Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Archives for October 2022

The Albanian-American Community of the Detroit Metropolitan Area: An Overview and the Significant Role of their Religious Institutions

by

By: Franz-Llesh Grishaj

Saturday, 8 October 2022

“Thepeoplingof America is one of the greatest dramas in all of human history. Over the years, a massive stream of humanity – 45 million people – crossed every ocean and continent to reach the United States. They came speaking every language and representing every nationality, race, and religion.”[1] This is how Thomas Sowell, a renowned economist, prolific writer, and one of the great social theorists of our age, describes this phenomena in his classic, Ethnic America: A Historywritten in 1981.

Sowell’s characterization of massive immigration still holds true today and the Albanians are no exception to this drama.  The first Albanian to settle in North America was the Albanian Renaissance patriot-scholar Catholic priest, Fr. PrenkDoci in 1877. The Vatican’s Cardinal Simeoni of Propaganda Fide sent him on a mission to Newfoundland.[2]

In 1886, Kole Kristofer, who later would become an Orthodox priest, was the first Albanian to be part of the opening scene to this continual American drama by immigrating to the United States and settling in Boston. Albanians began to immigrate to the United States near the end of the 19th century. However, not until the first decade of the 20th century did they arrive in large numbers. Almost all of them were Orthodox Christians from southern Albania who settled in New England, Boston in particular, New York, and the industrial Midwestern cities, such as Detroit. These immigrants were mostly peasants fleeing from a war-torn poverty stricken region, the Balkans, with the intent of accumulating enough wealth to return to their homeland and better provide for families.[3]

During the early 1920s, the first wave of Albanian immigrants came to the Detroit Metropolitan Area from Albanian communities in New England and New York.[4]Although the automobile industry initially attracted them to the Detroit area, a substantially large number of them eventually left the factories and began opening up their own restaurants, bars, Balkan-styled coffee-houses (where coffee, liquor, politics and gambling all intertwined), and barber shops. These Albanian owned stores also served as a place of employment for the community. These immigrants were Orthodox Christian and Muslim, with the majority being Orthodox. Together they formed a sister branch of VATRA (The Hearth), the Pan-Albanian Federation of America, and later on published its official organ Dielli(The Sun).[5] This was a nationalist Albanian organization co-founded in 1912 in Boston, which became an official voice around the world for the Albanian Question.[6]As a footnote, VATRA is still defending and promoting the Albanian Cause and DIELLI, accurately coined by the late Prof. ArshiPipa, Ph.D., when he was its chief editor in the early 1990s, “the oldest Albanian Newspaper in existence” continues to be relevant today.

In 1929, with the growing numbers of Albanian Orthodox Christian in metropolitan Detroit, they formed the Albanian Society of Orthodox Christians. Two years later, at the home of Mr. and Mrs. RackeKamenitsa, the St. Thomas Albanian Orthodox Church was established.[7]Father Nicholas Liolin, presently Metropolitan Nikos, who was administrator and spiritual leader of St. Thomas, suggested that the parish consisted of 250 families, “all strong supporters of Metropolitan TheofanNoli.”[8]

Not until 1943, were the parishioners financially capable of purchasing their own church. They bought a building on 14th Street and Antoinette to celebrate their religious services on a regular basis.[9]In 1956, the congregation constructed a new church at the northwest corner of Oakman Boulevard and Joy Road. The cornerstone dedication of the new St. Thomas Church was conducted by Bishop TheofanNoli.[10] In 1978, the parishioners decided once again to relocate. This time, they left the city and began building a new church in Farmington Hills, MI.

For the most part, the first wave of immigrants were united. Besides establishing an active branch of VATRA, they formed The Benevolent Society, which comprised of Christian Orthodox and Muslim members. The Society organized national and cultural functions; Albanian Flag Day (28 November), festivals, picnics, etc. These activities were designed as a means to maintain their cultural heritage and keep the Albanian culture, customs, and traditions alive. These gatherings, like those of other ethnic minorities, also had the desire of having the children socialize among each other, and eventually marry within their own nationality.[11]

After World War II, a new wave of Albanian immigrants arrived in the United States. Unlike their predecessors, who were mostly economic immigrants from southern Albania, they were predominately political refugees from all parts of Communist-ruled Albania and the Albanian populated regions of the former-Yugoslavia (Muslims, Orthodox Christian,and Catholics Christians).[12] It should be noted that these Albanians,under the jurisdiction of Yugoslavia,were actually living on their ancestral lands, but unfortunately annexed by the Great Powers to Montenegro, Serbia, and Macedonia and once again after WWII, incorporated into the Federal Socialist Republic of Yugoslavia.

These Albanian political emigres primarily consisted of anti-Communist resistance fighters, along with prominent and influential anti-Communist leaders, former-Albanian government officials (pre/post Fascist, and Nazi occupied Albania), and intellectuals. In general, their main objective was the liberation and unification of Ethnic Albania from communist-ruled Albania and the former-Yugoslavia.[13]

In November 1945, the Albanian-American Muslim Society of America was established in Detroit. After four years of existence, the society formed sister branches in Ohio (Mansfield, Canton, Massillon and Louisville) and New York (Jamestown).[14]

In 1948, the Albanian Muslim population of the United States was on the rise and in need of an Albanian Islamic clergy to lead the Albanian American Muslim Society of America. A year later, the Very Reverend ImanVehbi Ismail (Albanian patriot, scholar-cleric, and writer), accepted the invitation of the Albanian Muslims to settle in Detroit.[15]

According to the late ImanVehbi Ismail,he was in Egypt at the time preoccupied with his writings and really did not think of relocating anywhere. Yet alone across the Atlantic Ocean and to the United States. He suggests that it was his friends and colleagues who convinced him to go to America because, “it was a great opportunity to fulfill my patriotic and religious duties.”[16]

Upon his arrival on 21 April 1949, the Albanian Muslims held a gathering in his honor. He delivered his first sermon at the International Institute on “Brotherhood and Equality in Islam,” which was well received. He later added that his reason for such a scholarly sermon was because he perceived the Albanians of America were all “people of culture and education.” To his surprise, he later found out that the majority were “simple people who had learned to read Albanian through Dielli, but they were honest, sincere and had integrity.”[17]

Two years later, the Albanian-American Muslim Society purchased an old church at Hamilton Avenue and converted it into the Albanian Mosque. It became the first Albanian Mosque in the United States.

As the factories and Albanian-owned businesses flourished in the Detroit metropolitan area, so too did the number of new Albanian political refugees fleeing to the United States.In 1961, Imam Vehbi and the Mosque’s Pastoral Council decided that in order to meet the needs of the growing congregation, a new site must be purchased for the construction of a mosque. A year later, they bought a suitable lot in Harper Woods, where the Albanian Islamic Center was built at the end of the year.[18]

ImanVehbi made it clear, “that the Albanian Islamic Center was constructed with the support of both the Muslims and the Orthodox of the Albanian-American Community of the United States.” He continued by saying, “that Bishop Noli himself donated $500, and we (referring to Albanian Muslims) have also contributed for the constructions of Albanian Orthodox churches, publications sponsored by VATRA and later on with Albanian Catholic churches.” He concluded with “we are all Albanians and children of the same God.”[19]

In the winter of 1952, the late DervishRexheb, who would eventually be elevated to the rank of Baba, entered the United States. Prior to fleeing Albania as a political refugee, Baba Rexheb was a “distinguished leader of the Albanian nationalist movement of BalliKombetar,” as well a Bektashi scholar-cleric.[20] Baba Rexhebtruly was an Albanian Shi’ite Muslim holy man belonging to pantheist faith called Bektashism. Baba Rexhebloved stressing that Bektashism, “is a mystical-liberal sect of Islam, which inspires the deepest feelings of goodwill and brotherhood among all men.”[21]

After several months of residing with his sister in New York, he accepted a visitation request made by compatriots and headed for Detroit. In 1954, a second Albanian Muslim religious institution was established in Taylor, The First Albanian BektashiTekke (Monastery) in America, under the spiritual guidance of Dervish Rexheb.[22] The building was converted to a Tekke, which is a house situated on a farm with eighteen acres of land. It supported itself by selling fresh eggs, apples and vegetables.[23] During the late 1960s, apartments were built alongside the Tekke as a means to generate revenue. The Tekke has taken on a modern look; the farm that consisted of sheep, chickens, and a barn have now all disappeared. The original building has been renovated and a large addition has been constructed. As a sign of genuine appreciation for Baba Rexheb’s ministry, parishioners have erected a mausoleum on the grounds. Similar to the Albanian Islamic Center, it became the first of its kind in the United States and Canada.

Ironically, for the Albanian Orthodox Christian, it was during this period of growth and development for the Albanian Muslims that they faced some of the darkest days in the United States. Fr. NicholasLiolin, presently Metropolitan Nikos, explained that, “the Communist witch-hunts” of McCarthyism was “very damaging for the Eastern Orthodox Churches of the United States.” The United States government would send authorized officials to “interrogate religious community leaders as possible Communists.” According to Fr. Liolin, his father, Evans Liolin, a highly respected community leader and a noted tailor was interrogated “just because he was the President of St. Nicholas Albanian Orthodox Church of New York.” He concluded by saying, “it was a time when we had to defend who we were and our faith.”[24]

Inevitably, with all three religious groups having their own house of worship in the mid-1950s, the nucleus of the community became the religious institutions. The people would utilize them for religious, cultural and social functions, religious education classes, Albanian grammar school and various holidays.According to the late Victor Chacho, a well-respected member of St. Thomas Albanian Orthodox Church and Albanian activist, “it was only during Albanian Flag Day that a united community-organized events put on by the Benevolent Society. As time went on this changed, due to the political factions that emerged in the communitythe Benevolent Society ceased to exist and the Albanian-American Community of Michigan no longer commemorated Albanian Flag Day as a cohesive ethnic group.”[25]

During the era of the Red Scare, Imam Vehbi explained that in the beginning, “the members of the congregation were not Communist but they were Enverites” (sympathizers of EnverHoxha). He indicated that they did not know the truth about what was going on in Albania. All they knew was that “Albania was independent” and their “love for the fatherland made them susceptible to believe what the delegates of the Albanian Mission of the United Nations would say.” To discourage this misconception, Imam Vehbi would use his religious sermons to illustrate “how a person of God can never be a Communist or support EnverHoxha who brutally persecuted the religious institutions in Albania.” He credited, not his sermons but the political emerges who became members of the Albanian Mosque for “setting the record straight” about Communist-ruled Albania which eradicated any communist propaganda infiltrated into the congregation.[26]

Fr.Liolin agrees that this type of misconception also persisted among the early Albanian Orthodox Christian immigrants concerning EnverHoxha and Albania. He remembers how, as a child, the Albanian representatives of the Albanian Mission to the United Nations would visit the Albanians of New York. He describes how they always came to pay their respects during various holidays. These visitations stopped “once my brother, William, was killed in Korea.” The implication was clear; the Liolin family is not one of us as long as they give their life fighting communism. Father Liolin, also suggests that as the young men of the community had served the United States Armed Forces they were not as easily persuaded about the development in Communist-ruled Albania.[27]

Both Imam Vehbi and Baba Rexheb came to the same conclusion regarding the so-called polarization of the Albanians in Michigan. They stressed, with the exception of the few Communist sympathizers, thatmembers of BalliKombetar [The National Front],LevizjaKombetare e Legalitati [The National Movement of Legality],and Vatrans(members of VATRA) were all faithful members who supported their respective house of worship, attended regularly the religious functions and were truly good Albanians who believed in the Albanian Cause.[28]Fr.Liolin, best summarized it by saying, the “flocks still gathered” around their religious institutions.[29]

In the mid-1950s, the Albanian Catholic Christians from northern Albania began to come to the United States in larger numbers. The late Very Reverend Fr. Andrew Nargaj (O.F.M.) was among these first Catholic political refugees and the first Albanian Catholic cleric to make the United States his permanent home. Not until 1960 did the Albanian Catholic community have an official pastor specifically sent to minister to their spiritual needs.[30] He was the late Monsignor ZefOroshi, Ph.D., a Biblical scholar and Albanian nationalist who resisted the Communist takeover of Albania in the highlands of Northern Albania. In 1970, he founded the first Albanian Catholic Church – Our Lady of Good Counsel in Bronx, New York.[31]

From 1966 to 1980, the Albanian Catholics began to settle en masse in metropolitan Detroit.[32] Thus, the third wave of Albanian immigrants flooded into the city. This inpouring of new immigrants consisted of both Catholic Christians and Sunni Muslims. These new-comers mostly came from Albanian populated lands that were annexed to the former-Yugoslavia. These Albanian Catholics consisted mostly of the highlanders from Malesia mbi Shkoder [The Highlands above Shkodra], Plava, Gucia, and from the surrounding areas of the ancient Albanian port city of Ulqin, all under the jurisdiction of Montenegro; others representing the region of Kosova which at that time was under Serbian rule. In contrast, the majority of the Albanian Muslims were predominately Sunnis from Kosova and Macedonia.

