera, ndër portretet më të hershme e më të arrira të piktorit venecian

by

Dy portretet origjinale te Skenderbeut Fiocco 1465 dhe Bellini 1467

Vijon nga numri i kaluar…

Nga Fotaq Andrea & Dritan Muka

Nisur nga një pasaktësi e prezantuesve të ankandit “Litchfield Auctions” të shtetit të New England për paraqitjen e portretit belinesk të Skënderbeut në dhjetor 2020, në pjesën e parë të studimit tonë për këtë portret, gabimisht ne përcaktuam se vepra është realizuar në vaj dhe në telajo druri, kur në fakt, ajo është punuar në tempera (përzierje pigmetesh mbi bazë uji, veze a qumësht fiku) dhe telajo druri si gjithë portretet e kohës dhe të vetë Belinëve. Sepse teknika e vajit, sjellë nga Flandra nga piktori italian Antonello da Messina, do të hynte në Venedik gradualisht pas vitit 1474, dhe do përhapej e zotërohej sidomos nga fundi i shekullit XV. Për këtë u bindëm kur ndoqëm imtësisht krejt historikun e udhëtimit të Messinës drejt qytetit Bryzh të Flandrës mesjetare, ku ndodhej artisti novator Jan van Eyck, mjeshtri fenomenal i pikturës në vaj, pranë të cilit Messina qëndroi rreth gjashtë muaj për të mësuar e sjellë në krejt Italinë e kohës teknikën e tij të vajit.29 

Por u bindëm edhe më shumë kur Dr. Përparim Çarçani, studiues, piktor e estet mjedisor, falë një programi të avancuar, arriti të “fshijë” perden mjegullore shekullore të tablosë duke pastruar plot dashuri, vullnet e këmbëngulje imazhin origjinal të Skënderbeut belinesk që ne kishim botuar. Gjë që na tregoi qartas se tekstura fluide e ngjyrës së kuqe të portretit kishte rrjedhur vende-vende nën efektin e vetë rrjedhës së kohës. Shenjat dallohen sidomos te e bardha e shamisë dhe e bardhëllemja e mjekrës dhe mustakut, si dhe te pjesa fundore e mjekrës përzier me të zezën. Po ashtu edhe e përhimta e mjekrës ka marrë një të përskuqur të lehtë (fig. 10).

Historiani i shquar i pikturës Luigi Lanzi, në veprën e tij “Histoire de la peinture en Italie”, më 1834 theksonte se në fundin e shekullit XV, “Ndërkohë që shkollat e shtetit të Venedikut njhnin rritje, vizatimi vazhdonte të përsosej në Venecie […] dhe ndonëse u fillua përdorimi i pëlhurës, ende vazhdohej të punohej në panele druri […] 

Fig. 10. Rrjedhje e bojës së kuqe. 

dhe nuk pikturohej tjetër veçse me tempera [nënvizimi ynë], metodë aq e përsosur për ruajtjen e ngjyrave, sa ende edhe sot shihen punime që e ruajnë krejt shkëlqimin e tyre; por që, prapëseprapë, tempera ishte e papajtueshme me përzierjen dhe bashkimin e ngjyrave”.30 Ky defekt i teknikës tempera bën që të harmonizohet me vështirësi loja e dritë-hijeve brenda një kolori të caktuar që zgjedh piktori (në rastin tonë ngjyra e kuqe); por nga ana tjetër, te Gentile Belini arrihet në mënyrë të përsosur, siç thekson piktori Taso, modelimi i formës prej vetë ngjyrës, për një qartësi të lexuari të së vërtetës portretuale.31 Natyralizmi i portretit në këtë rast arrihet vetëm nëpërmjet aftësisë fenomenale të Belinit për të portretuar brenda një ngjyre. Dhe me të drejtë Taso vëren po ashtu se “Vetëm mjeshtëria e jashtëzakonëshme e vëzhguesit [piktorit] për të arritur cilësitë e portretit në fjalë e krijon gjithë atë mister me shumë pak ngjyra.”32 Kemi në këtë rast vërtet një “mister” mahnitës për të ndërtuar një portret kryevepër të Heroit shqiptar me tre ngjyra bazë: të kuqe, të zezë e të bardhë. Por, nga ana tjetër, sa shumë nuanca e tone të buta dhe të forta brenda së kuqes përdorur me mjeshtëri të rrallë! Kur mjaft studiues, të djeshëm e të sotëm (Ch. Blanc, E.Müntz, Ch. Yriate, M. de Montrond, A.Alexandre, E. Cammaerts, A. Jolivet, etj.), nuk kanë munguar të vënë në dukje se para Giovani Belinit, për të cilin flitet sot më shumë, ishte i vëllai i tij i madh Gentile ai që “futi ngrohtësinë e kolorit oriental në Venedik dhe do të shfaqej si kreu i shkollës veneciane”33, ai që “e revolucionoi pikturën veneciane”34 dhe do të caktohej si portretisti më i mirë  nga Këshilli i lartë i të Dhjetëve për t’u dërguar në Konstandinopojë për realizimin e portretit të Mehmetit II Fatihu, duke u shndërruar në emisar i posaçëm për vendosjen e paqes midis Perandorisë osmane dhe Republikës së Sinjorisë.

Gentile, sipas studiuesit frëng Charles Blanc, është gjeniu i ngjyrës, krahas Pisanellos e Gentile da Fabianos. Dhe Historia e Rilindjes artistike fillon pikërisht me gjeninë e ngjyrës, futur në Venedik që në shekullin XIV, kur u realizua një nga evolucionet më të mëdha në pikturë. Në mënyrë të veçantë, Gentile – më shumë kolorist se vizatues – është mjeshtër në përkufizimin e toneve dhe nuancave, duke shkrirë talentin e tij për ngjyrën, për të natyrshmen dhe shkëlqimin koloristik.

Një lexim i vëmendshëm i portreteve të Gentiles nxjerr në pah se ashtu si te “Skënderbeu” i tij i vitit 1467, ku kemi ngjyrën alle si ngjyrë bazë të portretit, po ashtu edhe te portretet e tjera realizuar po nga Gentile kemi një ngjyrë të vetme bazë kombinuar me dy të tjera, kryesisht të zezën dhe të bardhën. Dhe domosdo të njëjtën teknikë pikturimi dhe të njëjtin ndriçim natyror nga lart. E përherë në tempera e në telajo druri. Ndodh kështu qoftë me portretin belinesk të patriarkut Shën Lorenzo Giustiniani (v.1465), qoftë me portretet  e tjera të Gentiles për dozhët Pasquale Malipiero (v.1465), Nicolo Marcello (v.1473) e Giovanni Moncenigo (v. 1478) (fig. 8). Po ashtu, edhe te portreti i parë i dozhit Leonardo Loredano nga Gentile vite më vonë (v. 1498-1501), bie dukshëm në sy ngjyra e kafenjtë me krejt nuancat e veta të kanellta (fig.7 dhe fig.12). Përjashtim këtu bën vetëm portreti i dytë i “Loredanos” së Gentiles (v.1501-1502). Por kuptohet, jemi tashmë në fillim të shekullit XVI, kur nis të lulëzojë përdorimi i një koloristike më të pasur, ashtu sikurse edhe te “Loredano” i Giovanni Belinit i së njëjtës periudhë (fig.11), që ndonjë studiues shqiptar ia vesh me këmbëngulje dhe gabimisht Gentiles. 

E ritheksojmë: jemi në kapërcyell të viteve 1500, kur vërehet një dalje nga korniza e tradicionales veneciane, si në kompozim, si në ngjyra, si në pozicionim të portreteve me pamje tre të katërtat apo ballore, një risi kjo për pikturën e Rilindjes italiane që do të karakterizonte fillimin e shekullit XVI nën ndikimin e fuqishëm të artit të Giovanni Belinit dhe të përdorimit me sukses të teknikës vaj në kanavacë. Sepse është Giovanni Belini, vëllai i   vogël i Gentiles, piktori që do të realizonte pikërisht “kalimin nga mënyra e vjetër e pikturimit në mënyrën e re, si një karakteristikë e pikturës italiane të shekullit XVI”35 dhe që shumë shpejt ai (Giovani) “do popullarizonte portretin në Venedik”, sipas shprehjes së Giorgio Vasarit.

Gentile, si portretisti më i mirë i kohës së tij gjatë shekullit XV, dallohej, me një fjalë, për realizim portretesh me ekspresivitet të lartë, me tipare të trajtuara në unitet e me vërtetësi mahnitëse. Me të filloi e natyrshmja, përngjashmëria tërësore e individit, me konture të pastra e saktësi të përsosur. E fisnikëroi portretin plot delikatesë e gjallëri, butësi e ngrohtësi, duke kryer punë të dorës së parë për personazhe të sërës së lartë dhe duke ruajtur stilin tradicional klasik të shkollës së Mantegna-s. Njihen deri më sot pesë a gjashtë portrete të tij ndër më të parat, kur pjesa më e madhe kanë humbur apo janë shkatërruar. Por kur koha përherë rezervon gjetje të reja, sikurse portreti ynë belinesk “SCANDER BECO”. 

Historiani Maxime de Montrand (1805-1879), duke folur për Shkollën veneciane të pikturës, dhe konkretisht për Gentile Belini-n, vë në dukje entuziazmin e këtij të fundit  për të realizuar në fillimet e karrierës portretin e dozhit 80 vjeçar e të verbër Enrico Dandolo të shek. XII, mbi bazën e një origjinali të vjetër, gati të rrënuar. Dhe këtë e bën vetëm e vetëm për të nderuar kujtimin e këtij Heroi venecian që luajti një rol të madh në kryqëzatën e Latinëve kundër Perandorisë greke.36

Për fat të keq, mungesa dokumentare nuk lejon të përcaktohet me saktësi kronologjike vijueshmëria e realizimit të portreteve të Gentiles që në fillimet e tij si piktor i shquar. Por, duke u mbështetur në studimin e prof. belg Emile Cammaerts “Les Bellini”, vërejmë se vepra e parë e datuar e Gentiles “është një tablo altari që përfaqëson patriarkun Lorenzo Giustiniani, ose më mirë “Shën Lorenzo Giustiniani”, (v.1465), aktualisht në Akademinë e Venecies”37 (fig.12). Është tempera në beze dhe shfaqet në të “profili i fuqishëm i shenjtit me ngurtësi hierarkike […] dhe stil përsosmërisht të zhvilluar”. Kësaj vepre i është referuar edhe Kenner, siç do shohim më poshtë kur flet për skicat e Belinit lidhur me portretin e Skënderbeut. 