These immigrants basically left their native lands for economic reasons. However, the anti-Albanian policies of the former-Yugoslavia caused economic, social, territorial, and political hardships in the first place. Most Albanians believe that this mass migration was actually encouraged by the Yugoslav Communist authorities as a means of eliminating the ethnic Albanian populate of Montenegro.[33] Therefore, with no evidence of an ethnic-Albanian population in the region, the argument about the annexation of Albanian-populated lands becomes invalid. However, their calculation was totally off. Not only did these Albanians, especially those from Malesia, not forget their homeland but they invested in bringing electricity and running water to their villages, paved roads, renovated churches, constructed homes for themselves and their families and sponsored cultural, literary, musical and Albanian national events.

Before entering the United States, the majority of these Catholic Albanians had been in refugee camps in Italy. There they misrepresented themselves to the authorities as Northern Albanian political refugees fleeing Communist Albania. In reality, as mentioned earlier, their ancestral lands were, and are, part of the highlands of North Albania.

Despite the fact that almost all of them found themselves for the first time in an industrialized urban setting, they quickly adapted to the surroundings. They worked in the automobile factories or in restaurants owned by the early Albanian immigrants. Holding on to several jobs at once and living in extended family structures, they were able to save money and many becoming self-employed. They opened their own fast-food restaurants, bars, beauty shops, and several travel agencies.

On 27 March 1966, in Clarkston, Michigan, the Albanian Catholics of Detroit held their first public event, a remembrance for the Albanian Catholic clergy who became martyrs “faith, and fatherland” at the hands of Communist-ruled Albania. The organizers were the late GjonSinishta (a well-respected journalist, Albanian nationalists, founder and editor of the Albanian Catholic Bulletin and director of the Albanian Catholic Information Center) and the late Very Reverend Fr. Leo Gabriel Neal, O.F.M. (a genuine friend of the Albanians,an important member of the “Albanian Catholic Information Center” and its publication the Albanian Catholic Bulletin). Over 100 Albanians (Christians and Muslims) and non-Albanians attended the gathering. Among the distinguished guest present were Robert Tighe who represented the Mayor of Detroit, ImanVehbiand Fr.NikaStajka (an Albanian Franciscan Missionary to Nicaragua).[34]As a footnote, GjonSinishtawas the first to publish a book, in 1978,detailing the atrocities that the martyred Catholic Church of Albania faced called, The Fulfilled Promised: A Documentary Account of the Persecution of the Catholic Church in Albania. He, unlike any other, kept the plight of what Pope John Paul II, now St. John Paul the Great, called “the heroic Church of Albania upset by a long hard persecuting, but enriched by the testimony of its martyrs” alive.

According to the late PrenkGruda, an Albanian educator, writer and activist, by the end of 1970, the Albanian Catholics of the greater Detroit area needed an Albanian-speaking priest. A committee was formed and the late Very Reverend Fr.PrenkNdervashajwas selected out of a list of potential hopefuls which also included Fr. PjeterStakja, OFM, Fr. Ambroz Martini, OFM, and Fr.MarkuGjonmarkaj.[35]

Fr.Ndervashaj, during the Communist takeover of Albania, was a seminarian in Shkoder who later fled the country and was ordained a Catholic priest in Rome. It is worth mentioning that Fr. Ndervashaj along with Fr.Konrad Gjolaj, OFM, Fr. DedeMalaj, Fr. ZefPlummi, OFM[36]and Fr. Kole P. Berishaj, OFM were all inspired to their first teacher the German missionary priest Fr. Alfons Tracki.[37]  Fr.Tracki and his former student Fr.Malaj, aretwo out of the 38 Albanian martyrs who were beatified on 5 November 2016.[38]

In Italy, Fr. Ndervashajwas very helpful to the Albanian Catholic immigrants who waited to enter the United States. PrenkGruda states that his helpfulness was much appreciated and that was for this reason the committee chose him.[39]

After Fr.Ndervashaj’s arrival in 1971, the Albanian Catholic community was officially established, but no parish name had yet been selected. During this time, the faithful formed an ethnic-Albanian enclave within the Detroit-Hamtramck borders, and used the Polish Catholic Church – Resurrection Church on Miller Street (between Mount Elliott and Conant) for their religious services.

In 1976, PrenkCamaj, an educated young man belonging to the third wave of migration, became the first American-ordained Albanian Catholic priest. The community was jubilant in the idea of having two Albanian Catholic priest. Many believed that the veteran Ndervashaj and the newly ordained Camaj would work together. However, to the disappointment of many that was not the case.

During this time, the Albanians no longer used Resurrection Church for their religious services. Instead, Fr. Ndervashaj celebrated Holy Mass at The Holy Rosary Catholic Church in Detroit. The following year, Fr.Ndervashaj and those who chose to stay with him purchased a building in Birmingham and founded Our Lady of Albanians Catholic Church. The name of the parish was actually picked by Fr.Ndervashaj in honor of The Blessed Virgin Mother Mary who is the patron saint of Albania. It is also noteworthy to add, that his dear teacher, Blessed Fr. Alfons Tracki had a special devotion to Our Lady.

As Our Lady of Albanians continued to grow, in December 1997, Fr.NdueGjergji arrived from Kosovato assist Fr.Ndervashaj and eventually become his successor after he retired in 1998. Fr. Gjergjicontinued to shepherd the flocks just as his predecessor and earned the respect and honor of those who remained loyal to Fr. Ndervashaj since his arrival. The relation between these two clerics has been described by the faithful as, “father and son,” “teacher and pupil,” and “mentor and apprentice.” However, if I may, it signified two brother clerics serving Christ and His One, Holy, Catholic and Apostolic Church for the glory of God.A year later, a beautiful statue of Mother Teresa was erected in front of the main entrance of the church.

Unlike Our Lady of Albanians and the other Albanian houses of worship who enjoyed relative peace throughout the years; unfortunately, that would not be the case for the newly formed Albanian Catholic Community led by Fr. Camaj. For service, they gathered every Sunday at the Polish Catholic Church – Immaculate Conception, located in Poletown, a small neighborhood in Detroit named after the Polish immigrants who originally settled there.

In September of 1977 a suitable 5-acre site was found by the late KolecPikolinion Twelve Mile Road between Ryan and Dequindre in Warren. On the Solemnity of Saints Peter and Paul, the first Holy Mass was celebrated outdoors by Fr. Camaj on the very site where the church would eventually be built.

Prior to the construction of the new church, Fr.Camaj and the parish council met to select an appropriate name for the congregation. Many supported the suggestion that Saint John the Baptist would be most fitting as Camaj stemmed from the leading Mountain of Hot and Saint John is the patronage of all the Hoti clans. However, Father Camaj and the parish council agreed with LleshLuketeGrishaj’sproposal and overwhelmingly chose the name Saint Paul’s Albanian Catholic Church in honor of the great apostle who first introduced the teaching of Christ Jesus to the Albanians (Roman 15:19).

In June of 1981, the construction of St. Paul’s Albanian was completed at a cost of nearly $1 million. It should be noted that the Albanian-American Community of the United States, Sunni and Bektashi Muslims, Orthodox Christians and Catholic Christians also contributed to the construction to these two Catholic churches.

On Saturday 27 July an inaugural dinner was given in the church’s hall. The following day, Archbishop EmundSzoka celebrated the Mass of Dedication. Immediately afterwards a family style festival with food, music, and games ensued until the late evening hours. Another day of celebration continued, thus bringing an end to the three-day joyful atmosphere of jubilee.

Under the leadership of Fr. Camaj, St. Paul’s instantaneously grew in stature as a citadel of Fe e Atdhe. The fiery dynamic priest electrified the congregation with his weekly passionate sermons based on the Sunday readings and intertwined with Albanian patriotic sentiments. Fr. Camaj with Imam Vehbi and Baba Rexheb mobilized the faithful to attend peaceful anti-communist rallies organized by LidhjaKosovare [The League of Kossovar] in Washington, DC, and New York in support of the massive student protests that had broken out in March 1981 at the University of Pristina first, then later spread to towns and villages in Kosova and also to Albanian populated lands in Macedonia.

Immediately after Fr. Camaj handed over his administrative duties to his replacement, Fr. MarkuGjonmarkaj, the communist governments of Yugoslavia and Albania used their atheist exponents to infiltrate the community and prey on misguided, opportunistic, and corrupted individuals who openly became Titoite and Enverite protagonists. Confusion, intimidation, and fear ran rampant as many of the founding families began to leave, thus causing a floodgate of defections. At one point, St. Paul’s was left in the hands of several dozen familiesand a hand few members of the At GjergjFishta Council (first Albanian Knights of Columbus Council in the U.S.), who faithfully and courageously defended the parish.

After Fr. Gjonmarkaj left in shame in 1982, the Archdioceseof Detroit sent temporary pastors who, although did not speak Albanian, did their bestministering to the needs of the parishioners. Among them were Fr. John Schweder, Fr. Robert Keller and Father Terrian until the arrival of Fr. Anton Kcira on 12 October 1989.

Fr. Kcira’s arrival was God-send as it coincided with the beginning of the collapse of Communism in Eastern Europe; specifically the demise of Communist Yugoslavia, and the mass exodus of Albanians fleeing the last Stalinist Bastion, Enverite Albania. This ultimately become another massive wave on immigration to the Detroit-Metro Area and an increase in membership for the respective Albanian religious communities. These Albanians began a serious revitalization for the Albanian house of worship in the Detroit Metropolitan Area.

Simultaneously, the downfall of Communism brought a badge of disgrace for those who openly affiliated with UDBA and SIGURIMI. This reality, and Fr. Kcira’s publicplea for all those families who had abandoned St. Paul’s to come back led most, but not all, to slowly return to St. Paul’s.

With the return of the prodigal families, combined with the newly arrived families from the fourth wave,truly wonderful things occurred for the Albanian-American Community of Michigan.

Furthermore, Fr. Kcira not only distinguished himself as a religious leader with his fire and brimstone sermons, but he also promoted the assistance for the rebuilding of the Albanian Catholic Churches in Albania, Kosova, and Montenegro. Furthermore, he was a cleric willing to fight for the social, political, and economic justice of the Albanians. He, along with the Albanian-American Community of the United States, vigorously campaigned for the independence of Kosova through peaceful rallies, petitions, conferences, and high-level congressional meetings, assisting the displaced Albanians escaping Slobodan Milosevic’s ethnic cleansing campaign, and participated in marches demanding justice and equality for the Albanians living on their ancestral lands in Malesia, the annexed part, under Montenegro jurisdiction. Eventually, Fr. Anton and the faithful restored the reputation that St. Paul’s once held as a citadel of Fe e Atdhe.

During Milosevic’s terror campaign against the Albanians in Kosova (early 1998 – June 1999), the entire Albanian American Community of the United States mobilized around their respective religious institutions. In joint effort with many, if not all, Albanian political organizations joined their efforts with their religious leaders and their respective congregations as a united community and played a vital role throughout this truly Shakespearian dilemma of, “to be, or not to be” for Dardania!

In 1995, Fr. Kcira with the congregation had the foresight to purchase a picturesque 29-acre site in Rochester Hills where a magnificent church and multipurpose center was completed in June 2002. A year later,Fr. Anton with the assistance of then, Mother Superior, Sr. Katrina Dushaj (who also served at St. Paul’s from 2016-2021) recruited our first Franciscans sisters, Gabriella Vulaj, Irena Prenrecaj, and LuljanaMarku belonging to the “MotratFranceskaneteZojes se Paperlyme” [Franciscan Sisters of the Our Immaculate Lady].A statue honoring the Albanian national hero GjergjKastrioti – Skanderbeg was erected in September 2006, and the Mother Teresa statue, generously donated by the late brothers Leka and PashkoGojcaj in August 2010 for the 100th anniversary of the birth of the Albanian saint.

After Fr. Kcira retired in 2011, Fr. Fran Kolajsucceeded as the new parish pastor. Once again, new renovations were done to the interior of the church and banquet hall. Following Fr. Kolaj’s tenure, the Archdiocese chose Fr. Frederik Kalajto replace him in 2015 and assigned Srs. Katrina and Klaudia to St. Paul’s. A year later, Deacon AleksanderStanaj was personally assigned to St. Paul’s by His Excellency Archbishop Allen Vigneronwhere he assisted Fr. Kalaj until March 2020. After five years of service, Sr. Katrina returned to Albania and was replaced by Sr. Gabriella, who was one of the original sisters to arrive at St. Paul’s.

In 2007, Our Lady of Albanians relocated to Southfield after they purchased and remodeled an existing church. A year later, Franciscan sisters KlaudiaDedaj and VitoreRusahj were assigned to the parish. In 2021, they completed the construction of a beautiful building adjacent to the Church which includes an elegant banquet hall, modern kitchen, conference room and several classrooms for religious education.They are also in the process of repaving the entire parking lot.

With the restructuring of parishes within the Archdiocese of Detroit, Our Lady of Albanians and St. Paul’s have become sister churches in the Family of Parishes since 1 July 2022. Fr.Gjergjiwas appointed Moderatorand priests in solidum Fr. Kalaj and newly appointed Fr. GjovanniKokona.