Një vit më vonë, më 1466, dokumentohet se Gentile mori porosi për dy tablo në përmasa të mëdha për Scuola di San Marco, ku do të punonte përkrah t’et, Jakopit, plakut Francesco Squarcione dhe Bartelommeo Vivarinit38. Dhe pikërisht, më 1467, në moshën 38 vjeçare apo në kulmin e karrierës së tij artistike Gentile Belini portreton Heroin shqiptar të kohës Skënderbeun, që po sfidonte një superfuqi të tërë për vite me radhë. Kësisoj, portreti belinesk i Skënderbeut na shfaqet si një nga tablotë më të hershme të Gentiles në Rilindjen e parë italiane, kur ai arriti famën e tij në vitet 1460-1470. Dhe konkretisht, më 1469, Gentile do të realizonte edhe portretin e perandorit gjermanik Frederiku III po në Pallatin e Dozhëve në Venedik dhe perandori do ta shpallte po atë vit Eques E Comes Palatinus (Fisnik i lartë, në gradën e kontit apo të lordit). Mund të konkludojmë në këtë rast se me portretin e Skënderbeut belinesk filluan në Venecien superfuqi të shkëlqimit, të diplomacisë e të karnavaleve jo vetëm piktura e njerëzve të mëdhenj ardhur nga Italia e Europa, por edhe vizitat e shumta të sovranëve që do vizitonin Republikën kozmopolite të Sinjorisë.    

Në vitet 1465-1467, dokumentacioni i kohës nxjerr në pah se Gentile punonte për zbukurimin e Pallatit të Dozhëve dhe Sallës qendrore, gjë që do të thotë se “punishtja” e tij në këtë periudhë ishte pikërisht ky pallat ku do të pikturonte edhe Skënderbeun. Dekorimi i Pallatit dukal do të shënonte fillesën e artit venecian dhe, sipas Malipiero-s, më 1474 Gentile nis të restaurojë në sallën e Këshillit të Lartë pikturat e luftës detare midis flotës veneciane dhe asaj të perandorit Barberousse.39 Është koha kur Gentile shpallet piktori zyrtar i Sinjorisë me një preokupim të vetëm, artin, pa u merakosur fort për përfitime materiale. Temperamenti i tij fisnik, i çiltër, i pavarur në mendime, plot dinjitet – kur dallonte dukshëm nga temperamenti artistik i Giovanit –, e bënte atë të ishte një idealist në artin e tij, aq sa nuk i kërkoi tjetër Koncilit për punën që bënte përveçse të shpërblehej duke zënë vendin e parë që do të lirohej si courtier (sekser) në Magazinën e qytetit, për t’u vënë nën urdhra të mbikëqyrësve të kripës, të cilët do ta furnizonin me ngjyrat, apo me pigmentet dhe lëndët e nevojshme për pikturë. Dhe të shpërblehej vetëm sa herë kishte nevojë, në bazë të parimit çdo punëtor meriton një rrogë”,40 që do të thoshte 20-25 dukate ari për çdo vepër të realizuar. Dhe këtë Gentile e kërkoi vetëm e vetëm sepse pigmentet kushtonin shtrenjtë dhe për piktorët kishte varfëri të madhe në ngjyra. Andaj pra dhe kërkohej mjeshtëri e rrallë në përdorim minimal të tyre duke kursyer ngjyrat e duke luajtur fuqimisht me tonet, siç edhe e theksuam. 

Historiani dhe kritiku i Arteve të Bukura të shekullit XIX Charles Blanc do të shpjegonte në mënyrë shkencore se Venecia do të bëhej atdheu i kolorit pikërisht sepse, për shkak të lagështisë, lypsej doemos të kaliteshin fort ngjyrat, të harmonizoheshin e shkriheshin konturet gjë që e shndërroi Venecien në minierë kolori, ashtu si Holandën, Anglinë, Belgjikën e Rubensit, që ishin edhe ato vende me lagështirë të theksuar, ku piktorët ishin të detyruar të kërkonin më të mirën e mundshme në realizimin artistik, për ngjyra gjithë konsistencë e koherencë dhe kur kulmi do arrihej me Jan Van Euck (1390-1441) që realizoi formulën e tij gjeniale të mpleksjes së pigmenteve mbi bazë vaji sikativ (që thahet shpejt në ajër), formulë që ende edhe sot e kësaj dite ka mbetur mister dhe e pazbërthyer plotësisht.

Rrallë ndeshet një portret me bazë ngjyre të kuqen, sidomos në portreturën belineske. Tonet e ngrohta, deri në të roztën e lehtë mishtore si ngjyrë e qenies njerëzore e bëjnë portretin e Kastriotit të Madh të marrë forcë, gjallëri e freski, duke ngjallur emocion vizual prekës, tek trajtohen hollësisht krejt tiparet. Studiuesi Alban Julien nuk mungon të vëjë në dukje se ngjyrat e purpurta përdorura nga Gentile Belini “japin ndonjëherë përshtypje melankolike si në shumë tablo veneciane”.41 Melankolizëm që shpreh, në rastin e portretit tonë belinesk të Skënderbeut njëfarë trishtimi të përligjur. Po prapë, e themi me plot gojën se ka vitalitet e energji në këtë portret të Skënderbeut tonë. Dhe e kuqja e ngrohtë, me krejt tonet e veta, harmonizuar me të zezën, në një sfond të errët (të gjelbër e kadifenjtë – sipas përcaktimit të piktorit Taso) dëshmon këtu për një arritje të lartë teknike e artistike të gjeniut Gentile. 

E mahnitshme është këtu se e kuqja shfaqet e harmonizuar me të zezën. Të jetë vallë rastësi që këto dy ngjyra janë njëkohësisht edhe ngjyrat tona kombëtare? Ndoshta, dhe Taso sikur dëshiron të shohë në përdorimin e këtyre dy ngjyrave nga Gentile “simbolikën e flamurit arbëror.”42 Fundja, pse jo! Përderisa në thesarin e ngjyrave të shumta Belini vete e përzgjedh të kuqen si ngjyrë e parapëlqyer e Skënderbeut, kombinuar me të zezën, për të ndërtuar jo vetëm një simbolikë kastriotine, por edhe për t’i lënë ndoshta kujtim Heroit shqiptar të kuqen veneciane, siç do të shfaqet më vonë kjo e kuqe te Carpaccio në portretin “Burri me beretë të kuqe” (Venecie, Muzeu Correr)43. Në këtë mënyrë, në përzgjedhjen që i bën Belini ngjyrës së kuqe tek portreti i Skënderbeut kemi të bëjmë, mund të themi, me një simbolikë të veçantë, me një spiritualizëm të lartë, përderisa e kuqja njihet që simbolizon forcën, guximin, shpirtgjerësinë, dashurinë për Perëndinë dhe njeriun. Por, nga ana tjetër, e kuqja simbolizon edhe gjakun e derdhur të Krishtit dhe është në këtë mënyrë e kuqja e shenjtë. Asgjë nuk është e rastësishme në atë “Venecie kuqalashe” (Venise la Rouge), sipas shprehjes së Alfred de Mysset. Mjaft që gjithçka të qëmtohet seriozisht e shkencërisht, pa kurrfarë paragjykimi apo prapagjykimi denigrues e mohues. Por vetëm nëse duam të shohim objektivisht në këtë portret të Skënderbeut tonë një Gentile që shkrin gjeninë e tij për ngjyrën, natyralen, shkëlqimin dhe forcën shprehëse artistike me mjeshtëri të rrallë.                                                                                                                                     

Siç kemi nënvizuar edhe në pjesën e parë të studimit tonë, karakteristikat kryesore të portreturës së Gentiles dhe të bashkëkohësve të tij janë përmasat e vogla në formate rreth 60 cm, teknika tempera mbi telajo druri, profilatura, ngjyrat e kursyera dhe sfondet e errëta që kontrastojnë me imazhin, sipas teknikës së Artit Mesjetar dhe të fillimit të Rilindjes italiane, domethënë me përdorim të një shtrese bazike në tërë sfondet që shfaqen gati të zeza (me proplazëm apo sankir).

Në të vërtetë, profilatura në portreturën e Gentiles, ashtu si tek të gjithë bashkëkohësit e tij artistë, ishte shprehje e kohës, një profilaturë lineare që e konturon portretin nga një pikë e caktuar vështrimi, pa kërkuar aspak ndërtim volumetrik. Do të ishte absurde e qesharake të pretendohej se profilatura artistike na qenkësh një gjini e cunguar, ngaqë i mungoka pamja më bindëse (!). Kur edhe sot e kësaj dite profili është absolutisht shenjë identitare individuale dhe kur vetë identifikimi i një personi (sidomos në dosjet juridike) bëhet domosdoshmërisht si në ballor, si në profil. Fakti absolut është se të dhjetë portretet origjinale të Skënderbeut realizuar që në gjallje të tij, por edhe vetë ksilografia te vepra e Barletit e vitit 1510, por edhe vetë “Skënderbeu “ i Altissimo-s, i Jovit, i T. Stimmer, etj., etj., janë – as më shumë e as më pak – shfaqje me profil nga e majta e personazhit. Dhe, shumë më vonë (pas viteve 1550), do të ndodhte të kishim, si te “Skënderbeu” i André Thevet në botimin frëngjisht të “Historisë së Skënderbeut”, portrete të Heroit në pozicion pamor me tre të katërtat, derisa të arrihej në portrete të tij tërësisht ballore. Dhe prapë, në pjesën dërrmuese të ikonografisë kastriotine gjatë shekujve XVI-XVII sundon portreti i Skënderbeut në profil, qoftë nga e majta, qoftë nga e djathta. (Në parantezë, vëmë në dukje se portreti i parë ballor i Skënderbeut të André Thevet, historian i mbretit francez, është gjetur prej tij në Buthola = Bitola = Manastiri i sotëm, dhe portreti ruhej me dashuri nga familje shqiptare deri në vitin 1576).

Në fakt, tradita e portreturës profilizuese, siç e kemi theksuar tashmë, e ka zanafillën që nga koha e romakëve me medaljonet në profil të Jul Cezarit dhe, që në shekullin XIII do të kërkohej, me Simon Martinin e Gioton të shfaqej individi me krejt tiparet e tij, për t’u shkëputur nga portreti “fetar” apo nga pozicioni i ngrirë “fetar”. Prirja ishte drejt formës së vërtetë njerëzore me Gentilen në krye, gjë që do ta gjallëronte tërësisht Shkollën italiane të pikturës. Portreti është dega e dytë e artit piktorial pas kompozimit,  dhe portreti tre të katërtat apo ballori, siç kanë vënë në dukje tërë studiuesit, do të vinte në Venedik që nga Holanda bashkë me teknikën në vaj, teknikë që do të përsosej gradualisht nga Antonello da Messina në Oborrin napolitan të mbretit Alfons. Dhe vetëm më 1474-1475, Messina do të shfaqej në Republikën e Sinjorisë me tablotë e tij të suksesshme në vaj. Kjo teknikë do të zotërohej gradualisht e mjeshtërisht nga vetë vëllezërit Belini vetëm në kapërcyell të shekujve XV-XVI.44

Duke konkluduar edhe për këtë çështje, e ndjejmë të domosdoshme të tërheqim vëmendjen se është pikërisht ky profil i Skënderbeut të Gentiles, dhe vetëm ky profil në tërë ikonografinë kastriotine që na e shfaq portretin e Heroit pa kurrfarë ceni, deformimi a cungimi. Përkundrazi, që na e shfaq Skënderbeun tonë me një natyrshmëri e vërtetësi të kulluar, të pakrahasueshëm me askënd nga portretet e tij të ikonografisë kastriotine, një portret origjinal e autentik që përcjell afeksion e ngjall emocion. E më në fund, një portret në profil me peshë autoritare, si pikë-referencë madhore e ikonografisë kastriotine. 

4. “Skënderbeu” i Gentile Belinit është kryevepra e 

ikonografisë kastriotine, aureola e saj

Nuk ka dyshim se “Skënderbeu” ynë i Belinit, stoli e Rilindjes italiane, rrezaton si kryevepër e ikonografisë kastriotine dhe është aureola e saj, tek shkëlqen në të arti portretual i Gentiles me ndriçim të shenjtë qiellor. Mbi të gjitha, tek na shfaqet fuqishëm portreti i Heroit plot dinjitet e autoritet, burrë shteti me staturë të jashtëzakontë për nga karakteri, mençuria, kreshnikëria e paepuria, bëmat e të cilit përballë dy sulltanëve të mëdhenj të kohës, Muratit II e Mehmetit II, kishin marrë dhenë. Por, nga ana tjetër, një Hero që shquhej edhe për nga statura e fuqishme dhe e lartë fizike rreth 1,90 m, me pamje impresionuese e impozante, plot nur e hir.  

Kohët e fundit, gjithnjë në mbështetje të idesë së dhuratave të çmueshme që bëheshin ndër princër e mbretër në shenjë nderimi e respekti të thellë – vetë ky portret i Skënderbeut nga Gentile përfshihet në këtë kuadër – ramë në një dokument latin të Francesco (Cicco) Simonetta-s (1410-1480), politikan e këshilltar në Oborrin Sforza të Milanos, i cili kërkonte, në emër të Kancelarisë, të lejohej kalimi i dhuratave milaneze për Skënderbeun në tetor 1456 dhe konkretisht në versionin italisht:

« Fonti documentarie › La memoria degli Sforza › Registro  n.15, 1201. Cicco Simonetta al Regolatore e ai Maestri delle entrate1456 ottobre 15 Ex Cancelleria :

Cicco Simonetta fa sapere al Regolatore e ai Maestri delle entrate che devono consentire a Giorgio Patracio da Albania, familiare e inviato di Scanderbeg, di esportare liberamente da Milano i doni del duca al predetto Scanderberg, e cioè una pezza di drappo di seta cremisi dorato di 25 braccia e mezzo, 12 braccia di velluto alessandrino, 6 berretti de grana, due pancere, una celata, sei dozzine allutarum e 50 aghi »45.

  Kërkohej pra, në tetor 1456 dorëzimi i dhuratës së Dukës Sforza për Skënderbeun tek shqiptari Gjergj Patraqi [Petraqi ?], familjar i Skënderbeut, konkretisht 25,5 krahë (=14,5 m) cohë të kuqe e të praruar, 12 krahë kadife mëndafshi nga Aleksandria, gjashtë kapa kërmëz (të kuqe), dy pancire, një përkrenare, gjashtë duzina allutarum [ablutarum – purifikues?) dhe 50 gjilpëra për qepje. Kjo dhuratë, me këto të dhëna konkrete, është shumë e çmuar dhe çmueshme për kohën, jo vetëm ngaqë coha në vetvete kushtonte shtrenjtë, por edhe sepse gjendej me vështirësi, kur dimë nga ana tjetër që edhe vetë Skënderbeu ngarkonte diplomatët e tij për blerje cohe në Venedik.46 Të dhënat janë të rëndësishme jo thjesht për debatin sa i gjatë ka qenë Skënderbeu47, por edhe për faktin se edhe Duka i Milanit, në krye të Republikës më të distancuar italiane nga bregu lindor i Adriatikut, që nuk rrezikohej drejtpërdrejt të pushtohej nga otomanët, interesohej për fatin e betejave kastriotine, ashtu sikurse edhe Filipi i Mirë, Duka i Burgonjës, e më tej mbreti Mattias Corvin i Hungarisë, etj. Për më tepër që këto dhurata të vyera shpesh shoqëroheshin me mbështetje financiare, por në mjaft raste edhe me trupa, duke dëshmuar kësisoj për prestigjin e madh që gëzonte Skënderbeu në arenën europiane. 

Sikurse kemi nënvizuar, pamja tërheqëse e KryeHeroit shqiptar, hijeshia e tij, me “trup hyjnor e trimëri të pashterur” (Barleti, 1510)48, me “simetri të mrekullueshme të ndërtimit të trupit” (J. Fallmerayer, 1875), cilësuar “Gladiatori i fundit, me fuqi herkuliane” (C. Ripa e Edward A. Maser, 1758), “Atlet i Krishtit” (Papa Kaliksi III, 1457), “Mburojë e Krishtërimit” (Kalkondili, 1632), “Kapiten kreshnik përherë fitimtar” (Geuffroy, 1542), “Model i vërtetë i kreshnikërisë së krishterë” (Boissat, 1631), “Princ i kalorësve”, (Bajron, 1860), “Burri më i pashëm i Europës” (A. Surier, v. 1900), – të gjitha këto cilësime e vlerësime, si shumë e shumë të tjera që i hasim në antologjinë tonë Skënderbeu, Heroi Kombëtar kanë qenë temat qendrore të veprave të shumta të autorëve të huaj (përllograriten mbi 1000 vepra) përkushtuar Skënderbeut. Dhe të gjitha këto botime, në gati krejt gjuhët europiane e kanë një burim të vetëm ku mbështeten: veprën themelore bazë të Barletit në latinisht Histori e Skënderbeut (1508-1510), krahas traditës gojore për ruajtjen e kujtimit të Skënderbeut, siç vëren me të drejtë më 1853 albanologu i famshëm J.G. von Hahn, që thekson: « Sikur një prift franciskan të mos kish shkruar biografinë e heroit të tyre kombëtar Skënderbeut, sikur shqiptarët e emigruar në Kalabri të mos kishin ruajtur gojarisht kujtimin e Skënderbeut në një poemë regjistruar më vonë nga De Rada, bota dhe arnautët vetë nuk do të kishin ditur asgjë nga ai metor ndriçues dhe dramatik »49.

Pra, sipas të madhit Hahn, dy faktorët themelorë të ruajtjes së kujtimit të Skënderbeut janë vepra e Barletit dhe tradita gojore e përcjellë brez pas brezi nga shqiptarët. Për analogji, theksojmë po të njëjtën gjë edhe për portretin e Skënderbeut nga Gentile Belini : dy faktorët themelorë që mbajtën gjallë kujtimin e portretit të tij janë austriaku Friedrich Kenner dhe tradita gojore, të cilat u bënë baza themeltare e ndërtimit të ikonografisë të pasur kastriotine. Dhe, vijojmë: të zhdukësh me një të rënë të lapsit, – se kështu ia paska qejfi dikujt –  austriakun Kenner me shqiptarin Konica nga ky binom është si të zhdukësh vetë Barletin dhe krejt konceptin e Hahnit për Skënderbegologjinë. Sigurisht nuk përjashtojmë këtu si faktor të tretë themelor për Shkencën e Skënderbegologjisë burimet e shumta dokumentare, arkivore e bibliografike që çdo ditë e më tepër po shohin dritën e botimit.

Por çfarë thotë konkretisht Prof. Friedrich von Kenner në Vjetarët vjenezë të vitit 1898 (vëll. XIX) për Gentile Belinin, të cilin e citon katër herë me radhë duke komentuar mbi bazën e skicave të tij portretet më të hershme të Skënderbeut ? Thotë :

«Një nga dy ekzemplarët tanë (n°2), që e hasim të përdorur nga Schrenk, Capriolo et Totti i përket pjesës së portreteve tona orientale pikturuar në Firence nga kopisti F1. Modeli i drejtpërdrejtë i kësaj kopje gjendet pra me sa duket në Firence. Imazhi tjetër është një nga kopjet veneciane përshkruar sa më sipër. Harmonia, ngjyrat e thjeshta (diskrete) kujtojnë më së miri portretin e Lorenzo Giustiniani (shih fig. 12) nga Gentile Belini, një kopje e të cilit është gjithashtu në koleksionin tonë. Si edhe këtu tek e jona, kopja veneciane e tablosë së Kastriotit rishfaq në mënyrë të përkryer stilin e të pikturuarit të të njëjtit mjeshtër. Ka një përafri midis të dy portreteve që nuk kufizohet thjesht në paraqitjen e jashtme, por shkon më thellë, në mënyrën e të konceptuarit dhe të ndërtuarit të veprës. Fakti që Belini ka pikturuar gjithashtu origjinalin e tablosë sonë për Skënderbeun (n°1) mbështetet nga përputhshmëria e shumë elementëve përbërës të veprës. Shenjat e moshës së tij na japin arsye për të menduar se tabloja origjinale është e kohës kur ai realizoi vizitën e tij në Venedik më 1466, domethënë kur ishte 62 vjeç. Gentile ishte kthyer në Venedik nga Padova që para katër vjetësh. Në vitin 1465, domethënë një vit më parë, ai pikturoi Shën Lorenzon për Santa Marian e Venecies, gjë që ka lidhje edhe me portretin tonë të heroit. Më në fund, është tërësisht në përputhje  me praktikën e kohës që Gentile të ngarkohej për të pikturuar portretin e kampionit të famshëm të krishtërimit, i cili, në atë kohë mbante lidhje shumë të ngushta me Republikën, ndërkohë që ai vetë ishte i pranishëm në Venedik. Me skicat që mjeshtri realizoi për këtë qëllim, ka të ngjarë të jetë realizuar gravura e madhe në dru nga Bernardinus Venetus, portreti nga Giovio dhe nga kopisti ynë. Ky i fundit është pra sigurisht më afër origjinalit se kopja tjetër e jona e Firences, që nuk na ka treguar deformimet dhe shtrembërimet e shumta të elementëve sekondarë, në raport me origjinalet ku janë bazuar kopistë të ndryshëm në rrjedhë të kohës…»50 (fig.13- nënvizimet janë tonat). 