Beside the Catholic community, the Albanian Muslim houses of worshipping have also experienced growth from their existing congregation along with the arrival of the fourth stream of immigration. The Albania-American Bektashi Monasteryunder the spiritual guidance of Baba ElitonPashaj, Ph.D., have completely refurbished the interior and exterior of the Tekke. While, The Albanian Islamic Center with Imam ShuajbGerguri has built an addition to the center.

Throughout the years, the Albanian religious institutions were truly blessed with numerous devout individuals who loyally served their communities. However, among those whose names are synonymous with their house of worship are Victor Chacho of St. Thomas Albanian Orthodox Church, XhevdetHoxha of The Albanian Islamic Center, the late Dervish ArshiBazaj of the First Albanian BektashiTekke in America, Dr. GjekaGjelaj, Ph.D. of Our Lady of Albanians, and the late Albert Degaj of St. Paul’s Albanian Catholic Church.

Recognizing the invaluable contribution that the religious institutionshave done and continue to do in maintaining and fostering Fe e Atdhewith the proposal of the VATRA Chapter of Detroit on 24 September 2013, the President of Albania, the late BujarNishani, personally bestowed the medal “NderiiKombit” [The Nation’s Honor] to St. Paul’s Albanian Catholic Church, Our Lady of Albanians, The First Albanian BektashiTekke in America, and the Albanian Islamic Center respectively.

In conclusion, it is apparent that the Albanian-American community of the Detroit Metropolitan Area is a conglomeration of communities centered on their respective religious institutions. It is also obvious that these houses of worship are, and continue to be, crucial for the very existence to the Albanians as they nourish the spiritual, national, cultural, linguistic and social needs of their faith based community.

[1]Thomas Sowell, Ethnic America: A History (U.S.A.; Basic Books, Inc., 1981), 3

[2]Melhem M. Mobarak, “PrenkDoci (Primus Docci) The First Albanian Resident in North America.” Albanian Catholic Bulletin, 7&8 1986-87, 59.; Father Doci later become the Abbot of the Principality of Mirdita

[3] Federal Writers’, The Albanian Struggle in the Old World and New (Boston: The Writers, Inc., 1939), 4-7; Stephen Thernstorm, ed, “Albanians.” Harvard Encyclopedia of American Ethnic Groups. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1980, 24.

[4] St. Thomas Orthodox Church, “Detroit Metropolitan Albanians.” The Albanians, Sons of the Eagle, Oct. 1977, 3.

[5]Federal Writers’, The Albanian Struggle in the Old World and New, 81, 128.

[6] Ibid., 49-59.

[7] The Very Reverend Nicholas Liolin of St. Thomas Orthodox Church (presently Metropolitan Nikos), Interviewed by author, 18 March 1995, Farmington Hills, Michigan.; Bishop Fam Noli, Fiftieth Anniversary Book of the Albanian Orthodox Church in America (Boston: The Albanian Orthodox Church in American, 1960), 224.

[8] Ibid. Metropolitan is a title that is given to every diocesan bishop.

[9]Noli, Fiftieth, 224; St. Thomas Orthodox Church, “St. Thomas Albanian Orthodox Church,” The Albanians, Sons of the Eagle, Oct. 1977, 4.

[10]“St. Thomas Albanian Orthodox Church,” The Albanians, Sons of the Eagle, Oct. 1977, 4.

[11]Victor Chacho, Interview by author, 25 March 1995, Birmingham, Michigan.

[12]Thernstorm, “Albanians,” 24.

[13] The term Ethnic Albaniais used by the Albanians to describe the political boundaries of the Albanian nation-state along with the Albanian speaking populated lands that were annexed by the Great Powers to Montenegro, Serbia, Macedonia and Greece.

[14]ImanVehbi Ismail founder and administrator of the Albanian Islamic Center, Interview by author, 14 March 1995, Harper Woods, Michigan.

[15]Ibid.;Iman is a title given to an Islamic cleric.

[16] Ibid.

[17] Ibid.

[18] Ibid.

[19] Ibid.

[20]Baba Rexheb, founder and spiritual leader of the First Albanian Tekke in America, Interview by author, 27 June 1990, Romulus, Michigan.; XhevatKallajxhi, BektashizmidheTeqejaShqiptare N’Amerike (Romulus; Johnston Smith Graphic, 1964), 67.; Dervish is the clerical title of the second rank in the Bektashi faith. Dervish Rexheb was later elevated to Baba (Father), which officially makes him the spiritual head of the Tekke (Monastery) with the authority to ordain Dervishes. In 1992, Baba Rexheb was ordained Gjyshe (Grandfather). This title is equivalent to Bishop. However, it should be noted that due to his humility is did use the title of Gjyshe. The last rank is that of Kyregjyshe (Head-Grandfather) the highest spiritual title of the order.

[21]Ibid.;Baba Rexhebused this phrase so frequently in public and in private meetings that most of his followers know it by heart.

[22]Kallajxhi, Bektashizmi, 1.

[23]Ibid., 5.

[24]Liolin, interview by author.

[25]Chacho, Interview by author.

[26] Ismail, interview by author.

[27]Liolin, interview by author.

[28]Ismail, interview by author; Rexheb, interview by author.

[29]Liolin, interview by author.

[30] “The Albanian Catholic Parishes in the United States,” Albanian Catholic Bulletin XII 1991, 47.

[31]SeeTomeMrijaj, Monsignor Dr. ZefOroshi, NijeJete e Shkrire per Fe e Atdhe (New York, by author, 2009); ZefPergega, Vigan ne Krisht e Vatan(Lezhe, EntitBotuesPoligrafik “GjergjFishta, 2003). For an in-depth view of the Albanian Communist regime’s surveillance of Monsignor Oroshi in the United States see Tome Mrijaj, NjeJeteiPergjuar: Dosjae e Sigurimit e Mons. Dr. ZefOroshit (BotimetVolaj, Shkodewr, 2020)

[32] “The Albanian Catholic Parishes in the United States,” Albanian Catholic Bulletin, 48.; Albanians are Not Atheist,” Albanian Catholic Bulletin, III 1982, 41.; “Tenth Anniversary of Detroit’s St. Paul’s Albanian Catholic Church,” Albanian Catholic Bulletin, XV 1994, 120.

[33]PrenkGruda, DitareiNjiZemre se Lenueme, 1937-1975(Detroit, by the author, 1985), 745.

[34]GjonSinishta and Bill Graham, eds., “Commemoration of the Martyrdom of the Albanian Catholic Clergy,” Sacrifice for Albania; 1946-1966, 1966.

[35]PrenkGruda, op. cit., 742-3.

[36]Fr. ZefPllumi, OFM, RrnoVetem Per me Tregue, Pjesa e Pare 1944-1951. (Shkoder: “HylliiDrites, 1995), 33.

[37]Fr. Kole P. Berishaj, OFM, Malesia e Madhe: Etnografi, 2. (Tirane: EntiBoutuesPoligtafik “GjergjFishta”, 2002), 124.

[38]For complete history of the Blessed Albanian martyrs see Fr. Leonardo Di Pinto, OFM. ImzotVincencPrennushi me ShokeMartire: ProfilHistorikHagjiografikVellimi I & II(Lezhe, EntinBotues “GjergjFishta”, 2016.

[39] Ibid., 761-2.

Prof. Franz Llesh Grishaj:

– Diplomat, Shkencat Historike dhe Shkencat Politike , from “Wane State University” .

– Anëtar i Vatrës 46 vjet.

– Aktivist i shquar kombëtar dhe mësues i Katikizmit ne Kishen “ Shen Pali “, qe nga viti 1996 e deri ne ditet e sotme.

– Ka hyre ne “Who’s who Among America’s Teachers “ ne vitet , 1998 , 2002, 2003, 2004 , 2005.

– Ka shkruar artikuj ne Shtypin Amerikan si: “The New York Times” and  “Washington Times” dhe shtypin e Michiganit. – Mesimdhenes qe nga viti 1989 dhe në vazhdim.

Vatra Jep Mbështetje të Fortë për Cështjen e Popullsisë shqiptare në Luginën e Preshevës në Takimin Historik me Përfaqësuesit Politik Gjatë Vizitës në Amerikë

by

Rafaela Prifti/

Për shqiptarët e Luginës së Preshevës muajt e ardhshëm mund të jenë “shansi i fundit” për t’ju njohur të drejtat e tyre por për t’ju përgjigjur momentit faktori shqiptar si edhe bashkatdhetarët në Amerikë “duhet të jenë të bashkuar me mendje dhe zemër.”

Në takimin e mbrëmshëm me delegacionin e Luginës së Preshevës të cilin Kryetari i Vatrës e quajti “historik” zyrtarët e Vatrës garantuan “se do të jenë në krah të tyre duke qenë të harmonizuar me strategjinë kombëtare të Vatres dhe në një vijë me politikën e jashtme amerikane.” Nga ana e tyre pjesëtarët e delegacionit u fokusuan te “përfshirja e cështjes së të drejtave të shqiptarëve të Luginës së Preshevës në dialogun Kosovë Serbi si mënyra e vetme për ta lëvizur shtetin serb,” thanë ata. Të pranishmit vleresojnë se muajt e ardhshëm janë një periudhë shumë kritike gjatë të cilës angazhimi i administrates amerikane është në rendin e ditës.

Shaip Kamberi, Deputet në Parlamentin serb dhe Kryetar i Partisë për Veprim Demokratik, Ragmi Mustafa, Kryetar i Partisë Demokratike Shqiptare, Nagip Arifi, Kryetar i Komunës Bujanoc, Ragmi Mustafi, Kryetar i Këshillit Kombëtar Shqiptar i Luginës së Preshevës thanë se përbëjnë “diku rreth 80 për qind të fuqisë elektorale të popullsisë shqiptare” për shkak të ekzistencës së disa partive të vogla dhe grupimeve të tjera në Luginë. Kjo është vizita e tyre e dytë në Amerikë në një hapësirë katërmujore. Faton Bislimi nga Lidhja Qytetare Shqiptaro-Amerikane përmblodhi vizitën e kësaj radhe dhe atë të qershorit në kontekstin e synimeve dhe pritshmerisë për të ardhmen e afërt. Krahasimi i gjendjes së tanishme të shqiptarëve të Luginës së Preshevës me terrorin fizik dhe psikik të shtetit serb mbi popullsinë shqiptare në Kosovë në vitet ’90, është i qartë për shqiptarët e Kosovës, tha Kryetari i Vatrës, Elmi Berisha

“Ekzistojnë tri marrëveshje në letër të cilat nuk respektohen dhe nuk zbatohen nga autoritetet serbe. Ky realitet ilustron nga njëra anë dobësinë e Brukselit për të imponuar marrëveshjet e nënshkruara nga pala serbe ndërkohë që zbulon hipokrizinë e shtetit serb kur vjen fjala tek standartet për pakicat etnike, por cka është me rëndësi është evidentimi i rëndësisë së angazhimit të autoriteteve amerikane,” tha deputeti Shaip Kamberi.

Situata në komunat Preshevë, Bujanoc dhe Medvegj të cilat historikisht i takonin vilajetit të Kosovës deri në ndryshimin e kufijve në fillim të shekullit të 20 në kohën kur këto territoret shqiptare u shkëputen dhe iu dhanë Serbisë, është sot shumë e rëndë, thanë anëtarët e delegacionit. “Këto komuna me shumicë shqiptare po përjetojnë zbrazje me ritme të shpejta në dy dhjetëvjecarët e fundit, nga koha pas luftës së Kosovës e deri më sot,” vërejti Ragmi Mustafa, Kryetar i Partisë Demokratike Shqiptare në Preshevë. “Demoralizimi i popullsisë nuk kryehet me tanksa, mitroloza e autoblinda por nëpërmjet pengimit të pjesëmarrjes në organet shtetërore, mosnjohjes së diplomave të universiteteve të Kosovës, fshirjes nga regjistri civil që sjell humbjen e pronës, letrave të identidetit nderkohë që rreth 75 për qind e popullsisë së aftë për punë është e papunësuar,” tha ai.

“Në arenën e re politike të krijuar nga lufta në Ukrainë,” tha Nagip Arifi, Kryetar i Komunës Bujanoc, “është hapur një mundësi e re. Në muajin tetor në marrëveshje me Bashkimin Evropian dhe OSBE-në ka filluar regjistrimi i popullsisë në komuna.” Ndërkohë përfaqësuesit ndërkombetar vecanërisht autoritetet amerikane janë të gatshëm të na degjojnë, vërejti ai, duke e cilësuar vizitat në Shtetet e Bashkuara në hapësirën katërmujore “shpresëdhënëse”. Por, njëherit theksoi se koha është e kufizuar. Ndër faktorët e jashtëm, agresioni rus në Ukrainë e ka vështiresuar disi lojën e dyfishtë të Vucicit për të luajtur me evropianet dhe sanksionet ndaj Rusisë ndërkohë që është aleat historik i Putinit.”