Në katër rastet e mësipërme të këtij pasazhi të gjatë të prof. Kenner që kemi përkthyer, ne kemi nënvizuar qëllimisht emrin e Gentile Belinit nën penën e tij, kur në fakt ai është i qartë në krejt analizën që parashtron, duke vënë mirë në dukje, ashtu sikurse Sanudo, se Skënderbeu ka qenë në Venedik më 1466, sipas kalendarit venecian, apo më 1467 sipas kalendarit të sotëm. Veçse, Kenner nuk i referohet sa më sipër origjinalit tonë të Skënderbeut të Belinit të vitit 1467, por vetëm skicave të tij. Dhe s’ka se si t’i referohej, përderisa nuk kishte si ta njihte këtë origjinal-thesar të humbur që në vitet 1500 pas vdekjes së Donikës dhe të shfaqur mrekullisht sot. Në fakt, humbja e këtij origjinali dhe mbështetja e portreteve të Skënderbeut, siç shprehet prof. Kenner, mbi « skicat » e Belinit (po vetë « skicat » ku janë ?! do pyesnim ne, përderisa ekzistojë fletoret me skica të Jacopo Belinit !), do të bëhej shkas për një larmi të madhe portretesh të Skënderbeut që pas portretit të tij të parë më 1508 te Histori e Skënderbeut të Barletit.

Vërejmë kalimthi se një vështrim i vëmendshëm i kësaj ksilografie dhe konteksti historik ku/kur u botua Barleti nga Vitalibus (Romë, 1508-1510), siç hamendësuam në pjesën e parë të këtij studimi, nxjerrin në pah, për mendimin tonë, piktorin Zoan Andrea si gravuristin realizues të këtij vizatimi, jo vetëm për faktin se ky piktor i mirënjohur ishte përqëndruar në Romë (1508-1510), por edhe sepse kemi këtu parasysh teknikën e tij gravuruese, duke bërë përqasje me portrete të tjera realizuar prej tij (fig.14). 

(Në parantezë, nuk po i hyjmë hëpërhë debatit se kur është botuar për herë të parë Histori e Skënderbeut nga Barleti, pas zbulimit të fundit të 

Prof. Musa Ahmetit lidhur me « ikonabulën e vitit 1493 » që ndodhet në Bibliotekën e Budapestit, si dhe pas zbulimit të L. Nadin e A. Plasari për dorëshkrimin e panjohur të Barletit që ndodhet në Bibliotekën Kombëtare të Francës. Lindin këtu shumë pikëpyetje që kërkojnë një debat të vërtetë shkencor.) 

Në fakt, gravura apo ksilografia e Skënderbeut të Barletit, sikurse vetë vepra e tij në latinisht për Heroin shqiptar do të bëhej shtysa dhe burimi kryesor i lindjes së ikonografisë kastriotine, krahas bibliografisë së tij të pasur që do fillonte të lulëzonte pas viteve 1510. Kenner e thekson këtë ide madhore – dhe ka meritë të padiskutueshme në këtë drejtim, – që edhe vetë ksilografinë e Barletit e mbështet në skicat e Belinit. Dhe vërejmë në këtë mes se kjo ikonografi kastriotine, pasuruar së tepërmi në rrjedhë të kohës që nga fillimi i shekullit XVI, në funksion kryesisht ilustrativ, do të shoqëronte krejt botimet kushtuar Skënderbeut në gjuhë të huaja. Sipas klasifikimit tonë, portretura kastriotine, si degë e ikonografisë skënderbegiane, përbëhet nga pesë kategori kryesore: 

Kategoria e parë përfshin 10 portrete origjinale të Skënderbeut realizuar që në gjallje të tij51 duke filluar me medaljonin e portretit të Skënderbeut të Pisanello-s 1448 për t’u pasuruar me medaljone të tjerë që do të bëheshin baza e portreteve të ardhshme të Skënderbeut gjatë shekullit XVI. Shquan këtu medalioni cameo nga autor anonim (v.1451) që duhet të jetë bërë dhuratë nga Venediku për martesën e Donikës me Heroin e saj dhe të Shqipërisë, si dhe miniatura « Skënderbeu » te kodiku Fiocco, 1465. Dhe domosdo « Skënderbeu » ynë i Gentile Belinit.

Kategoria e dytë, si më e pasura dhe më e lulëzuara, përfshin tërë portretet e Skënderbeut mbështetur në skicat e Belinit dhe te Barleti, me « përngjashmëri portretuale » ku, në bazë të një « inventarizimi » aproksimativ kemi përllogaritur rreth 130 portrete që kanë krijuar, të themi, « tipologjinë skëndergebiane » (por që koha rezervon përherë gjetje të reja), frymëzuar kryesisht nga literatura e bollshme e huaj kushtuar Heroit shqiptar, por edhe nga portrete të tij të serisë muzeore, kështjellore, apo me prejardhje koleksionesh. Bën pjesë këtu edhe portreti i Skënderbeut mbi portën e shtëpisë ku bujti në Romë, sot « Vicolo Scanderbeg », të cilin e komenton Faik Konica te « Albania » (prill 1901), duke konkluduar se « Gjithçka, domethënë shtëpia, pllaka, mbishkrimi dhe portreti duhet të jenë të vitit 1834, dhe vetë portreti nuk mund të ketë asnjë pretendim për të qenë i vërtetë ». 

Përgjithësisht, kemi në këtë kategori portrete nga autorë anonimë europianë, një praktikë e zakonshme e piktorëve për të mos firmosur veprat e tyre. Sundojnë në këtë mes portrete të Skënderbeut nga piktorë italianë. Por ka edhe autorë me emër të angazhuar për të ilustruar bollshëm « Skënderbeun » e Barletit në gjermanisht, si Jorg Breu (Ati dhe i Biri), Hans Leonhard Schaüffelein, si dhe mjaft frontispice të botimeve italisht, gjermanisht, spanjisht, portugalisht, suedisht, polonisht, greqisht, etj. etj. Në këtë kategori Heroi shqiptar paraqitet përgjithësisht me veladon dhe kapën karamanjola dhe më shumë në profil. 

Kategoria e tretë përfshin piktorë që e paraqesin portretin e Heroit tonë në mënyrë krejt spontane, fantaziste e të lirë, pa asnjë lidhje me tipologjinë kastriotine. Janë portrete e ilustrime tepër interesante, frymëzuar kryesisht nga letërsi artistike kushtuar Skënderbeut gjatë dhe pas shekullit XVI, por sidomos frymëzuar nga figura e tij e lartë si « Gjeni ushtarak »52 në rangun e njerëzve të shquar në Historinë botërore, përkrah Aleksandrit të Madh, (emrin e të cilit Iskanderbej ia dhanë vetë osmanët), Pirros së Epirit, Judë Makabesë, Karlit XII, Kreshnikut Rolan, Zhishka Bohemianit, Gijomit, princ i Oranzhës, Eduardit, Shën Luisit, Bajardit, etj. Në këtë kategori portretesh të Skënderbeut « të fantazuara lirshëm » përfshihen piktorë të mëdhenj botërorë, Pallaiulo, Giorgione, Guercino, Rembrand, Seltener, L.Anisson, P.C. Balthasar, Santarelli, L. René Boquet, H. Fricke, etj.

Kategoria e katërt, përfshin krejt portreturën kastriotine ku Heroi paraqitet me përkrenaren e tij karakteristike me brirët e dhisë. Portretet e para të Skënderbeut me përkrenare mbi krye janë shfaqur në çerekun e fundit të shekullit XIX dhe do bëheshin shumë shpejt portretete simbol të lirisë e të atdhedashurisë, sidomos gjatë periudhës së Rilindjes shqiptare, kur do angazhoheshin piktorët e parë shqiptarë atdhetarë, frymëzuar edhe nga personazhet e famshëm historikë të Rilindjes europiane. Në këtë kategori vazhdojnë të shkëlqejnë piktorët dhe skulptorët shqiptarë, edhe sot e kësaj dite, dhe përkrenarja mbetet simbolika e njëfarë legjendarizimi romantik të figurës së Skënderbeut. Sot po bëhen përpjekje serioze për të dhënë një portreturë kastriotine më ndryshe, me interpretim më psikologjik të personazhit historik, duke u mbështetur kryesisht në tematikën historike të epokës së lavdishme skënderbegiane. 

Kategoria e pestë dhe e fundit, është më e kufizuara, që nuk ka të bëjë aspak me figurën historike të Kastriotit të Madh. As që do ta kishim zënë në gojë këtë « kategori » sikur të mos ndodhte njëfarë pështjellimi nga disa studiues, që përtej çdo konteksti historik gabimisht ia veshin figurës së Skënderbeut portrete apo gravura të « mashtruesve » kastriotas53 (numërohen deri më sot pesë  « Skënderbenj » të rremë, me në krye kryemashtruesin me origjinë shqiptaro-malazeze Stippe Annibal Zanovitch, i mbiquajturi « Princ Kastrioti ». Po ashtu, përfshihen në këtë kategori edhe personazhe të vërtetë historikë që mbajnë emrin « Kastrioti » në nderim të figurës së Skënderbeut, si për shembull fisniku portugez Joao Fernandes Viera, « Hero i Atdheut Brazilian », çliruesi i shtetit të Pernambukos në shek. XVII, i mbiquajturi « Kastrioti i Lusitanos ». Nuk mund të lëmë pa përmendur këtu as « Kokën e prerë të Scander-Beeg-ut » që u komentua gjatë në facebook dhe Dr. M. Ahmeti i kushtoi një shkrim : « Një Grafikë e Panjohur e Gjergj Kastriotit.»54 Në fakt, bëhet fjalë për beun turk të Bossega-s (Pozhekut – Kroaci) i mbiquajtur « Scander Beeg » (v. 1593), dhe koka e tij e prerë është një gravurë – e frikshme – e Rudolf Hoffhalter.55

Megjithatë, përtej klasifikimit të paraqitur sa më lart, del mëse e qartë se :

a) Mungesa e portretit origjinal të Skënderbeut nga Gentile Belini, por edhe mungesa e portretit të tij origjinal në miniaturë nga Cola Rapoicano, si portrete unikalë dhe mbetur në hije përgjatë shekujsh, do të bëheshin shkas jo vetëm për këtë lulëzim të gjithanshëm portretesh të tipologjisë kastriotine, të stileve e shkollave nga më të ndryshmet të pikturës në Europë, por edhe për një « shkarje » identitare me njëfarë veshje legjendarizuese të figurës së tij, duke e paraqitur Heroin shqiptar kryesisht të moçëm, si një Hero gati mitik, gjë që shfaqet jo vetëm tek ksilografia e Barletit, por sidomos në portretet që shoqërojnë botimet frëngjisht, gjermanisht, italisht, etj. të Barletit.