“Pjesa më e vështirë e rajoneve ku jetojnë shqiptarët sot është Lugina e Preshevës që përballet me një shtet që përdor levat serbe për destabilizim e rajonit,” tha Shaip Kamberi. Anëtarët e delegacionit thanë se përballë situatës së rënduar, e vetmja zgjidhje është angazhimi i administratës amerikane për cështjen e të drejtave të shqiptarëve, temë e cila e diskutua në takimin me të dërguarin e posacëm të administratës amerikane, Escobar. Dhe pa humbur kohë duhet filluar me përfshirjen në dialogun Serbi Kosovë, tha Ragmi Mustafi, Kryetar i Këshillit Kombëtar Shqiptar i Luginës së Preshevës. Cështja e të drejtave të pakicave është e garantuar nga Bashkimi Evropian dhe Kosova ka ndarë fonde të vecanta për këtë si edhe i ka mbështetur vizitat e tyre në Amerikë por kjo nuk mjafton, tha ai.

Deri tani trajtimi i popullsisë shqiptare në Luginë e Preshevës nuk është vendosur si pikë e dialogut Prishtinë Beograd ndërsa ka gjendja e shqiptarëve aty është në pikë shumë kritike. Për t’a sjellë në qendër të vëmendjes temën e popullsisë shqiptare në Luginën e Preshevës kemi pasur takime me kongresistin Jim McGovern i Komitetit të Marrëdhënieve të Jashtme dhe grupin shqiptar në Kongres, tha Faton Bislimi I Lidhjes Qytetare Shqiptaro Amerikane e cila është zë dhe pjesë e rëndësishme e cështjes kombëtare të shqiptarëve në Uashington. “Një seancë dëgjimore,” tha Faton Bislimi do jetë pjesë e fushatës, dhe paralelisht synojmë të krijojmë një bazament institucional enkas për këtë cështje në Amerikë.”

“Vatra do t’ju ketë partnerë në strategjinë kombëtare të hartuar në koordinim me vijën e politikës së jashtme të Shteteve të Bashkuara dhe vendet amë,” tha Kryetari i Vatrës Elmi Berisha. Ky ishte mesazhi që përcollën përfaqësuesit e Vatrës në takim Agim Rexha, Nazo Veliu, Pashko Camaj të cilët shprehen me radhë përkrahjen si Vatranë dhe si shqiptarë.

Për shqiptarët e Luginës së Preshevës muajt e ardhshëm mund të jenë “shansi i fundit” për t’ju njohur të drejtat e tyre. Por për t’ju përgjigjur momentit faktori shqiptar si edhe bashkatdhetarët në Amerikë “duhet të jenë të bashkuar me mendje dhe zemër,” sic tha Ipeshkvi i Kosovës, pjesëmarrës në takimin e mbrëmshëm, Imzot Dodë Gjergji.

A është e mundur të kalohet nga rruga e tradhëtisë në rrugën e lavdisë kombëtare?

by

Nga MSc. AGIM ALIÇKAJ/

         Në jetën politike të çdo kombi mund të ndodhin çudira dhe të papritura. Sidomos, në kombin shqiptar historikisht dhe padrejtësisht të coptuar dhe të shpërndarë me forcë në gjashtë shtete. Veprimet e viteve të fundit të Kryeministrit të Shqipërisë Edi Rama paraqesin një çudi të llojit të vet. Si është i mundur përqafimi dhe ledhatimi me një urrejtës të përbetuar, dhe vrasës të kombit tënd?!

         Takimet e tij të fshehta dhe të hapura me kriminelin Vuçiq për ndarjen e Kosovës, cilësimi i gjenocidit serb si rrëmujë apo pastrim etnik, insistimi në faljen e krimeve serbe pa kushte, tentimi i futjes së Shqipërisë, Kosovës dhe kombit shqiptar nën thundrën serbe me projektin anti-shqiptar “Ballkani i hapur”, arsyetimi i përkrahjes serbe për agresorin rus dhe nënçmimi i udhëheqësve të Republikës së Kosovës, e vendosin ate pa pikë dyshimi, në rrugën e sigurt drejt tradhëtisë kombëtare.

         Për çudi, në mbledhjen e Këshillit të Evropës në Strasburg, na doli i veshur me petkun kombëtarë. Përkrahje e UÇK-së dhe luftës së lavdishme çlirimtare, kritikë Evropës për rezolutën e Dick Marty-t dhe shtëpinë e verdhë, kinse të inicuar vetëm nga rusët (jo serbët), kritikë e gjykatës speciale për gjykimin e luftarëve të lirisë dhe kërkesë që Kosova të anëtarësohet në Këshillin e Evropës. Kësaj radhe shkoi “aq larg” dhe u bë “aq patriot” saqë kërkoi që Kosovo të quhet Kosova (punë e madhe) dhe i sygjeroi Serbisë ta njohë pavarësinë e Kosovës, natyrisht pa u trazuar fare, më vonë, kur të jetë gati!  

         Në shiqim të parë, pa u thelluar mirë, krijohet përshtypja se Edi Rama kaloi nga rruga e tradhëtisë në ate të lavdisë kombëtare. Përkrahësit e tij qorra, ata që ai i lavdëroi dhe të tjerët që mashtrohen lehtë me fjalë të mira, u ngutën me shpejtësi, kush më parë, ta shpallin fjalimin e tij “historik”. Por, çka tregon ky fjalim në të vërtetë ?!

         I shiquar dhe analizuar realisht në mënyrë të pa anëshme, ky fjalim nuk është gjë tjetër veçse akrobacion dhe mashtrim diplomatik, si vazhdim i marifeteve dhe mashtrimeve të tij politike, nga shkolla serbe. Fjalë të mira për gjëra të parëndësishme apo të pandërrueshme, veprime të kundërta dhe punë të këqija shumë të dëmëshme për çështjet jetike kombëtare.

         Kritikat e ashpra, arrogante, jodiplomatike edhe fyese, edhepse deri diku të merituara, për Evropën nuk e ndihmojnë fare anëtarësimin e Kosovës në Këshillin Evropian, nuk e ndihmojnë as Shqipërinë në proçeset e integrimeve. Përkundrazi, mund t’i dëmtojnë. Këtë ai e di fare mirë, por e bën nga kompleksi i inferioritetit ndaj liderëve demokratik të Perëndimit, sepse e ndjen vetën shumë më mirë në shoqëri të autokratëve të Lindjes, të cilët ia rrahin krahët. Thelbi i të gjithave të këqijave të tij është orientimi i tij pro-serb, pra bashkëpunimi me armikun.     

         Raporti i Dick Marty-t duhej kritikuar në kohën e miratimit, sot nuk e ka asnjë vlerë edhe nëse shfuqizohet. Gjykata speciale, e cila nuk është dashur të aprovohet, nuk zhbëhet kurrë pa e kryer detyrën e vet për të cilën është aprovuar. Më e drejt do të ishte të kërkonte kapjen dhe gjykimin e kriminelëve serb që ende shëtiten të lirë në Beograd. Kritikat e tij nuk i ndihmojnë aspak luftarët e lirisë në gjykim në Hagë, në asnjë mënyrë. Ata do të lirohen vetëm kur të shpallen të pafajshëm, jo se i lavdëron dhe pretendon t’i mbrojë njëfarë Edi Rama.

          I preokupuar me qortime për Evropën demokratike e cila, me të gjitha mangësitë, na ka ndihmuar dhe për të cilën kemi nevojë, “harroi” plotësisht ta kritikojë armikun e vërtetë të kombit shqiptarë dhe shkaktarin shekullorë të të gjitha këqijave në Evropë, sidomos në tri dekadat e fundit, Serbinë kriminale, raciste, shoviniste, hegjemoniste, ekspansioniste dhe fashiste. 

         Edi Ramës i duhet shumë Serbia. Dëshira dhe qëllimi i tij dhe i Vuçiqit është dobësimi dhe rrëzimi i qeverisë Kurti dhe ndarja e Kosovës. Kjo jua mundëson të bëjnë

“marrëveshje paqësore historike” shqiptaro-serbe, të shpallin fitore për krijimin e “Serbisë së madhe” dhe “Shqipërisë së madhe” (të gjymtuar), dhe të bëhen “lider të mëdhenj” historik. Kjo ëndërr e tmerrshme e dy personaliteteve të errëta negative, kurrë nuk do të realizohet. 

         Shanset që Edi Rama ta lëshojë rrugën e tradhëtisë dhe të kalojë në ate të lavdisë kombëtare janë minimale. Ai duhet ta kuptojë se kjo nuk bëhet me fjalë boshe patriotike. E vetmja mundësi do të ishte nëse ai do të arrinte ta bindte “mikun” e tij Vuçiq dhe qeverisjen despotike serbe, që Serbia zyrtarisht të kërkoi falje, të filloi kapjen dhe gjykimin e kriminelëve të luftës, t’i kthejë të zhdukurit me dhunë, t’i paguaj dëmet e luftës dhe ta njohë pavarësinë e Republikës së Kosovës. Gjë që sipas  Vuçiq, nuk do të ndodhë kurrë.        

         Prandaj, edhe kësaj rradhe paraqitja e Kryeministri Rama ishte një huqje e tërësishme dhe e turpëshme. Veçse, ndoshta i mashtroi dy-tre shqiptarë më shumë. Shtrohet pyetja, me të gjitha veprimet e tija pro-serbe dhe pro-ruse, anti-evropiane dhe anti-amerikane pse po e toleron edhe mëtutje Evropa dhe Amerika. Për më keq, duket se e ka përkrahjen e ambasadores amerikane në Shqipëri.

         Për këtë ekzistojnë dy teza. Njëra, është lidhja e tij me pasanikun dallaverxhi Soros i cili, edhepse njihet si anti-konservativ dhe anti-amerikan, ka influence të madhe në qarqet liberale amerikane dhe botërore. Mundësia e dytë është se Edi Rama dhe qeverisja e tij në Shqipëri bëjnë pjesë vetëm në interesat taktike amerikane. Amerika është e interesuar për qetësi dhe stabilitet, nuk dëshiron konflikte brenda shteteve mike. Në momentin kur gjërat i prekin interesat e saj strategjike, Amerika ndërhynë dhe i rregullon ato sipas nevojës dhe mundësisë.

         Meqë supozohet se Edi Rama është i përfshirë me trafikimin e drogës, kjo e invokon ngjashmërinë e tij me ish-diktatorin e Panamasë, Manuel Noriega, i cili ishte njësoj arrogant dhe egocentrik. Ka gjasa se ai do ta përjeton fatin e Noriegës. Por gjasat janë edhe më të mëdha, që goditja përfundimtare do t’i vij nga vetë Serbia pasi që ta shfrytëzoi, e ta shtrydhë mirë dhe nuk i duhet gjë më. 

         Në çfarëdo varianti të mundshëm, megjithë atë fjalën  dhe përgjegjësinë kryesore për largimin e Edi Ramës nga politika dhe shpëtimin e kombit nga marifetet e tij anti-kombëtare, e ka populli demokratik atdhedashës i Shqipërisë.

VËSHTRIM MBI ÇMIMIN “NOBEL” PËR LETËRSI

by

Prof. Xhelal Zejneli/

“Çmimi “Nobel” nuk i merr në konsideratë në të njëjtën mënyrë shkrimtarët e të gjitha ideologjive dhe kombeve, por i parapëlqen modelet perëndimore” – Jean-Paul Sartre

Në çdo tetor, bota pret të dëgjojë se kush do të bëhet shkrimtar me popullaritet botëror. Ndonjëherë, parashikimet dalin të sakta, por ka raste kur emri i laureatit shkakton befasi të madhe. Për shembull, laureati i çmimit “Nobel” për vitin 2012, shkrimtari kinez Mo Jan (Mo Jen, emri i vërtetë Guan Moye, 1955- ), ishte një prej atyre që nuk pritej të jetë fitues i një mirënjohjeje kaq të madhe. Ndërkaq fituesja e “Nobelit”, e vitit 2013, prozatorja kanadeze Aelis Manrou (Alice Ann Munro, 1931-), mori lëvdata dhe urime të shumta nga publiku për arsye se zgjedhja e saj si laureate, i plotësoi parashikimet e një pjese të madhe të opinionit.  

 Si zgjidhet laureati – Çmimi “Nobel” për letërsi i ndahet shkrimtarit i cili në lëmin e letërsisë ka krijuar “vepër të mrekullueshme me tendenca idealiste”. Çmimi për letërsi është një prej pesë shpërblimeve, i themeluar në vitin 1895 me porosinë e Alfred Nobelit*.

Shënim: Suedezi Alfred Nobel (Stokholm, 1833 – San-Remo, Itali, 1896) ka qenë kimist, inxhinier, shpikës i dinamitit dhe prodhues armësh.

*   *   *

Për emrin e fituesit debaton dhe vendos Akademia Suedeze, ndërsa emri i laureatit shpallet në fillim të muajit tetor.      