b) Arsyetimi i kundërt po ashtu qëndron: Tipologjia e larmishme kastriotine e shekullit XVI e në vijim, në mungesë të dy portreteve origjinale të Skënderbeut, nga Belini e nga Rapikano të shekullit XV, nuk bën gjë tjetër veçse shmanget nga këto origjinale, duke kontrastuar dukshëm me to për nga vërtetësia, gjë që po ashtu ngre edhe më lart vlerat reale të portreteve origjinale e autentike të Skënderbeut të vërtetë.

c) Nuk ka munguar nga ana tjetër, sidomos gjatë shekullit XVII, as prirja e kundërt për ta « rinuar » e për ta « freskuar » – të themi -, portretin e Skënderbeut, duke na e shfaqur, për shembull, me mjekër të kaçurrelur, pra më të shkurtër, prirje që do vijonte te francezi Antoine Teissier, për të dhënë më pas edhe një portret të Skënderbeut pa mjekër fare, por vetëm me mustak. Sikur kërkohet kësisoj e njëfarësoj të « çmitizohet » artificialisht portreti i Skënderbeut, por gjithnjë larg portretit të tij real. Në fakt, prirja për ta rinuar portretin e Skënderbeut e për ta dhënë atë sa më të pashëm e të natyrshëm, plot freski e psikologji do të kurorëzohej me sukses shumë kohë më pas tek arbëreshi Mikel Trota dhe shqiptari Theohar Gjini, ku Heroi do të na paraqitet me mjekër të bukur, me kryet zbuluar dhe vetëm një kurorë dafine në flokë, si simbol lavdie à la Cesar.

d) Dy portretet e Skënderbeut autentik, lavdi e penelit të Gentile Belinit e të Cola Rapicano-s, përfaqësojnë sot e tutje prirjen drejt së ardhmes, për një popullarizim të tyre në rritje, plot dashuri e atdhetari të pashtershme, tek na japin më në fund, pas shekujsh errësire e shtrembërimesh, pamjen e vërtetë të Heroit tonë Kombëtar. Këto portrete do jenë e do mbeten të vetmet portrete me simbolikë të fuqishme, për t’i hapur rrugën interpretimeve dhe zbërthimeve të reja të karakterit psikologjik e shoqëror të KryeHeroit të shqiptarëve, mbështetur përherë në dokumente të reja, larg çdo mitizimi. Portreti legjendar i Altissimo-s, edhe pse i dashur për shqiptarët mbi një shekull, do vijë e do zbehet gradualisht, tek përfaqëson prirjen drejt së shkuarës nostalgjike, tek e kreu misionin e vet, për aq kohë sa u bë simbol e objekt interpretimesh nga më të ndryshmet, me frymëzim romantik rilindës, pa një mbështetje portretuale reale, por duke përfituar tërthorazi, pa vërtetësi objektive, nga fama e Belinit dhe e skicave të tij. 

e) Baza e gjithë tipologjisë kastriotine të trashëguar ka qenë e do mbetet portreti i ksilografuar i « Skënderbeut » të Barletit i vitit 1510, mbështetur kryesisht në përshkrimin barletian të Heroit dhe tek portretet e tij në medaljonin e Pisanellos. Por mbështetur mbi të gjitha, siç pohon Kenner, në skicat e Belinit që duhet të kenë qarkulluar në atë kohë që para vdekjes së tij (v. 1507). Veçse, përtej këtyre skicave, shkëlqen e vetëtin vetë portreti i vërtetë i Skënderbeut nga Gentile. Dhe fama e Heroit të lavdishëm, Atletit të Krishtit do të arrinte një nga kulmet e veta artistike me Statujën e lartë të “Skënderbeut të Madh” në anijen e veshur me ar të dozhëve të Venedikut, quajtur “Bucintoro”, në fillim të shekullit XVI, dhe zbuluar nga e nderuara albanologe Lucia Nadin. Po e japim këtu për herë të parë me ngjyra këtë statujë për artdashësin shqiptar (fig.15), tablo e Vincenzo Maria Coronellit, v. 1690 (që u vu për shitje në ankandin Drouot), ku paraqitet çast inagurimi të kësaj anijeje gjatë Fèsta de ƚa Sènsa dhe kur priftërinjtë i luten e i thurin lavde statujës Molosso Scanderbeg, i cili, siç shkruan Prof. Nadin u duhej venecianëve kur « Fitoret e njëpasnjëshme të Skënderbeut kundër turqve u gjallëruan në tepërmi një shekull e gjysmë më pas, ndërkohë që propaganda e Lepantes dhe fitorja e Lidhjes së Shenjtë ishin ende të gjalla dhe forcat osmane po riorganizoheshin dhe skenarët e shekullit XV po riktheheshin […] ».56

APOLOGJETËT E KRIMIT DHE KORRUPSIONIT, PËRCUDNUES TË VLERAVE DEMOKRATRIKE

by

KASTRIOT  ALIAJ/

Nuk ka nevojë të jesh politolog, analist, studiues, për të bërë anatomië e politikës dhe drejtësisë së epokës tranzitive në Shqipëri, që u bënë bartëse të krimit dhe korrupsionit. Strategjia e tyre nuk u përshkrua nga lufta kundër kësaj epidemie, por nga demagogjia pragmatiste e premtimeve në formë kredie,për të fituar mbështetjen e popullit të mashtruar dhe manipuluar. Janë po këta “ujqërit” e politikës që së bashku me mbetjet e dala nga vetingu i drejtësisë, u bënë barrikadë për mos përfundimin e reformës me plotësimin e strukturave të saj. Kjo etimologji që ka hasur në një konotacion negativ, ka bërë që krimi dhe korrupsioni, të ulen brënda shoqërisë shqiptare këmbëkryq, sikur të jenë qytetar “nderi” dhe jo “pandemia” e shkatërrimit të vlerave demokratike. Demagogjia e premtimeve me përralla dhe gënjeshtra, që dëgjojmë nga oligarkët kundër anatagonizmave politikë, janë vazhdim i praktikës 30 vjecare, që definoj në formën më të keqe të korrupsionit qeverisës, ku brënda kornizës demokraci u instaluan autokracia dhe oligarkia. Kjo demagogji e kësaj politike u bë shtrati i kriminalizimit të shoqërisë, që konsakroj format më negative të qeverisjes, duke i quajtur njerzit të barabartë sipas idesë së Aristotelit, kur ata janë të barabartë vetëm nga natyra. Por qytetarëve që u janë vrarë sytë dhe shurdhuar veshët nga demagogjia profetike e politikës së “djallit dhe temjanit” që prodhoj krim dhe korrupsion, ndihen të fyer, por më shumë se ata inteligjenca, e cila në vetvete është ndërgjegja e cdo shoqërie demokratike. Qytetarët kërkojnë ndëshkim ndaj protagonistëve të krimit dhe korrupsionit, nga që shohin se lufta ndaj tyre është trajtuar si dicka efemere ose e thënë ndryshe; “një mesash në shkretëtirë”.Kjo qytetari revoltohet me të drejtë, kur shikon se përfaqësuesit e saj në parlament, hodhën poshtë fillimisht ilustracionin, u tallën me ligjin e dekriminalizmit duke mos bërë pastrimin e politikës nga të inkriminuarit dhe nostaligjikë e diktaturës,të cilët dalin me potretet e diktatorit në manifestime. Të gjitha këto shfaqje negative tregojnë se politika në Shqipëri ka si filozofi të saj, praktikën e ndërtimit të jetës jashtë ligjeve të përgjithëshme të demokracisë. Kjo filozofi të kujton thënien e ideologut tonë të madh të Rilindjes sonë Kombëtare Sami Frashëri, por edhe të kulturës botërore që njihej me emrin Shemseddin Sami,  i cili thoshte; “Kalben njerzit e thjeshtë atje ku lartësohen kriminelët”. Aq shumë jemi traumatizuar nga fenomeni krim dhe korrupsion, sa që askush nuk mund ta quajë turp për një që ka vrarë,ka vjedhur,ka lobuar kundër Shqipërisë,ka gënjyer,ka mashtruar,ka manipuluar veprimet e tij në emër të demokracisë. Janë po këta apologjetë që shtetin e së drejtës e kthyen në shtet personal, për pasurim familjar e të sojit të tyre, që të transformuar në ithtarë të së keqes, i bëjnë karshillëk shoqërisë që kërkon ndëshkim. Të turpëruar dhe të pa përfillshëm kemi mbetur ne qytetarët e thjeshtë, që nuk kemi vrarë,vjedhur por shkojmë nëpër mitingje e duartrokasim demagogët e shkatërrimit të dimensionit njerëzor. Jemi ne më të “pavlefshëmit” e kësaj shoqërie, të “paaaftit”, “frikacakët”që duartrokasim protagonistët e krimit shtetëror,politik dhe ekonomik, sikur ata të jenë heronjtë e demokracisë dhe jo shkatërruesit e vlerave të saj. Duartrokasim ata që monopolizimin e krimit dhe të korrupsionit e kthyen në standart poltik,në ndërtimin e praktikave qeverisëse larg natyrës së sistemit demokratik. Kjo etimologji 3o vjecare e mungesës së luftës ndaj krimit dhe korrupsionit,nuk na ka cuditur vetëm ne por edhe aleatët stratregjik,SHBA-BE, që direktivat e tyre për luftën ndaj kësaj epidemije kanë rënë në vesh të shurdhët. Kjo politikë që ka shkelur në vijimësi parimet demokratike, e ka gjetur veten në thirrjet pragamatiste;”shënjtëria e votës”, “shënjtëria e pronës”,toleranca zero ndaj krimit”, etj. profka të kësaj natyre. Kjo demagogji pragmatiste ka bërë që lufta ndaj këtij fenomeni të marrë trajtat e një fasade, që sa vjen dhe bëhet jo vetëm e pabesueshme por edhe qesharake përpara qytetarëve. Kështu në Shqipëri ndryshe nga vëndet e tjera që dolën nga izolimi monist, politika nuk ju fut transformimeve por në bashkëpunim me drejtësinë si autoritet  i zbatimit të ligjeve dhe shpërndarjes së vlerave, u lidhën në mënyrë të pazgjidhëshme me krimin. Praktikat e vëndeve të tjera në kushte të përafërta me Shqipërinë, që sot janë antare të BE, kanë sygjeruar se në strukturat e drejtësisë penale ka edhe zëra të politikës, të cilët ndihmojnë që ky sistem të funksionojë mbi bazën e autoritetit të ligjit dhe jo të maliqit sic ka ndodhur në Shqipëri. Këto agjensi kanë një monopol të përafërt në përdorimin e ligjshëm të dhunës, ndaj kujdo dhe cilitdo që abuzon me detyrën,ashtu sic ka ndodhur në Kroaci, në Rumani dhe së fundi edhe në Korenë e Jugut,ku ish,kryeministrat u ndëshkuan për afera korruptive.Në se ligjet penale që reflektojnë dhe bëhen autoritet i goditjes së krimit, do të ishin bërë efektive edhe në Shqipëri, do ta forconin dimensionin dhe moralin e kësaj shoqërie, që është hallakatur nga demagogjia e gozhdës dhe potkojit. Po për cilin moral dhe dimension njerëzor munt të flitet sot në Shqipëri?Për atë të politikës dhe dretësisë së inkriminuar?Për mos respektimin e ligjeve universale me vlera konsensuale të shtetit të së drejtës,që nuk u zbatuan asnjëhetë?Për pasuritë marramëndëse të oligarkëve të të gjithë ngjyrave, që kanë fshehur parat në bankat e huaja dhe kompanitë ofshore?Për diferencimin në ekstrem të shoqërisë, duke eleminuar shtresen e mesme si katalizatore e saj, që shumicës së shqiptarëve u kanë lënë në dorë varfërinë? Për filozofinë e oligarkëve që krimin e shndërruan në moral të forcës, për drejtim, post, karier, tender e koncesion?Të gjitha këto profeci amoraliteti që kanë karakterizuar hoistorinë e kësaj epoke, flasin qartë për fokusimin e kësaj klase apologjetësh, në dilemat moralizuese që nuk i shërbeu demokracisë por vetvetes. E vetmja gjë që i ka mbetur kësaj klase politike të degraduar, është të pranojë me ndërgjegje përgjegjësinë e fajit,për gjithcka që nuk ka qënë në sinkron me parimet e demokracisë. Në se në ndërgjegjen e tyre të përdhunuar nga krimi dhe korrupsioni, ka mbetur sadopak dinjitet,moral apo patriotizëm, të përulen para shqiptarëve dhe të puthin me respekt këtë tokë, që e kanë ndotuir aq shumë me zullumet e tyre.

Kryeministri Kurti për gazetën malazeze “Pobjeda”: Vuçiq nuk po e përmend më ndarjen, po kërkon “bosnjëzimin” e Kosovës

by


Tamara Nikçeviq

Serbia në Ballkanin Perëndimor po sillet si Rusia me fqinjët e saj: entitetin boshnjak-hercegovinas Republika Srpska po përpiqet ta shndërrojë në Bjellorusi dhe Malin e Zi në Ukrainë. Në thelb, Serbia nuk e njeh shtetësinë e vendeve jashtë BE-së – Bosnjë dhe Hercegovinën, Malin e Zi, Kosovën, madje edhe Maqedoninë e Veriut. Përkundrazi: ajo këto shtete i konsideron si të përkohshme dhe angazhohet me të gjitha kapacitetet e saj për të shkatërruar shtetësinë e tyre.

Për shkak të “mosmarrëveshjeve” tradicionale mes shteteve të dala nga shpërbërja e ish-Jugosllavisë, të cilat janë përshkallëzuar muajt e fundit, në qarqet politike dhe mediale perëndimore, rajoni ynë trajtohet sërish sikurse në vitet 1990 – si një fuçi baruti. Shkaku i të gjitha konflikteve, ashtu sikurse në vitet e nëntëdhjeta, është Serbia, d.m.th. politika e saj e ndërhyrjes pak a shumë të hapur në punët e brendshme të të gjitha vendeve të Ballkanit Perëndimor.


Në një intervistë ekskluzive për “Pobjeda”, kryeministri i Kosovës, Albin Kurti, thotë se ndaj vendeve të dala nga shpërbërja e Jugosllavisë së madhe, Serbia sot po sillet në mënyrë paternaliste dhe hegjemoniste, tamam si një “Rusi e vogël”.

Dëshmi për këtë janë edhe tensionet e fundit në kufirin Serbi-Kosovë, pas të cilave forcat e Kosovës u detyruan të reagojnë. Dy muaj pas incidentit, kryeministri i Kosovës Albin Kurti, pohon se pavarësisht trazirave në kufi, marrëdhëniet mes dy vendeve kanë mbetur të pandryshuara.

„Marrëdhëniet mes Kosovës dhe Serbisë janë të njëjta: nuk janë as më të mira e as më të këqija“, shpjegon kryeministri Kurti. „ Kemi të bëjmë me një shtet që nuk e njeh Kosovën, i cili është autokratik dhe me prirje nga Moska. Nga ana tjetër, Kosova është shtet i pavarur dhe sovran, ka integritetin e vet territorial, por edhe shumë probleme.

POBJEDA: Cilat janë problemet e Kosovës?

KURTI: Problemi ynë më i madh është Serbia, e cila as nuk mund ta marr me mend dhe as ta pranojë Kosovën si shtet fqinj të barabartë. 


POBJEDA: A varen paqja dhe stabiliteti i Ballkanit Perëndimor nga marrëdhëniet mes Serbisë dhe Kosovës?

KURTI: Vendet e Ballkanit Perëndimor kanë nevojë për paqe dhe stabilitet afatgjatë dhe për t’i arritur ato, ne kemi nevojë për demokraci, drejtësi dhe zhvillim, të cilat janë edhe baza e vlerave evropiane. Fatkeqësisht, situata aktuale në Ballkanin Perëndimor duket si një kopje në miniaturë e Federatës Ruse. 


POBJEDA: Në çfarë kuptimi?

KURTI: Serbia në Ballkanin Perëndimor po sillet si Rusia me fqinjët e saj: entitetin boshnjak-hercegovinas  Republika Srpska po përpiqet ta shndërrojë në Bjellorusi dhe Malin e Zi në Ukrainë. Në thelb, Serbia nuk e njeh shtetësinë e vendeve jashtë BE-së – Bosnjë dhe Hercegovinën, Malin e Zi, Kosovën, madje edhe Maqedoninë e Veriut. Përkundrazi: ajo këto shtete i konsideron si të përkohshme dhe angazhohet me të gjitha kapacitetet e saj për të shkatërruar shtetësinë e tyre.
Janë dy shkaqe të tensioneve në rritje që po prodhon Serbia.


POBJEDA: Cilat janë ato?

KURTI: Mungesa e demokracisë dhe dështimi për t’u përballur me të shkuarën. Serbia po i eksporton këto dy defekte të brendshme në rajon, duke e destabilizuar atë. Në këtë kuptim, Serbia po e kupton dialogun mes dy vendeve tona si dialog për statusin e Kosovës, për çështjet e brendshme të Kosovës, dhe jo atë që ai realisht është: dialog për statusin e marrëdhënieve tona dhe normalizimin e tyre. Për ta pranuar këtë, Serbia duhet të ndryshojë shumë: duhet të demokratizohet, të vendosë shtetin e së drejtës, të përballet me të kaluarën… Së fundi, duhet të krijojmë një lloj simetrie të reciprocitetit të të drejtave të pakicave.

POBJEDA: Cila ka qenë arsyeja specifike e tensionit në muajt e fundit?

KURTI: Marrëveshja e Brukselit për targa të regjistrimit ka skaduar më 15 shtator 2021, kështu që në përputhje me detyrimet dhe të drejtat e qytetarëve vendosëm për reciprocitet. Ka më shumë se dhjetë vite që qytetarët tanë shkojnë në Serbi, por gjatë hyrjes ata janë të detyruar të paguajnë pesë euro dhe të vendosin targa të përkohshme serbe. Ky parim nuk vlente për automjetet nga Serbia që hynin në Kosovë. Si shtet kemi vendosur të vendosim masën e reciprocitetit, pas së cilës pjesëtarët e strukturave ilegale të Serbisë në Kosovë kanë bllokuar rrugët. Qeveria ishte e detyruar të dërgojë një njësi speciale për të mbrojtur policinë tonë kufitare, pasi bllokada serbe ishte e pazakontë – barrikada dhe buldozerë. Në ndërkohë është djegur qendra e regjistrimit të automjeteve në Zubin Potok – për fat të mirë nuk ka shpërthyer një granatë dore – dhe është e qartë se bëhet fjalë për një sulm të organizuar ndaj institucioneve të vendit tonë. 


POBJEDA: Kush mori pjesë në këtë? Kush janë personat që kanë organizuar barrikadat dhe bllokadat?

KURTI: Të dhënat nga institucionet tona të sigurisë tregojnë se bëhet fjalë për persona me precedentë penalë. Disa prej tyre morën pjesë edhe në tentativën për grushtshtet në Mal të Zi, në vitin 2016.

Tashmë e përmenda që Serbia nuk e njeh pavarësinë e Kosovës, por nuk mund të kërkojë nga ne që të mos e njohim veten. Ne duam të largojmë barrierat, por përderisa Serbia insiston në barriera, ne ligjërisht do t’i përgjigjemi kësaj.



POBJEDA: Ju e dini se nocioni “reciprocitet” ndryshe interpretohet në Serbi, ndryshe në Kosovë.  

KURTI: Qytetarët e Republikës së Kosovës gjithmonë kanë kërkuar që të trajtohen ashtu siç i trajton Kosova qytetarët e vendeve të rajonit. Ne kërkojmë marrëdhënie të barabarta ndërshtetërore, respektim të të drejtave universale dhe drejtësi mes shoqërive. Me fjalë të tjera, Republika e Kosovës dëshiron që qytetarët, ndërmarrësit, profesionistët, punëtorët e saj të trajtohen njësoj si qytetarët e vendeve të tjera – pa paragjykime, pa pengesa, me respektin e duhur për kryerjen e aktiviteteve jetësore dhe profesionale. Qytetarët e Kosovës dhe autoritetet e Kosovës nuk duhet të diskriminohen apo të pengohen në synimin e tyre eventual për të bashkëvepruar me autoritetet serbe në një kontekst komercial, qytetar apo ndonjë kontekst tjetër shtetëror.


POBJEDA: ,,Ne duam t’u lëmë kohë shtesë disave në Prishtinë për të ndryshuar vendimet e tyre të këqija. Nëse ata nuk duan, ne do të marrim masa me qëllim të mbrojtjes së interesave të Serbisë.“ – tha së fundi presidenti Aleksandar Vuçiq. Si e keni kuptuar këtë porosi? 