 Kah mesi i muajit shtator, emri i shkrimtarit të shpërblyer është i njohur për jurinë, i cili tanimë e ka zgjedhur njërin prej pesë kandidatëve të rrethit më të ngushtë. Megjithëkëtë, deri në shpalljen publike, emri i laureatit ruhet në fshehtësi të madhe, d.m.th. mbahet sekret. 

 Gjysmë ore para publikimit zyrtar të emrit të laureatit, sekretari i Akademisë Suedeze, e thërret fituesin me telefon, për t’ia treguar lajmin.      

Numri i laureatëve të deritashëm – Që prej vitit 1901, kur çmimi “Nobel” është ndarë për herë të parë, e deri në vitin 2022, janë ndarë 115 çmime. Duke qenë se në vitet 1917, 1966 dhe 1974, çmimi u është ndarë nga dy laureatëve, atëherë del se në periudhën e viteve 1901-2022, me “Nobelin” për letërsi janë shpërblyer gjithsej 118 shkrimtarë. Prej tyre, 17 janë femra. Femra e parë që e ka marrë këtë shpërblim është prozatorja suedeze Selma Lagerlof (Selma Lagerlöf, 1858-1940), në vitin 1909, ndërsa e fundit është prozatorja franceze Ani Erno (Annie Ernaux, 1940- ) – në vitin 2022. Çmimi nuk është ndarë 7 herë: në vitet 1914, 1918, 1935 dhe 1940-1943.        

Dy laureatë në të njëjtin vit – Në vitin 1917, fitues të “Nobelit” ishin poeti dhe tregimtari danez Karl Adolf Gelerup (Karl Adolph Gjellerup, 1857-1919) dhe shkrimtari danez Henrik Pontopidan (Henrik Pontoppidan, 1857-1943).

Në vitin 1966 laureatë ishin shkrimtari izraelit Shmuel Josef Agnon (1888-1970) i cili   shkruante në gjuhën hebraike dhe në jydish (jüdisch), ndërsa fituese tjetër ishte poetja e shprehjes gjuhësore gjermane Neli Zaks (Nelly Sachs; Berlin, 1891 – Stokholm, 1970), Gjermani-Suedi. Kjo ka shkruar në gjuhën gjermane. 

Në vitin 1974 laureatë ishin prozatori suedez Eivind Junson (Eyvind Johnson, 1900-1976) dhe poeti e prozatori suedez Hari Edmund Martinson (Harry Edmund Martinson, 1904-1978).

*   *   *

Edhe pse çmimi “Nobel” jepet për veprën jetësore të shkrimtarit apo të shkrimtares, disa shkrimtarë e kanë fituar në saje vetëm të një vepre në të cilën komiteti i ndarjes së çmimit ka gjetur vlera. 

Për shembull, novelisti dhe romancieri rus me prejardhje kozake, autodidakt, Mihail Aleksandroviç Shollohov (1905-1984) është vlerësuar për romanin “Doni i qetë”, 1-4, 1928-1940*. Tematika e veprës është “lufta dhe paqja” në mjedisin kozak në vitet 1914-1917. Prozatori gjerman Tomas Man (Thomas Mann, 1875-1955) është vlerësuar me “Nobelin” për veprën “Budenbrokët” (Buddenbrook, 1901) – kronikë romaneske e një familjeje patricësh e cila në kontakt me artin dhe me kulturën shpirtërore, vjen në përfundim për rënien e vet. Prozatori amerikan Ernest Heminguej (Ernest Hemingwey, 1899-1961) u vlerësua për romanin “Plaku dhe deti” (The Old Man and the Sea”, 1952) etj.       

Shënim: Romanin “Doni i qetë” të Shollohovit, avangarda e ka flakur dhe e ka quajtur “roman katundarësh”. Më vonë vepra zgjoi dilema për autorësinë e Shollohovit autodidakt, për të cilin u tha se kinse e ka përpunuar dorëshkrimin e tjetërkujt.       

*   *   *

  Asnjë shkrimtar nuk është shpërblyer me çmimin “Nobel” për letërsi më tepër se një herë. 

Në vitin 1931 çmimi “Nobel” është ndarë postum, d.m.th. pas vdekjes së autorit. Kjo ka ndodhur vetëm një herë. Në vitin 1974, me Statutin e Fondacionit të “Nobelit” u përcaktua se ky çmim nuk mund të ndahet pas vdekjes së autorit. 

Prej 115 laureatëve, shpërblimin nuk e kanë marrë dy autorë. Poeti dhe prozatori rus Boris Leonidoviç Pasternak (1890-1960) e mirëpriti çmimin, por pastaj, nën trysninë e shtetit (Bashkimit Sovjetik), u detyrua ta refuzonte.

 Në anën tjetër, romancieri, filozofi, dramaturgu dhe kritiku francez Zhan-Pol Sartrë (Jean-Paul Sartre, 1905-1980) çmimin “Nobel” e refuzoi vullnetarisht, duke qenë kësisoj konsekuent në refuzimin e të gjitha nderimeve zyrtare.  

*   *   *

Refuzimi i çmimit “Nobel” – Më 22 tetor, Instituti i “Nobelit” bëri të ditur se fitues i çmimit “Nobel” për letërsi për vitin 1964 është filozofi dhe shkrimtari francez Zhan-Pol Sartrë (Jean-Paul Sartre). Sartri çmimin e refuzoi. Kjo shkaktoi habi në publik, për arsye se  ishte rasti i parë që dikush e refuzonte “Nobelin” vullnetarisht. Përpos famës, “Nobeli” i sjell laureatit edhe një shumë të konsiderueshme parash. Refuzimin e çmimit Sartri e ka sqaruar në gazetën franceze “Le Figaro”. 

Midis tjerash, ai thotë: 

“Më vjen keq që akti im shkaktoi skandal në opinion. Çmimin e refuzova për arsye se shkrimtari duhet të mbetet i pavarur nga institucionet që i ndajnë ato. Nuk dua që çmimi “Nobel” të më transformojë dhe të zgjojë asociacionin për institucionin e Akademisë Suedeze. Çmimi ‘Nobel’ nuk i merr në konsideratë në të njëjtën mënyrë shkrimtarët e të gjitha ideologjive dhe kombeve, por i parapëlqen modelet perëndimore”.

Sartri u qëndroi konsekuent parimeve të veta. Para se t’i jepej çmimi “Nobel”, e kishte refuzuar urdhrin Legjioni i Nderit (Légion d’honneur)*. Ka thënë: “Sikur sovjetikët të ma kishin ofruar çmimin “Lenin”, do ta kisha refuzuar edhe atë.

Shënim: “Urdhri Kombëtar i Legjionit të Nderit” (“Ordre National de la Légion d’honneur”) është themeluar më 19 maj 1802 nga Napoleon Bonaparti (1769-1821).

Vendimi për çmimin “Nobel” është i pakthyeshëm, kështu që Këshilli i “Nobelit”, përkundër refuzimit kategorik të tij, sot e kësaj dite, zyrtarisht e konsideron Sartrin laureat të viti 1964.   

    Pjesë nga letra e Sartrit dërguar drejtorit të Akademisë Suedeze, me rastin e refuzimit të çmimit “Nobel”:

“Nuk është njësoj po qe se tekstet e mia i nënshkruaj si Jean-Paul Sartre apo si Jean-Paul Sartre, fitues i çmimit ‘Nobel’. (…) Me fjalë të tjera, shkrimtari nuk duhet të lejojë që ta shndërrojnë në institucion, madje edhe kur një e tillë bëhet në mënyrën më të ndershme, si në këtë rast.”

Teksti burimor:

 “J’ai toujours décliné les distinctions officielles. Lorsque, après la guerre on m’a proposé la Légion d’honneur, j’ai refusé (…). De même, je n’ai jamais désiré entrer au Collége de France comme me l’ont suggéré quelques-uns de mes amis (…). L’écrivain doit refuser de se laisser transformer en institution même si cela a lieu sous les formës les plus honorables comme c’est le cas.”    

Shënim: Në vitin 1973, çmimin “Nobel” për paqe, e refuzoi vullnetarisht edhe revolucionari komunist, gjenerali, diplomati dhe politikani vietnamez Le Duc Tho (1911-1990. Ky e ndante çmimin me sekretarin amerikan të Shtetit, diplomatin dhe politikanin Henri Kisinxher (Henry Alfred Kissinger, i lindur në vitin 1923, me emrin Hajnc / Heinz Alfred Kissinger; në Fyrt / Fürth, Republika e Vajmarit/Weimar; është me prejardhje hebreaike. Për t’i shpëtuar përndjekjes dhe dëbimit të hebrenjve nga Gjermania naziste, në vitin 1938 familja e tij ikën që andej dhe vendoset në Nju-Jork. Në vitin 1943 merr shtetësinë amerikane. Ka studiuar në Universitetin e Harvardit).              

*   *   *

Sipas të dhënave të vitit 2013, mosha mesatare e laureatëve të deritashëm është 64 vjeç. Laureati më i ri ka qenë prozatori dhe poeti anglez Radjard Kipling (Rudyard Kipling, Bombei, Indi, 1865 – Londër, 1936). Prej moshës gjashtëvjeçare u shkollua në Angli. N[ vitin 1882 u kthye në Indi dhe punoi si gazetar. Më pas jetoi në ShBA, në Afrikën e Jugut, në Francë dhe në Angli. Është autor i veprës “Libër për xhunglën” (The Jungle Book, 1894; The Second Jungle Book, 1985) që e shkruan në ShBA. Ky e mori çmimin në vitin 1907, kur ishte 42 vjeç. 

Laureati më i moshuar është prozatorja angleze Doris Lesing (Dorisd Lessing, pseudonimi Jane Somers; lindi në Kermanshah/Iran, 1919 – Londër, 2013). Kjo u shpërblye me “Nobelin” në vitin 2007, në moshën 88-vjeçare. Tetë fitues të çmimit kanë lindur më 28 shkurt, ndërsa shtatë fitues – më 21 maj. Në rrethin e shqyrtimit nga Komiteti i “Nobelit”, nuk hyn çdo shkrimtar i propozuar. 

*   *   *

Duhet theksuar se çmimin “Nobel” për letërsi nuk e kanë fituar shkrimtarë të njohur. Midis tyre romancieri francez, me prejardhje italiane Emil Zola (Ḗmile Zola, 1840-1902), dramaturgu norvegjez Henrik Ipsen (Henrik Ibsen, pseudonimi Brynjolf Bjarme, 1828-1906), prozatori, dramaturgu dhe publicisti rus Leon Nikolaeviç Tolstoj (Lev Nikolaevič Tolstoj, 1828-1910), romancieri francez Marsel Prust (Marcel Proust, 1871-1922), tregimtari austriak me prejardhje hebraike, i lindur në Pragë, Franc Kafka* (1883-1924), prozatori dhe poeti irlandez Xheimz Xhojs (James Joyce, 1882-1941), prozatori dhe poeti rus dhe amerikan Vladimir Vladimiroviç Nabokov* (Shën-Peterburg, 1899 – Montreux/Zvicër, 1977), tregimtari, poeti dhe eseisti argjentinas Horhe Luis Borhes (Jorge Luis Borges, Buenos-Aires, 1899 – Gjenevë, 1986), prozatori anglez Xhorxh Oruell (George Orwell, emri i vërtetë Eric Blair; Motihari/Bengal, 1903 – Londër, 1950), teoricieni, kritiku dhe romancieri italian Umberto Eko (Umberto Eco, 1932-2016). Sot e kësaj dite kanë mbetur pa u lauruar Ismail Kadareja (1936- ), prozatori brazilian Paulo Kuelo (Paulo Coelho, 1947- ), etj. 

Shënim: Duhet shtuar se në të gjallë, Franc Kafka nuk ka qenë aq i njohur. I njohur në përmasa botërore bëhet vetëm pas Luftës së Dytë Botërore, së pari në ShBA e më pas në Francë dhe gjetkë në Evropë. Me t’u bërë i njohur, shndërrohet edhe në mit.

Shënim: Nabokov është autor i romanit “Lolita” (1955), në fillim i ndaluar për shkak të përmbajtjes “pornografike”. Në këtë vepër flitet për dashurinë e një burri të pjekur ndaj “nimfetës” Lolita;  

*   *   *

Sipas Akademisë Suedeze, laureat bëhet shkrimtari që krijon vepër të mrekullueshme me tendenca idealiste.