KURTI: Nuk e kam kuptuar. Sa herë që Serbia thotë se po mbrohet, ta dini se ajo po sulmon. Ne kemi qenë të bindur për këtë për të paktën tre dekadat e fundit.

Këtë e pamë edhe në rastin e aplikimit të reciprocitetit të targave dhe situatën e krijuar në vendkalimet kufitare Bërnjak dhe Jarinje. Fatkeqësisht, Serbia reagoi ashpër edhe atëherë, duke mbledhur trupa në kufi, duke përfshirë tanke T-72, autoblinda “Lazar” 3 dhe mjete luftarake multi-funksionale BOV M16 MILOŠ; në të njëjtën kohë, angazhoi avionë luftarakë rus MIG29, si dhe helikopterë të prodhimit rus për fluturime ndërkufitare.

Serbia shpenzon shumë më tepër për ushtrinë sesa pesë vendet e Ballkanit Perëndimor së bashku. Përkundër kësaj, ajo ka marrë ndihmë dhe donacione nga BE-ja, pa detyrimin për të zbatuar vlerat evropiane. Serbia në vend që të demokratizohet, ajo është militarizuar nga Rusia dhe Kina.



POBJEDA: Në kohën e incidentit në kufirin e dy vendeve tuaja, ambasadori i Federatës Ruse në Beograd ka vizituar kufirin i shoqëruar nga ministri i luftës Nebojša Stefanović. Cili është mesazhi? 

KURTI: Ndërkohë që ministri i Mbrojtjes i Serbisë dhe ambasadori rus në Beograd po inspektonin forcat ushtarake serbe në pikën kufitare Jarinje, ku ndodheshin edhe automjete të blinduara, mbi ta kishin fluturuar avionët ushtarak MiG-29 që Serbia i kishte marrë nga Federata Ruse. Në atë moment, pa fajin e Kosovës, tensionet u rritën ndjeshëm. Synimi ishte të na frikësonin, të na kërcënonin…


POBJEDA: A ju frikësuan?

KURTI: Natyrisht që jo. Kosova nuk u tërhoq, në fund gjithçka përfundoi në Bruksel. Jam i kënaqur që kemi arritur të vendosim një masë reciprociteti për targa të regjistrimit. 


POBJEDA: Kur flasim për Federatën Ruse, ai vend ka gjashtëmbëdhjetë vjet që ka zyrën e tij ndërlidhëse në Kosovë, e cila punëson dhjetëra diplomatë. Kohët e fundit ju shpallët dy diplomatë rusë të kësaj zyre të padëshiruar dhe “të rrezikshëm për sigurinë kombëtare”. Cili është roli dhe funksioni i zyrës ndërlidhëse ruse në përgjithësi? 

KURTI: Dy zyrtarë rusë në Kosovë i shpallëm persona non grata për shkak të aktiviteteve të tyre të dëmshme me të cilat cenonin sigurinë kombëtare dhe rendin kushtetues të Republikës së Kosovës. Institucionet tona nuk do të hezitojnë të veprojnë sa herë që cenohet siguria dhe rendi kushtetues në vend. Në raport me të gjitha shtetet ballkanike, Kosova është kundërshtarja më e madhe e politikës dhe ndikimit të Federatës Ruse. Në këtë drejtim, institucionet shtetërore të Kosovës punojnë ngushtë me partnerët ndërkombëtarë, veçanërisht me BE-në, NATO-n dhe SHBA-të.


POBJEDA: Çfarë saktësisht nënkuptoni kur thoni se Kosova e kundërshton ndikimin e Rusisë?

KURTI: Është e qartë se Rusia vazhdimisht po përpiqet të dobësojë BE-në, deri në pikën e shpërbërjes së saj. Ashtu siç Serbia është nostalgjike për Jugosllavinë, e cila ishte e dominuar dhe në të cilën Slobodan Milosheviqi komandonte ushtrinë jugosllave në vitet 1990, edhe presidenti i Rusisë është nostalgjik për kohën e BRSS-së, kur forcat sovjetike sundonin vendet e Evropës Lindore. Kjo nostalgji për pushtet është një ngjashmëri shtesë midis Rusisë dhe Serbisë, e cila rrit rrezikun për stabilitetin e Ballkanit Perëndimor. Megjithatë, besoj se përpjekjet tuaja do të dështojnë. Ne i njohim mirë edhe aleancat dhe partneritetet tona me Perëndimin janë të palëkundura.


POBJEDA: Serbia po pretendon se Kosova nuk e respekton marrëveshjen e Brukselit, d.m.th që po refuzon formimin e Bashkësinë e Komunave Serbe në veri të Kosovës. A kanë të drejtë ata që e shohin BKS-në si Republika Srpska e re në Ballkan?

KURTI: Gjatë vitit 2013 është bërë presion i madh te deputetët që të arrihet kjo marrëveshje sa më shpejt. Mungonte transparenca dhe informacioni. Sot, institucionet e Kosovës drejtohen nga njerëz që kundërshtuan marrëveshjen në vitin 2013 dhe që arritën një fitore plebishitare në zgjedhjet e 14 shkurtit 2021.



POBJEDA: Vjosa Osmani, Glauk Konjufca dhe Ju?

KURTI: Ashtu është. Së dyti, aktgjykimi i Gjykatës Kushtetuese të Kosovës nga dhjetori 2015 me të drejtë thotë se Asociacioni i Komunave me Shumicë Serbe nuk është i integruar në sistemin ligjor dhe kushtetues të Kosovës. Gjithashtu, Gjykata Kushtetuese konstatoi se vetë ideja e AKS-së shkel 23 nene të Kushtetutës së Kosovës, e cila nuk parasheh asnjë integrim territorial në baza etnike. Ne kemi një krijesë të tillë në BeH: quhet Republika Srpska, është ndërtuar në Dejton dhe i shërben Beogradit dhe jo serbëve. Prandaj Beogradi dëshiron një krijesë të ngjashme edhe në Kosovë. Në BeH kemi një shtet që nuk është republikë dhe brenda saj një republikë që nuk është shtet. Brenda Kosovës, Beogradi dëshiron një Asociacion që do të quhet republikë, por nuk do të jetë shtet. Shpresoj se kemi nxjerrë disa mësime nga e kaluara dhe kemi studiuar dhe analizuar si duhet Serbinë dhe politikën e saj. Të cilën, për fat të keq, e ndjemë në lëkurën tonë.



POBJEDA: Në shkurt 2020, Matthew Palmer, atëherë i dërguari special i Sekretarit të Shtetit të SHBA-së për Ballkanin Perëndimor, dhe sot një njeri kyç i SHBA-së për reformën zgjedhore në Bosnje dhe Hercegovinë, nuk përjashtoi mundësinë e “shkëmbimit të territoreve” midis Serbisë dhe Kosovës në një intervistë me EU Observer. A i ka ardhur fundi kësaj ideje të rrezikshme përfundimisht? 

KURTI: Unë dua që dialogu ndërmjet Kosovës dhe Serbisë të zhvillohet për të drejtat dhe nevojat e qytetarëve dhe jo për shkëmbimin e territoreve. Ne jemi një shtet demokratik dhe zgjidhje të tilla nuk do të jenë në tavolinë. Fitorja ime në zgjedhje tregoi se populli i Kosovës nuk dëshiron ndarje të territoreve. Mendoj se as serbët nuk e duan këtë. Ndarjen e dëshiron vetëm presidenti i Serbisë. Por, prej kur unë jam kryeministër, Aleksandar Vuçiq nuk e përmend më demarkacionin me shqiptarët dhe zgjidhjet territoriale. Në vend të kësaj, ai kërkon “bosnjëzimin” e Kosovës: një entitet autonom serb brenda Republikës sonë për ta bërë Kosovën një shtet jofunksional. Ai nuk ia arriti, sigurisht. Nuk ka ndarje të Kosovës.



POBJEDA: Presidenti Aleksandar Vuçiq e kushtëzoi vazhdimin e bisedimeve në Bruksel me “kthimin e situatës në gjendjen e para 20 shtatorit”. 

KURTI: Bisedimet midis grupeve teknike të udhëhequra nga kryenegociatorët janë duke u zhvilluar në Bruksel. Suksesi i negociatave dhe normalizimi i marrëdhënieve ndërmjet Kosovës dhe Serbisë varen në radhë të parë nga gatishmëria e Beogradit për të ndryshuar qasjen e tij dhe vetveten. Në Serbi nuk ka pluralizëm. E keni një parti. Ajo parti është edhe shteti. Dhe ai shtet është kisha. Dhe kjo kishë është partia. Nuk ka pluralizëm. Ata thjesht aktrojnë  se janë demokraci.



POBJEDA: A e keni përshtypjen se kryeministri Edi Rama më mirë po kuptohet me Presidentin e Serbisë se sa me Juve? 

KURTI: Së fundmi, Qeveria e Republikës së Kosovës dhe ajo e Republikës së Shqipërisë patën një takim të përbashkët, gjatë së cilës ne së bashku me kryeministrin Rama dhe ministrat e tij nënshkruam trembëdhjetë marrëveshje të reja bashkëpunimi. Takimi i dy qeverive dhe marrëveshjet e nënshkruara janë në sfondin e integrimit në BE, që është perspektiva jonë. Marrëveshjet si këto do të na lejojnë të përkthejmë vizionet dhe programet e të dyja qeverive në veprime më konkrete, në mënyrë që të jenë efikase dhe frytdhënëse.



POBJEDA: Ju nuk iu përgjigjët pyetjes sime, ndaj më lejoni ta provoj këtë: kryeministrat Rama, Zoran Zaev dhe presidenti Vuçiq u propozojnë vendeve të Ballkanit Perëndimor projektin “Ballkani i Hapur”. A është kjo ide e pranueshme për Kosovën?   

KURTI: Nuk mund të kemi Ballkan të Hapur derisa Serbia të jetë e mbyllur për Kosovën, derisa të mos na pranojë pasaportat, dokumentet e identifikimit, diplomat, certifikatat dhe vulat e Kosovës. Ballkani i Hapur më shumë i ngjan një Ballkani që është i hapur ndaj ndikimeve nga Lindja, veçanërisht nga Federata Ruse dhe Kina; e hapur ndaj autokracisë, korrupsionit, kriminelëve të luftës… Të gjitha këto në kundërshtim me vlerat evropiane të demokracisë dhe shtetit të së drejtës. Në një farë mënyre, nga këndvështrimi i Serbisë, Ballkani i Hapur do të thotë që vendet e tjera të Ballkanit Perëndimor mbeten të hapura ndaj Federatës Ruse dhe Kinës ashtu siç është e hapur Serbia. Kosova e kundërshton këtë synim, duke insistuar se Evropa është kontinenti ynë dhe BE-ja është fati ynë.