Kriteret vlerësuese të Komitetit të “Nobelit” – Anëtarët e jurisë të Komitetit të “Nobelit”, krijimet e kandidatëve i vlerësojnë me kritere estetike. Por ka zëra që thonë se gjatë vlerësimit të veprave të kandidatëve potencialë, jo gjithmonë zbatohet kriteri i sipërthënë. Një prej kritereve të tjera të jurisë së komitetit të lartpërmendur, është edhe ai gjeografik. Laureatët e deritashëm janë nga të gjitha anët e botës: nga Evropa, nga ShBA-ja, nga Amerika Latine, nga Azia, nga India, nga Afrika, nga bota arabe, nga Australia. Laureatët u përkasin feve të ndryshme: katolike, protestante, ortodokse, judeiste, budiste, myslimane. Ka edhe laureatë ateistë. Ka laureatë që në një fazë të jetës së tyre kanë qenë komunistë, marksistë. Ka laureat siç është dramaturgu italian Dario Fo (1926-2016), i cili në vitet 1943-1945 ka qenë vullnetar në Republikën e Musolinit – Salo, te liqeni Garda. Ka laureat, si prozatori, dramaturgu dhe poeti austriak me prejardhje edhe sllovene, Peter Handke (1942- ), i cili e ka mbështetur politikën e Sllobodan Millosheviqit, të gjykuar në Hagë për krime lufte dhe krime kundër njerëzimit. Ka laureat si shkrimtari serb Ivo Andriq (181892-1975) i cili ka hartuar elaborate për shpërnguljen e shqiptarëve nga trojet e veta për në Turqi.      

Shkrimtarët e talentuar, të cilët u kanë bërë ballë regjimeve totalitare, tiranike dhe diktatoriale tërheqin vëmendjen e Akademisë Mbretërore të Suedisë. Këta shkrimtarë cilësohen dhe konsiderohen disidentë. Shkrimtari i talentuar i cili për shkak të krijimtarisë letrare të vet ka qenë viktimë e sistemit autoritar, autokratik apo stalinist, i cili ka vuajtur edhe vite burgu, sakaq vlerësohet nga juria e Komitetit të “Nobelit”. Disidentë të tillë konsiderohen prozatori rus Aleksandër Solzhenjicin (1918-2008) si dhe poeti e prozatori rus Boris Leonidoviç Pasternak (1890-1960).  

Ka zëra që thonë se Akademia Mbretërore e Suedisë, me rastin e ndarjes së çmimit “Nobel” bën edhe politikë. 

Çmimi “Nobel” u është dhënë edhe filozofëve të cilët s’kanë vepra letrare. Në vitin 1908, çmimi “Nobel” për letërsi i është dhënë filozofit gjerman Rudolf Euken (Rudolf Eucken, 1846-1926), edhe pse s’ka botuar shkrime letrare, por vetëm traktate filozofike. “Nobeli” i është dhënë edhe filozofit dhe shkrimtarit francez Anri Lui Begson (Henri Louis Begson, 1859-1941) i cili s’ka të botuar pothuajse asnjë vepër letrare. 

Në vitin 1953, me çmimin “Nobel” për letërsi u shpërblye burrështetasi dhe shkrimtari anglez Uinston Çërçill (Winston Churchill, 1874-1965). Është autor i veprave që kanë të bëjnë me luftërat dhe me historinë. Ka shkruar vetëm një roman me titullin “Savrola” (1900) dhe autobiografinë “Jeta ime e hershme” (My Early Life, 1930). Për romanin e sipërthënë askush s’ka dëgjuar. Ka shumë që mendojnë se Uinston Çërçilli çmimin “Nobel” e ka marrë për paqe dhe jo për letërsi. Për çmimin “Nobel” për letërsi, Çërçilli është nominuar 20 herë, ndërsa për “Nobelin” për paqe, është nominuar vetëm 2 herë. 

*   *   *

Shtetet e Ballkanit, si Sllovenia, Kroacia, Bosnja dhe Hercegovina, Mali i Zi, Maqedonia e Veriut, Kosova, Shqipëria, Bullgaria dhe Rumania, nuk kanë asnjë laureatë të çmimit “Nobel”.   

Çmimi “Nobel” për letërsi nuk është dëshmi e vlerave artistike të një vepre apo të opusit letrar të laureatit të caktuar.

Bie në sy se shkrimtarët e botës perëndimore përbëjnë numrin më të madh të laureatëve. Nuk është vështirë të konstatohet se qëkur ndahet “Nobeli” e deri më sot, Akademia Suedeze ua ka dhënë çmimin gjashtë shkrimtarëve suedezë. Po aq laureatë ka edhe Italia, ndërsa Spanja ka pesë fitues. Pa u shpërblyer nuk kanë mbetur as vendet e tjera të Skandinavisë, si Norvegjia dhe Danimarka, të cilat kanë nga tre laureatë. 

Për një numër të madh laureatësh të “Nobelit” për letërsi, sot shumë pak njerëz kanë dëgjuar. Për veprat e tyre, ende më pak. Për ta s’kanë dëgjuar, jo vetëm sot, por as në të gjallë të tyre. Në anën tjetër, veprat e do shkrimtarëve që nuk janë nobelistë, janë lexuar nga miliona lexues anembanë botës. Midis tjerëve, këtu bëjnë pjesë Xhorxh Oruelli (Georg Orwell), Paulo Kuelo (Paulo Coelho) etj.      

*   *   *

Për laureatët e çmimit “Nobel” thuren edhe anekdota. Thuhet se poeti,prozatori dhe dramaturgu indian i shprehjes gjuhësore bengale, Rabindranat Tagor (Rabindranth Tagore / Thakur; Kalkutë, 1861 – Kalkutë, 1941), në hotelin e Stokholmit e ka sjellë edhe dhinë e vet, për arsye se e ka pirë vetëm qumështin e saj. Shkrimtari norvegjez Knut Hamsun, mbiemri i vërtetë Pedersen, 1859-1952) marrjen e çekut të “Nobelit” e festuar në kafene. I dehur, ka tentuar t’ia dhurojë kamerierit, por ai nuk ia ka marrë. Në t’u kthyer në hotel, çeku i ka rënë në ashensor. Të nesërmen e ka gjetur mirëmbajtësi i ashensorit dhe ia ka dorëzuar laureatit. Çekun e ka humbur edhe romancieri amerikan Xhon Shtajnbek (John Steinbeck, 1902-1968), por pas tri ditëve mikesha e tij e ka gjetur në çantën e saj.

*   *   *

Laureatët e çmimit “Nobel” për letërsi sipas shteteve, përkatësish gjuhëve 1901-2022

– Francë: 10 laureatë;

– Francë: 1 laureat i cili e refuzoi çmimin;

– 1 laureat i cili ka shkruar në gjuhën frënge; është nga nëna flamane, nga babai çifut italo-egjiptian;  

– 1 laureat; shkrimtari provansal; ka shkruar në gjuhën oksitane (me theks të mprehtë);

– ShBA: 9 laureatë;

– Gjermani: 8 laureatë;

– Gjermani-Suedi: 1 laureat; ka shkruar së në gjermanisht ashtu edhe në suedisht;

– 1 laureat; çifut sefard: ka shkruar në gjuhën gjermane;

– Mbretërie e Bashkuar: 6 laureatë;

– 1 laureat; prozator anglez me prejardhje japoneze: ka shkruar në gjuhën angleze; 

– 1 laureat; dramaturg anglez, nga babai çifut: Mbretëri e Bashkuar; ka shkruar në gjuhën angleze;

– 1 laureat; Tanzani-Mbretëri e Bashkuar; ka shkruar në gjuhën angleze;  

– 1 laureat; Shën-Lucia, Karaibe; Mbretërie Bashkuar; ka shkruar në gjuhën angleze;

– 1 laureat; Trinidad-e-Tobago-Mbretëri e Bashkuar; prozator anglez me prejardhje indiane; ka shkruar në gjuhën angleze; 

– 1 laureat; nigerian; ka shkruar në gjuhën angleze;

– 1 laureat; ShBA-Mbretëri e Bashkuar 

– 1 laureat; ShBA-Kanada; ka shkruar në gjuhën angleze;

– Itali: 6 laureatë;

– Suedi: 6 laureatë;

– Spanjë: 5 laureatë;

– Norvegji: 3 laureatë;

– Danimarkë: 3 laureatë;

– Rusi: 3 laureatë;

– 1 laureat; Francë; ka shkruar në gjuhën ruse;  

– 1 laureat;  BRSS-ShBA: ka shkruar në gjuhën ruse dhe në gjuhën angleze; 

– Poloni: 3 laureatë;

– 1 laureat; Poloni-ShBA; ka shkruar në gjuhën polake;

– Irlandë: 2 laureatë;

– 1 laureat; irlandez; ka shkruar në gjuhën frënge dhe angleze;

– 1 laureat; irlandez; ka shkruar në gjuhën angleze;

– Austri: 2 laureatë; 

– Zvicër: 2 laureatë; kanë shkruar në gjuhën gjermane;

– Greqi: 2 laureatë;

– Japoni: 2 laureatë;

– Belgjikë: 1 laureat; ka shkruar në gjuhën frënge; 

– Portugali: 1 laureat;

– Finlandë: 1 laureat;

– Hungari: 1 laureat;

– RSF e Jugosllavisë (shkrimtar serb): 1 laureat;

– 1 laureat; jug-afrikane; me prejardhje hebraike, nëna angleze; ka shkruar në gjuhën angleze;

– Republika e Afrikës së Jugut: 1 laureat; jug-afrikan, me prejardhje nga emigrantë holandezë; ka shkruar në gjuhën angleze; 

 – Australi: 1 laureat; ka shkruar në gjuhën angleze;

– Kanada: 1 laureat; ka shkruar në gjuhën angleze;

– Guatemalë: 1 laureat; ka shkruar në gjuhën spanjolle; 

– Peruan: 1 laureat; ka shkruar në gjuhën spanjolle; 

– Egjipt: 1 laureat; ka shkruar në gjuhën arabe;

– Turqi: 1 laureat;

– Bjellorusi: 1 laureat; ka shkruar në gjuhën ruse;

– Izrael: 1 laureat;

– Kolumbi: 1 laureat; ka shkruar në gjuhën spanjolle;

–  Kili: 1 laureat; ka shkruar në gjuhën spanjolle; 

 – Islandë: 1 laureat; ka shkruar në gjuhën islandeze;

– Çekosllovaki/Çeki: 1 laureat; ka shkruar në gjuhën çeke;

–  Kinë: 1 laureat; 

– Tajvanez; francez i natyralizuar; Francë; 1 laureat; ka shkruar në gjuhën kineze; 

– Indi: 1 laureat; ka shkruar në gjuhën bengale;  

*   *   *

Numri i laureatëve sipas gjuhëve (1901-2022). Ndonjëri syresh ka shkruar në dy gjuhë:

Në gjuhën angleze – 30 laureatë; frëngjisht – 15; gjermanisht – 14: spanjisht – 9; italisht – 6; suedisht – 6; rusisht – 6; polonisht – 4; norvegjisht – 4; danisht – 3; në gjuhën irlandeze – 2; greqisht – 2; hebraisht –  jydish (jewish ) – 2; japonisht – 2; kinezisht – 2; finlandisht – 1; në gjuhën islandeze – 1; çekisht – 1; portugalisht – 1; hungarisht – 1; serbisht – 1; turqisht – 1; arabisht – 1; në gjuhën bengale – 1.

*   *   *

Laureatë me prejardhje hebraike – Me prejardhje hebraike janë 9 laureatë. Ndonjëri prej tyre e ka çifut vetëm njërin prej prindërve. Kanë shkruar në gjuhën hebraike, në jydish (jewish), në anglisht, në frëngjisht, në gjermanisht: 

– Poeti dhe prozatori rus me prejardhje hebraike Boris Leonidoviç Pasternak, (1890-1960); BRSS/Federata Ruse; kurrë s’është marrë me tema çifutësh. Ka shkruar në rusisht; laureat i vitit 1958; 

– Shkrimtari izraelit Shmuel Josef Agnon (1888-1970), Izrael. Ka shkruar në hebraisht–jydish; laureat i vitit 1966;  

– Prozatori amerikan, bir i emigrantit çifut të ardhur nga Rusia në Kanada, Sol Bellou (Saul Bellow, 1915-2005); Kanada-ShBA. Ka shkruar në anglisht; laureat i vitit 1976; 

– Prozatori çifut Isak Jiçok Bashevis Zinger (Isaac Jichok Bashevis Singer; Radzymin/Poloni, 1904 – Miami/ShBA, 1991), Poloni-ShBA. Ka shkruar në jydish–hebraisht; laureat i vitit 1978; 

– Tregimtari, dramaturgu dhe eseisti me prejardhje nga Bullgaria, Elias Kaneti (Elias Canetti, 1905-1994). Çifut sefard me shtetësi britanike; Bullgari-Austri. Ka shkruar në gjermanisht; laureat i vitit 1981;  

– Poeti, dramaturgu dhe eseisti rus me prejardhje hebraike autodidakt, Josif Brodski (Josif/Joseph Aleksandrovič Brodsky; Leningrad, 1940 – Nju-Jork, 1996), BRSS/Federata Ruse-ShBA. Ka shkruar në rusisht dhe në anglisht; laureat i vitit 1987;

– Prozatorja jug-afrikane me prejardhje hebraike, nga nëna angleze, Neidin Gordimër (Nadine Gordimer, 1923-2014), Republika e Afrikës së Jugut. Ka shkruar në anglisht; laureat i vitit 1991; 

– Dramaturgu anglez, nga babai çifut, Harold Pinter, pseudonimi David Baron (1930-2008), Mbretëri e Bashkuar. Ka shkruar në anglisht; laureat i vitit 2005;  

– Romancieri francez, bir i aktores flamane dhe i çifutit italo-egjiptian, Patrik Modiano (Patrick Modiano, 1945-), Francë. Ka shkruar në frëngjisht; laureat i vitit 2014. 

            Xhelal Zejneli

PER FQINJIN dhe TJETRIN SIPAS BURIMET MESJETARE E KRONISTËVE TË KOHËS

by

Paragjykimet dhe arbitrarja mbi të huajt. Shembuj mbi popullatat e Adriatikut lindor

“Mos i kritikoni të tjerët që të mos ju kritikojë Zoti, sepse kritika juaj do t’ju kthehet dhe ju do të mateni me të njëjtën masë që ju i matni të tjerët.”- Pasi që për të ekzistuar secili identifikohet në raport me tjetrin, fqinjët janë shënjestra e parë, të cilën kombet mundohen ta karakterizojnë sipas nevojës së tyre vetanake për ta treguar veten.

Prof. Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies – Budapest

Një konsultim i thjeshtë me fjalorin, për termin “i huaj” tregon sa është i larmishëm, kompleks dhe shumëformësh perceptimi i “tjetrit”. Ky term mund t’i emërojë kombet ndërmjet tyre apo ato që nuk i përkasin grupit të cilit i referohet, njëkohësisht i huaji mund të emërojë një alter të njohur apo përkundrazi të panjohur. Pasi që për të ekzistuar secili identifikohet në raport me tjetrin, fqinjët janë shënjestra e parë, të cilën kombet mundohen ta karakterizojnë sipas nevojës së tyre vetanake për ta treguar veten. Kështu, historianët romakë kanë lavdëruar vlerën e disa armiqve të tyre për ta forcuar më mirë imazhin e vet si ngadhënjimtarë. Në kohët tona, një pjesë e madhe e barcoletave popullore thuren kinse mbi “karakteristikat” e kombit fqinj, barcoleta që shpesh nuk janë në favor të tyre. Për shembull, për të treguar individë jo të shkathtë dhe pak inteligjentë, francezët tregojnë barcoleta mbi belgët, kroatët mbi boshnjakët, shqiptarët e Shqipërisë e të Kosovës për njëri-tjetrin, etj, dhe reciprokisht boshnjakë e malazezët, dy kombe qëtregohen si përtacë. Grekët thuhet se janë homofilë, dhe skocezët njihen për kopracinë e tyre. Përveç barcoletave të buta mbi këta të huaj-fqinjë, raportet me fjalë me tendencë përçmuese pa të keqe, lindin për shembull sipas zakoneve të kuzhinës, kështu që anglezet i thërrasin francezët “frogs” dhe reciprokisht francezët i quajnë anglezët “rosbeef”.

Përceptimi i tjetrit, i të huajit, sjell kështu gjatë gjeneratave një numër të mirë stereotipash. Vetë termet “i çuditshëm” dhe “i huaj” na vijnë nga Mesjeta (shek XII dhe XIV, nga latinishtja extraneus.) Me afirmimin e gjuhëve të vendit, dhe popullarizimin e të të shkruarit, ky term vjen pas termit latin i cili përdorej në të gjitha tekstet zyrtare të Mesdheut verior,  forenses (italianët kanë termin straniere nga extraneus, kurse anglezët, kanë mbajtur një formë të përafërt, foreigner). Koncepti i shtetit-komb ishte i panjohur gjatë periudhës mesjetare dhe, vetëm përkatësia një mjedisit kulturor, fetar apo gjeografik mundësonte dallimin e kombeve në mes vete. Qoftë për Statutet e qyteteve dalmate dhe shqiptare, qoftë për komunat italiane, i huaji, forestiero, është ai i cili “vjen nga jashtë”, ai i cili nuk vjen nga bashkitë dhe nga rrethi i tij, kështu që, në pikëpamje juridike, nuk i gëzon të drejtat qytetare. Për këtë arsye, dëshirojmë të kthehemi mbrapa në kohë duke shikuar disa dëshmi lidhur me ata që i përkasin një bote tjetër dhe mbi formimin e ideve në Mesjetë, së pari në pellgun mesdhetar në përgjithësi, dhe pastaj, nëpërmjet disa përshkrimeve të popullatave prezente, në bregun adriatik lindor.

Popullata mesjetare ka qenë shumë mobile. Nisjet për kryqëzata, delegacionet diplomatike dhe kishtare, aksionet ushtarake, udhëtimet e miqve të zanatit dhe të afaristëve kanë qenë raste të shumta për t’ia rrëfyer aventurat e veta të huajit, për të përpiluar raporte për mbretin e tyre, për të kaluar net të gjalla rreth vatrës. Njëri nga shembujt më të njohur të rrëfimeve të udhëtimit është “Libri i mrekullive” i Marko Polos. Sipas historianit Henri Bodet, relacionin me tjetrin evropianët e kanë krijuar sipas dy skemave. E para përmban afrimin e tjetrit, politik, ushtarak dhe socioekonomik. Raporti i dytë dominohet nga një gjendje shpirtërore që bashkon imagjinatën, vëzhgimin dhe përvojën. Ky raport krijon një realitet mitik. Në Mesjetë, dy elemente janë të rëndësishme për të kuptuar gjendjen shpirtërore mesdhetare perëndimore. Në njërën anë, ajo bazohet mbi një mit parahistorik të “fisnikut të egër” duke i akorduar presupozimet pozitive “primitive”, ai shquhet nga shpirtmirësia kristiane, gjë që e shtyn ta ketë një shikim pozitiv vis-a-vis tjetrit. Kështu, kur në shekullin VIII, Spanja visigote pushtohet nga arabët, kronistët e parë të krishterë shpjegojnë pushtimin si një dënim të Zotit për mëkatet e e të krishterëve, siç janë mendjemadhësia, herezia, epshi, etj. Ata do të shprehin interesimin ndaj arabëve dhe islamit vetëm atëherë kur të binden se pushtimi nuk është një epifenomen, por që muslimanët në gadishullin iberik po vendoseshin për një kohë të gjatë. Për shkak të nevojës, teologët e krishterë duan të njohin Kuranin dhe doktrinën e Muhametit për ta drejtuar më mirë një polemikë me kolegët muslimanë dhe për ta mbrojtur kristianizmin. Imazhi i tjetrit është bërë kështu edhe më kompleks për shkak të nevojës mbrojtëse. Edhe e kundërta është e vërtetë. Gjatë luftës së vitit 1571 në mes të Venedikut dhe Portës së Lartë, Giovanni Battista Giustiniano tregon një pjesë të ngjarjeve në Ditarin e tij. Kështu, dy murgj zihen peng afër Zarës nga ushtria otomane. Njëri nga murgjit, Franizzo, tregon ”legjendën e shenjtorëve të tyre dhe Turqit dëgjojnë, të mahnitur. Njëri nga ta, i cili është ipeshkvi i tyre thotë që Mesia ishte miku i Profetit Muhamet dhe që Muhametit ia donte të mirën.”

Libri i Amin Malufit, Kryqëzatat  nga vështrimi i arabëve, mundëson kuptimin më të mirë të perceptimit të kristianëve nga bota arabe gjatë një periudhe gjithashtu konfliktuoze. Kuptojmë, në mes të tjerash, se termi “të huajt” në botën e Lindjes së Afërt, përfshin para së gjithash jobesimtarët, bile më shumë dallimin në mes të kombeve. Gjithashtu besimtarët, myslimanët flasin për humbjet ushtarake (përveç ndarjeve të brendshme në mes të vetë shefave të shteteve) si një vullnet i padepërtueshëm i Perëndisë. Për t’i përshkruar kryqtarët gjatë masakrës të qytetit Maare në dhjetor 1098, kronisti Ussama Ibn Munquidh, i lindur tri vjet para kësaj ngjarjeje, flet me fjalë të ashpra “Të gjithë ata që pyetnin për frankët shihnin në ta shtazë të egra superiore në kurajo dhe në flakë luftarake, por asgjë më shumë, ashtu si shtazët që janë superiore për nga forca dhe dhuna.” Kronistët dhe historianët dëshmojnë edhe për arrogancën, fanatizmin dhe egërsinë e frankëve. Në vitin 1140, Ussama, kësaj radhe si dëshmitar okular, sheh  i tmerruar praktikën e ordalisë-gjykimet e ndryshme të Zotit me hekur, ujë apo zjarr, si në Jerusalem, kurse për arabët e shekullit XII drejtësia është një procedurë serioze që përmban aktakuzën, mbrojtjen, dëshmitë dhe aktvendimin mbi dënimin, në përputhshmëri me Kuranin. Pushtuesit perëndimorë janë për ta asgjë më shumë se barbarë.

Brenda Evropës perëndimore, “barbarët” shpesh janë të tjerët. Liber Sancti Jacobi i shekullit XII i përshkruan galicienët si “më afër kombit tonë francez se të racave të paditura të Spanjës”. Më gjerësisht, barbarët janë kombet jashtë Evropës Perëndimore, si baskët, galët, irlandezët dhe sllavët. Në botën arabe, paragjykimet ekzistojnë gjithashtu. Mund të citojmë si shembull sociologun dhe historianin e ditur Ibn Khaldun (1332-1406). Edhe pse është me origjinë jugarabike, i lindur në Tunis, i lavdëron berberët në Prolegomenet e tij dhe insiston mbi superioritetin e civilizimit të Spanjës myslimane, kurse ka një paragjykim të fortë kundër arabëve. Megjithatë në Muqaddimat e tij, të hartuar në vitin 1377, shkruan që “Zoti është arab” dhe kristianët nuk kanë tjetër mundësi veçse të konvertohen. Edhe më zi, pavarësisht nga paanshmëria që ai mundohet ta mbajë, megjithatë tregon paragjykime të mjedisit të tij dhe të kohës së tij, gjë që e shpjegon mendimi i tij për zezakët: “Eshtë një njerëzim inferior, më afër shtazëve budallaqe [se  njerëzve].” (I, kap. II, nr. 23). Po aq sa egërsia e supozuar e kryqtarëve mund të shpjegohet nga ana e tyre përdorimi i dhunshëm i armëve, sa kemi në këtë citim, një gjykim krejt arbitrar. Koncepcion i “tolerancës” është krejtësisht i ri në botën mesjetare dhe gjykimet e vlerave fitohen më pak nga halli i objektivitetit, se sa nga një a priori të bazuar mbi përkatësinë religjioze, kulturore, bile edhe politike.

Imazhi i një vendi të pasur dhe me bollëk tërheq valë të migrimit të popullatave në kërkim të një të ardhmeje më të ndritshme. Kështu Felix Italia  tërheq kroatët dhe shqiptarët qysh në shekullin e XIV. Bashkësi kombëtare vendosen dhe sjellin me vete stereotipe:” Sllavonët (kroatët) janë të gjithë burra të rinj të fortë, pak të trashë, shpesh me mjekër dhe sy të zi, shumë të ndryshëm nga ata anglezë të cilët i kanë sytë e zbehtë dhe hundën fort të gjatë.” I huaji shpesh supozohet të jetë një shkaktar i problemeve dhe burimi i të gjitha të këqijave – asgjë nuk ka ndryshuar nga këto mendime as në kohët tona – gjë që i mundëson kronistit Monaldo Leopardi të mendojë në Annali di Recanati– se shqiptarët “janë një popull që i tejkalon të gjithë popujt e njohur deri më tani për vrasjet, vdekjet dhe infeksionet, i cili gjithmonë ka sjellë murtajën në qytetin e Recanatit (…)” Por, kontributi pozitiv i këtyre po të njëjtëve imigrantë është evident dhe kronisti i cituar më herët detyrohet të pranojë se shqiptarët “kanë kontribuuar shumë për përmirësimin e kulturave në fshatrat tona, të cilat, përpara, ishin gati të paditura.”