POBJEDA: Deri në çfarë mase jokonsistenca dhe pasiviteti i asaj BE-je, si dhe mbyllja e syve ndaj qasjes së Presidentit Vuçiq ka kontribuar në destabilizimin e rajonit? 

KURTI: Disa vende anëtare të BE-së e kanë kthyer konsensusin si gjithëpërfshirje në një “armë vetoje”, e cila po keqpërdoret si nga Serbia ashtu edhe nga Rusia.



POBJEDA: A e kupton këtë administrata e re amerikane? Çfarë prisni nga rikthimi i tyre në Ballkan? 

KURTI: Ne gjithmonë e mirëpresim angazhimin amerikan në Ballkan, por SHBA-ja vendos vet për llojin dhe intensitetin e angazhimit. Qeveria e Kosovës po punon ngushtë me administratën e Presidentit Biden për të forcuar demokracinë, për të zbatuar reformat e nevojshme për anëtarësimin në NATO dhe BE dhe për të thelluar miqësinë ashtu që të sigurohet paqja dhe siguria e qëndrueshme në Ballkanin Perëndimor dhe Evropë. Prania e trupave amerikane në Kosovë është një manifestim i përkushtimit të Amerikës për Kosovën dhe sovranitetin e saj, por edhe për paqen në rajon dhe Evropë, si dhe luftën kundër parandalimit të përhapjes së faktorëve keqdashës të palëve të treta.

Si partneri ynë strategjik, SHBA-të i kanë dhënë besimin vendit tonë, kështu që Forca e Sigurisë së Kosovës për herë të parë është pjesë e stërvitjes “Defender Europe 21” në territorin e Republikës sonë. Pjesëmarrja e forcave të Kosovës në stërvitjen, në të cilën morën pjesë 27 shtete, ndërsa 16 prej tyre ishin nikoqire, dëshmon qartë synimin e Kosovës për të krijuar një mjedis të sigurt dhe paqësor në Evropë dhe më gjerë. Mbështetja e ushtrisë amerikane gjatë kësaj stërvitjeje është hallkë në zinxhirin mbështetës të SHBA-së për zhvillimin e vendit tonë, e veçanërisht për ndërtimin e kapaciteteve ushtarake të Forcës së Sigurisë së Kosovës.

FSK-ja shërbeu në mënyrë paqësore gjatë zbarkimit të parë të përbashkët me ushtrinë amerikane në Kuvajt dhe ndihmoi partnerët e SHBA-së dhe NATO-s në evakuimin e refugjatëve afganë, duke demonstruar aftësinë e saj për të shërbyer krah për krah me vendet anëtare të NATO-s.


POBJEDA: Një raport i ri progresi i Komisionit Evropian për Kosovën tha se “paqëndrueshmëria politike në Kosovë ka kufizuar veprimin e qeverisë, duke përfshirë reformat e lidhura me BE-në”. Situata në veri të Kosovës u cilësua si “sfiduese”, veçanërisht në aspektin e korrupsionit, krimit të organizuar dhe kushteve për lirinë e shprehjes. A jeni të kënaqur me raportin e KE-së?

KURTI: Raporti vjetor mat progresin në dy periudha gjashtëmujore – para dhe gjatë qeverisjes sonë, të cilat ndryshojnë si dita me natën. Në gjashtë muajt e fundit të qeverisjes sonë kemi stabilitet institucional, legjitimitet demokratik dhe besim të lartë tek institucionet nga ana e qytetarëve, që është një progres i madh shoqëror. Në fushën e sundimit të ligjit, në gjashtë muajt e parë të qeverisjes sonë miratuam Strategjinë e Sundimit të Ligjit, Projekt Kodin e Procedurës Penale dhe Ligjin për Agjencinë Kundër Korrupsionit, finalizuam draft dokumentin për verifikim dhe projektligjin e parë për verifikimin dhe konfiskimin e pasurisë së pajustifikuar. E gjithë kjo do të forcojë dhe përmirësojë sistemin gjyqësor dhe luftën kundër krimit dhe korrupsionit.  

Në fushën e luftës kundër krimit të organizuar dhe korrupsionit, nga data 1 prill deri më 30 shtator 2021 janë kryer 519 bastisje dhe 283 aksione policore. Po ashtu kemi intensifikuar luftën kundër kontrabandës, evazionit fiskal dhe krimit në gjithë territorin e Republikës së Kosovës.

Në fushën e vaksinimit dhe menaxhimit të pandemisë gjatë nëntorit 2021, kemi pasur një numër njëshifror të vdekjeve nga Covid-19; ne kemi dhënë mbi 1.6 milionë doza të vaksinës, 64 për qind e popullsisë mbi 16 vjeç janë me një dozë, ndërsa 57 për qind kanë marrë dy dozat. Ne jemi ende vendi i parë në rajon për sa i përket vaksinimit të popullsisë, që është një progres i padiskutueshëm.


POBJEDA: Cilët janë treguesit ekonomik?

KURTI: Ekonomia konkurruese dhe zhvillimi ekonomik janë kritere të rëndësishme për përparimin drejt BE-së. Bazuar në projeksionet dhe statistikat aktuale për zhvillimin ekonomik, presim që në fund të këtij viti të kemi një rritje dyshifrore mbresëlënëse, e cila do të na forcojë ne si vendin me përqindjen më të lartë të zhvillimit ekonomik në Evropë. Sipas vlerësimit të Bankës Qendrore të Kosovës, ekonomia jonë do të rritet për 9.9 për qind. Të ardhurat buxhetore janë rritur për një të tretën, kemi ulur shumë shpenzimet e qeverisë dhe Kuvendi ka miratuar buxhetin për vitin 2022, i cili është 8.7 për qind më i lartë se rishikimi i buxhetit nga viti në vit. Qarkullimi në ekonomi u rrit me 30 për qind, eksportet me 68 për qind. 



POBJEDA: Pse, atëherë, Vetëvendosje fitoi vetëm katër komuna në zgjedhjet lokale në Kosovë të 17 tetorit? Çfarë nuk ishte e qartë për qytetarët? 

KURTI: Ndoshta ka pasur lëshime nga ana jonë, nga ana e strukturave tona. Megjithatë, besoj se qytetarët nuk e duan më pak Lëvizjen Vetëvendosje. Përkundrazi. Në zgjedhjet e 17 tetorit ishim të parët me numrin e përgjithshëm të votave në nivel vendi, ashtu si në zgjedhjet parlamentare. Megjithatë, zgjedhjet lokale, ndryshe nga zgjedhjet parlamentare, janë një lloj tjetër loje dhe rregullash zgjedhore. Është pak a shumë si tenisi, ku mund të fitosh shumë gema, por në fund të humbësh setin. Sipas totalit të votave të qytetarëve jemi të parët në Republikë në zgjedhjet lokale, ndonëse kryetar komunash do të kemi vetëm në katër komuna. Aty ku jemi në opozitë do të bëjmë një opozitë të mirë dhe të fortë; aty ku jemi në pushtet do të bëjmë një qeveri të mirë dhe efikase.


Serbët në Kosovë nuk janë qytetarë të dorës së dytë 


POBJEDA: Cili është statusi i serbëve në Kosovë? A janë, siç pretendon Beogradi zyrtar, qytetarë të rendit të dytë?

KURTI: Nuk janë. Serbët në Kosovë përbëjnë pesë deri në gjashtë përqind të popullsisë dhe nuk janë të diskriminuar. Si Qeveri e Kosovës, programi ynë do t’i ndihmojë serbët po aq sa shqiptarët. Nëse i pyet serbët në Kosovë se cilat janë ankesat apo kërkesat e tyre kryesore, ata do t’ju thonë puna dhe drejtësia.

Është interesant fakti që asnjë serb në Kosovë nuk ka protestuar që Bashkësia e komunave me shumicë serbe nuk është zbatuar. Beogradi është ai që gjithmonë është zemëruar. Ajo që Serbia po përpiqet t’i imponojë shtetësisë së Kosovës dhe rendit tonë kushtetues nuk është dëshira apo vullneti i serbëve të Kosovës, por shprehje e aspiratave hegjemoniste të Serbisë.


Jemi të përkushtuar për afirmimin e komunitetit malazez


POBJEDA: Si do t’i vlerësonit marrëdhëniet mes Kosovës dhe Malit të Zi pas ndryshimit të qeverisë në vitin 2020?

KURTI: Republika e Kosovës dhe Mali i Zi kanë bashkëpunim të ngushtë në shumë fusha. Axhenda e reformës është premtuese, sepse kemi hapësirë për të intensifikuar bashkëpunimin në luftën kundër krimit dhe korrupsionit, të cilin duhet ta luftojmë së bashku në të dyja anët e kufirit. Gjithashtu, mund të bëhet më shumë për të lehtësuar lëvizjen e lirë të qytetarëve dhe për të hequr barrierat për zhvillim më të madh ekonomik dhe investime në të dy vendet. Ne jemi të gatshëm të bashkëpunojmë dhe të koordinojmë aktivitetet e Qeverisë së Republikës së Kosovës me Qeverinë e Malit të Zi në iniciativat rajonale. Ne i jemi mirënjohës Malit të Zi për mbështetjen dhe angazhimin e tij në organizatat ndërkombëtare. Kosova dhe Mali i Zi ndajnë aspirata të përbashkëta për anëtarësim në BE dhe janë partnerë në përpjekjet e përbashkëta për demokratizimin dhe zhvillimin e rajonit.


POBJEDA: Komuniteti malazez në Kosovë, siç është paralajmëruar në maj të këtij viti, duhet të bëhet kategori kushtetuese e Republikës së Kosovës sikurse serbët dhe boshnjakët dhe të fitojë statusin e pakicës. A kanë malazezët në Kosovë sot statusin e pakicës? 

KURTI: Së bashku me përfaqësuesit e komunitetit malazez në Kosovë, jemi të përkushtuar për afirmimin e pozitës së komunitetit malazez, si dhe ndërtimin e marrëdhënieve të besimit dhe fqinjësisë mes dy vendeve dhe popujve tanë.
Ne dëshirojmë që shqiptarët në Mal të Zi dhe malazezët në Kosovë të gëzojnë të gjitha të drejtat e tyre kolektive kulturore dhe politike, gjë e cila është një bazë e shëndetshme për marrëdhënie të mira mes dy vendeve tona dhe për një të ardhme më të mirë për të dy kombet.