Imazhi shpesh diktohet nga narratori dhe nga qëllimet e tij. Kështu, një satirë bizantine e shekullit XV, e quajtur Mazarine, i quan shqiptarët si hajna dhe qenie të dhunshme, gjë që tregon Julian Amery në poemën e tij, Songs of the Eagle në shekullin e XX, në të cilën shqiptarët dalin si të pamposhtshëm dhe krenarë, xhentëlmenë të mëdhenj, po edhe dhe si hajdutë të mëdhenj, që vëjnë nderin para burrërisë. Kronisti Dukas gjithashtu i shekullit XV, në Historia Turco-Byzantina i cilëson shqiptarët si një racë barbare, duke i vënë në një pozitë si kombet e tjera të Ballkanit, të konsideruar si derra apo qenë. Sa i përket kësaj, njëra nga kënget e para epike shqiptare vështirë do ta mbronte të kundërtën kur mësojmë se narratori fillon duke u lavdëruar me këto fjalë “Hapa Derën e Shllavunit…vodha e vashëzën m’shtrat.” Përkundrazi, murgu dominikan Gulielm Ade, apo i quajtur ndryshe edhe Pseudo-Brokardus, provon të tregojë dominim të tepruar të ortodoksëve serbë në shekullin e XIV dhe mbron shqiptarët, që dalin kësaj radhe trima dhe heronj të mirë. Ata, sipas një anonimi të vitit 1571, pra shqiptarët, dhe veçanërisht ata të Ulqinit, nuk i donin të huajt, për shkak të disa emocioneve që ishin të inspiruar nga të hequrit dorë të Medesë nga Zhazoni, dhe gjejmë këtu një përzierje në mes të mitologjisë dhe arsyes politike. Vërtet Giovanni Battista Guistiniano, në vitin 1553, shpjegon se emri latin i Ulqinit ishte Olchynum, pastaj Colchynium sipas popullit të Colcive, sepse themeluesit e parë të qytetit kishin ardhur nga Colshii, një vend në veri-lindje të Mesdheut, mbasi kapiten të tyre kishin pasur Absirtin, ardhur për t’u hakmarrë për Medenë. Giustiniano ka pak fjalë për përshkrimin e popullatës. Megjithatë ai nënvizon se qyteti i Ulqinit është i një rëndësie të madhe për domenin e Shqipërisë, i banuar nga një popull antik ende pak i nënshtruar ndaj turkut. Kjo popullatë përbëhet nga grupe të tëra të ardhur nga Shqipëria dhe të cilet ende kanë shpresë se do të kthehen nën flatrën e Republikës së tyre. Toni që ka ai është neutral: “banorët janë të ndarë në fisnikë, qytetarë dhe bujq” (…). Përveç këtyre tri llojeve të banorëve, ka relikte të familjeve të ndershme të ardhur nga Shkodra, Durrësi dhe nga anë të tjera si familjet e Brunave, të Palmatotëve dhe Brutave, pasardhës të Mark Antonios”

Dy çështje janë më kontraverze: në njërën anë “endacakllëku” i supozuar i shqiptarëve dhe, në anën tjetër, feja e tyre. Mbi pikën e parë, një kronikë anonime, Anonymi descriptio Europae Orientalis, e vitit 1308, pohon se shqiptarët nuk kanë as qytete as kala, që banojnë nëpër çadra dhe ndërrojnë vendbanimet vazhdimisht. Gjithashtu autori thotë se disa regjione të Shqipërisë, si Këlcyra, Tomori, Pulati dhe Dibra u janë nënshtruar shqiptarëve endacakë. Ai bie në kundërshtim me vetveten kur thotë se Durrësi është i tyre dhe në zonat që ata kanë pushtuar, zotët shqiptarë jetojnë aty dhe nuk lëvizin kurrë. “Endacakllëku” i menduar i shqiptarëve në shekullin e XIV, për të cilin don të dëshmojë autori anonim del në të vërtetë si një interpretim i tepruar i lëvizjeve të migrimeve shqiptare kah perëndimi qysh prej vitit 1280, për shkak të varfërimit të qyteteve dhe të mjerimit në fshatra. Duke mos shikuar me distancë këto lëvizje, anonimi sjell një ide të gabuar mbi fenomenin e migrimit shqiptar gjoja për ta asimiluar popullatën me endacakë. Në mënyrë të tërthortë kjo demantohet nga rrëfimi i udhëtimit i murgut britanez Simon Simeonis të vitit 1322, që tregon se shqiptarët jo që nuk janë endacakë, por edhe se kanë zakone krejtësisht të ngjashme me grekët.

Pika e dytë, do të thotë besimi fetar i shqiptarëve në shekullin e XIV, u ka sjellë më shumë telashe kronistëve të kohës. Autori i përshkrimit anonim thotë se në zonat e Shqipërisë qendrore, banorët nuk janë “as vetëm katolikë, as vetëm skizmatikë” dhe  “nëse dikush do të shkonte që t’ua sjellë fjalën e Zotit, ata do të bëheshin vetëm katolikë”.  Murgu dominikan Gijom Adam, në Directorium ad Passagium Faciendum të vitit 1332, pohon nënshtrimin Kishës Romane të banorëve të Shqipërisë; shqiptarë si latinë me prejardhje. Në të kundërtën, dhjetë vjet më herët, Simon Simeonis, mendon se “të gjithë shqiptarët janë skizmatikë dhe  krejt të njejtë me grekët sa u përket riteve, kostumeve dhe zakoneve.” Dy shekuj më vonë, pas shpalljes së aktit të Bashkimit, me koncilin e Firencës në vitin 1439, kur një shumicë kishtarë dhe njerëz të popullit në rajonet greke, Epir dhe Thesali, refuzojnë t’i bashkohen doktrinës latine, Dukas ngazëllen: “Populli, i ashpër dhe armik i së bukurës, kjo rrënjë e hamendjes, kjo degë e lavdisë së kotë, kjo lule e  mendjemadhësisë së rremë, ky llum i popullit të grekëve, ky nënçmim i gjallë i cili urren të gjithë popujt e botës, atë që kishte ndodhur e konsideronte si të pavlefshme.” Këto mendime të mprehta nga një anë dhe që tregojnë nga ana tjetër se për ta përshkruar një popullatë se sa vështirë është të kuptohen fenomenet komplekse dhe që shpesh nga ana e vëzhguesit mesjetar – pse të mos thuhet edhe atij modern, fatkeqësisht – ekziston një tendencë për ta thjeshtësuar realitetetin. Popullësia shqiptare është edhe sot një nga shembujt e rrallë të bashkëjetesës paqësore të tri feve të ndryshme brenda një kombi.

Popullësia kroate e Dalmacisë nën sundimin venedikas nuk tregohen më të mira në përshkrimet e sindikëve të Republikës, të ngarkuar me punën e raportimit të ngjarjeve në kolonitë për zotin e Venedikut. Në raportin e tij të vitit 1553, Antonio Diedo thotë se “dalmatët janë nga natyra përtacë”- gjë që thuhet edhe sot nga kroatët e viseve të tjera. Katër vjet më vonë, konti i Zarës, Antonio Mikael, nuk tregohet më i butë. I përshkruan banorët e fshatrave të Zarës si persona që nuk nënshtrohen, shumica e të cilëve janë hajdutë, pasi janë afër kufijve turq dhe të cilët më shumë merren me rrëmbime dhe me vjedhje sesa me punën e tokës. Kur flet për banorët e Splitit, në vitin 1583, kapiteni Nikola Korer thotë se janë “të fortë, krenarë, të gatshëm ta vjedhin ushtrinë e turqve.” Një rektor venedikas i ngarkon në Lettere de Rettori me një faj tjetër në kulmin e luftës së Qipros. Përveç urisë dhe sëmundjes, sipas tij, e keqja tjetër ështe se populli  nuk mendon për arsyet e vërteta të dëmeve të tij, por thotë se zoti i ka braktisur. Shumë gjëra të paligjshme bëhen, për të cilat nuk ishte mundur të ëndërrohet në kohë të tjera, por ai nuk ka zemër t’i dënojë. Banorët e Splitit janë shumë bestytë, kanë praktika bestyte dhe nuk duan t’i besojnë të vërtetës; kanë tendencë t’ia teprojnë me shumë mosmirënjohje, për çka pendohen më vonë. 

Edhe mercenarët e angazhuar në armatat dhe flotat venedikase janë objekt përshkrimi. Kur Antonio Diedo vajton sjelljen e banorëve të qarkut të Zarës, ai lavdëron cilësitë e mercenarëve kroatë, të cilët janë kalorës të mirë, që jetojnë gjithmonë jashtë vendit të tyre dhe burra të mirë nga të cilët Republika mund të presë shumë. Sa u përket vllehëve të angazhuar nga Republika gjatë luftës së vitit 1571 mbi tokën dalmate, edhe pse flitet për një bandë pijanecësh të vendosur në qytet, Antonio Giustiniano thotë se” sono brava genti e valorosa” pasi që kishin zënë rob katër spiunë turq më 21 gusht, duke precizuar “ma molto cupida e effrenata”. Venedikasit kanë shumë pak respekt për italianët. Ne vitin 1575, Antonio Giustinianino mendon se  kalatë e Kameni Ingradit dhe të Solinit, afër Splitit, janë marrë nga turqit për shkak të italianëve. Prej se roja e këtyre kalave u është besuar atyre, “ato janë marrë në mënyrë miserabël.“ Përveç asaj në Split gjendet një kompani e përbërë nga 38 ushtarë këmbësorie, italianë, të vlerësuar si “mediokër”.

Më kontraverze është pozita e uskokëve të Senjit, mercenarë të Oborrit Austriak, për mbrojtjen e territorit prej turqve. Kur venedikasit kanë nevojë për shërbimet e tyre gjatë konflikteve të armatosura me Perandorinë osmane, fjalët lavdëruese nuk mungojnë. Në vitin 1575, Antoanë Giustiniano mendon se janë “bellisima gente”, që megjithatë duhet të përcillen nga afër, sepse kanë tendenca të vjedhin dhe të vrasin posa të shkojnë në Senj. Gjashtë vjet më vonë, pushteti venedikas paguan 57 uskokë në Dalmaci dhe sindiku Basadona mendon se “nuk janë krejtësisht të panevojshëm”. Po ashtu, kur uskokët rrënojnë një fortesë turke afër kanalit të Novigradit, raportuesi venedikas Zane mendon se ky aksion është “një favor i madh për kauzën e Pushtetit të Senjorit”. Përkundrazi, kur uskokët sulmojnë forcat e luftës venedikase ose anijet e tyre tregtare,  janë përdorur fjalët më të zeza për t’i përshkruar. Njëri nga kronistët e shekullit XVII, Minuccio Minucci jep versionin e piratëve të Senjit në Historia degli Uscocchi të vitit 1602. Sipas tij, ata janë “njerëz të egjër, të lindur jo vetëm për të ecur, por edhe për të vrapuar këmbëzbathur nëpër male dhe nëpër shkëmbinj.”

Edhe turqit fqinjë janë objekt i përshkrimeve më të ndryshme, toni i të cilave ndryshon sipas raporteve politike që kanë dy fuqitë aktualisht. Raportuesit ankohen shpesh nga kryelartësia dhe nga krenaria e tyre, sikurse edhe nga mizoria e tyre. Megjithatë, gjatë periudhave të paqes, citojnë shembuj më miqësor; u drejtohen atëhere kështu “cari uomini turchi, et il glorioso Sultano.” Në vitin 1574, një rektor venedikas përshkruan anekdotën e një çifti dashnorësh në Zarë, ku vajza Maria është dalmate dhe djali, Adel, është turk. Ai e përshkruan me këto fjalë “djaloshi jo më i vjetër se tetëmbëdhjetëvjeçar, është i bukur, mban rroba të bukura, është i pasur, ka prona të ndershme dhe vjen në vendkëmbimin e quajtur pazar (…) Turqit e quajnë Adel, dhe ne Adelino bello.” Pra, në periudhë paqeje, turku fiton më shumë cilësi. Eshtë e nevojshme këtu të precizohet termi “turk” sa mund të fshehësh identitetin. Të përkujtojmë kështu se për popullatat e Adriatikut lindor nën dominimin venidikas quhet “turk” çdo qyetetar i Portës, nga cilado fe qoftë ai.  Mirëpo brenda perandorisë otomane, turku është ai i cili i përket besimit mysliman, për dallim nga qytetarët e tjerë.

Pavarësisht nga mendimet e shprehura ndaj të tjerëve, ndonjëherë arbitrare apo të bazuara, dhe jashtë kontekstit mental të mbushur me besim fetar, ajo që prek më shumë mendjen moderne është mënyra direkte, bile emocionale, dhe pa ngurrim etik me të cilën të diturit e mesjetës gjykojnë pjesëtarët e një bashkësie tjetër. Prej atëherë, prej Renesansës në Shekullin e Lumjerëve, Perëndimi është prekur  nga era racionaliste dhe fjalimet mbi tolerancën, mbi  argumentimin shkencor dhe nga motorë të tjerë për arritjen e një mendimi të quajtur “objektiv.” Tashmë duket e paparmendueshme të quhet cilido komb me emra: “shtazë të egra”, “primitivë”, dhe ajo “politikisht korrekte” kërkon përdorim të formave shumë më të buta të cilësorëve të vlerësuar si degradues ndaj ciliësdo bashkësi qoftë. Eufemizmat janë në modë: nuk thuhet më “zezak”, por “njeriu me ngjyrë”, “i verbët” por “që nuk sheh,” “Bota e tretë” për “Vend në zhvillim”, etj. Në anën tjetër shoqëria bashkëkohore ka njohur një proces të fortë të laicizimit, ku përkatësia fetare është një punë më shumë private, që luan rol, a priori, për formimin e një mendimi. Por, këtij laicizimi, zhvillimit të fortë teknologjik dhe zhvillimit të mendimit shkencor të shekullit tonë XXI, ne  vazhdojmë t’i paguajmë haraçin e ideve të fituara dhe skemave mentale që vijnë nga mesjeta.