IBALLJA  THERRET

                                    Jam e lashtë sa vetë lashtësia
                                    Vij, dhuratë  nga  perendia
                                    Kam  rritë   breza legjendar
                                    Pa  lind krishti  prodhova  ar
                                    Kam  shkri  ar, kam  shkri argjënd
                                    Para  atëdheut  nuk  vuna  as  kënd.   (Autori) 

——————————————————————————————–
Nga: Gjelosh Nikolla, Studiues.

Në veri-lindje të qytetit të Pukës gjëndet një oaz i madh,një rrafsh-naltë e rrethuar më male të larta që i japin formën e një amfiteatri gjigand natyral,në  brendësi të kësaj rrafshnalte gjëndet fshati Iballe,emër shumë i vjetër dhe i banuar  mijra –vjet para  krishtit.Në 3-4 shekujt e fundit para  Krishtit Pirustët,xehtarë të  shkelqyer, në  këtë  vend  kanë shkrirë  metale, kanë  prodhuar arin, argjëndin dhe arëmet e luftës.Pirustët në Iballe kishin kalanë e tyre ku brenda murëve të saj gjënden kisha e fisit Thaç dhe  varrezat e këtij fisi.Sa i përket periudhës kohore, Nopça ka vënë re së në vëndin që sot quhet kalaja e Skëndërbeut gjënden gjurmet e ruajtura mirë të një kampi, që autori thotë së padyshim është romak.Kjo gjëndet mbi një bregore të vogel natyrore në një lartësi prej 15 metrash e rrethuar më një pëngesë  gurësh. Rreth e qark janë  katër kulla më bastione gjysëm rrethore. Mbi sukën e ograjeve  janë zbuluar copa tjegullash dhe poça të punuar më çark si dhe një copë e thyer  unaze  bronxi, por përveç këtyre gjatë punimit të tokës janë zbuluar dhe  mbetje të tjera të lashta.

Veçantia e kësaj kalaje është së për të garantuar mbrojtjen e saj përveç murit të gurit që thamë më lartë ka qënë e rrethuar më një kanal të mbushur më ujë i cili edhe sot nuk është i mbushur(rrafshuar)plotësisht.Ekziston mundësia që kjo kala të ketë qënë para romake,e pirustve  sëpsë në vitët 50 pas Krishtit këta banor vëndas ngritën  krye  kunder romakve dhe këtë kala romaket  u detyruan  ta përforconin  për nevojat e tyrë ushtarake dhe ekonomike.Për këtë kala(kështjellë) flet dhe autori(studiuesi) gjerman Dr.Karl Patsch në vepren e tij për pirustet ”Gjëndja Ekonomike e Kulturore  e  Shqipërisë në kohën e kaluar”   përkthyer nga Karl Gurakuqi. fq .58. Brënda  rrethimit të kalasë  gjëndet  kisha e ngritur  në kohën e romakve dhe që mendohet së është e shek.v pas Krishtit.Në malin Bale që gjëndet në prëndim të fshatit Iballe edhe  sot gjënden gur furrë dhe farkë që janë përdor nga xehtaret pirust  për të shkrir metale.Iballja është e lashtë sa vetë lashtësia.

     Kjo zonë e thëllë ka arkeologji,etnografi të prekëshme më dorë dhe na thërret më të madhe mos heshtni për mua së jam përpjekur shumë,gjithë jetën, për të ruajtur ekzistëncen dhe kam derdhur shumë gjak për këtë ,kudo i gjeni gjurmet.
    Shumë studius vëndas dhe të huaj të hershëm dhe të vonë kanë kaluar nëpër Iballe dhe krahinën e saj,ku eksploruan  dhe shkruan duke lënë shënimet e tyre.Ipeshkvi Sapës Gjergj Bardhi në dok.nr.24 të dates 24/2/1632 tregon së më dt.22 korrik 1629 kam vizituar vëndin e quajtur Iballe.Më pare ka qënë abaci e pasur,tani çdo gjë  e shkatërrua,prona të grabitura etj,etj.Ata njerz nuk i binden Sulltanit as nuk i paguajn haraç.Nga kjo rezistencë dëmtohen,rrënohen njrëz dhe mërren skllav aq sa pothuaj gjysma e tyre ma, nuk ka mbet në vëndet e veta  por dhe në ditë të sodit kanë mbetur të krishtër.Po në këtë vit ka vizituar kishën e (Alshiqes,Tebrunës)Berisha e sotme,Gralishtin,Merturin,Arstin,Lëvoshën dhe Fierzën.Para vitit 1630 Iballja kishte  200 shtepi.Për qëndresën anti osmane të Iballes shkruan dhe arqipeshkvi i Tivarit Pjetër Mazreku në vitin 1633.Frang Bardhi Ipeshkv i Sapës në vizitën që zhvilloi në Iballe në qershor të vitit 1633 i rendit fshatrat e saj si më poshtë:
Apërripa e Epërme ku duhet të ketë përfëshi dhe Poravin sepse ka numër të madh banoresh dhe shtepish por që janë dhe fis Berishë. Apërripa e Poshtme që sot është e mbuluar nga liqeni i Fierzës dhe këtu ka qënë va kalimi që në kohën e romakve. Arsti(Astea) , Gralishti  që sot është lagje e Bugjonit, Fierza, Dodaj!!??. Lëvosha.  Kogjeni!!??. Merturi, Belshina, Tëbruna,  Alshiqja.Këto tre katundet fundit(Tëbruna,Belshina dhe Alshiqja) janë berishajt e sotem dhe këto kanë mbetë toponime ose lagje të vogla.Frang Bardhi në relacionin e tij derguar Kongregacionit të Propogndes Fide në qershor të vitit 1638 shkruan:Në vitin 1610 Ahmet Bej Kuka në muajin tetor mblodhi 1500 burra  më vullnet për të sulmuar fshatrat e Iballës.Por këta të Iballës u mblodhen nja 500 burra dhe e lanë armikun që të hynte në vende të ngushta e të veshtira ku nuk mundet as ikte  as të luftonte.Armiku pra mbeti në mes të atyre që mëndonte pjesërisht ti vriste dhe pjesërisht ti merrte në triumf.Kaq vrasje bënë iballasit e guximshëm duke plagosur për së largu me shigjeta deri sa u përleshen fyta-fyt më ata ushtarë të shtangur e të mundur sa që mbeti i vdekur vetë sanxhak-beu dhe shumica e ushtrisë duke shpetuar shumë pak.Këto pak katunde të Iballës  kurrë nuk ka mund ti nënshtrojë nën furinë e vetë,megjithësë pothuaj vit për vit ka derguar sanxhak-bejt dhe veziret e vetë herë më 5 mijë,here më 8 mijë,here më10 mijë ushtar për më arrit më ja shtruar furisë së vetë dhe kurrë nuk ka arritur më ju bë atyre ndonjë dëm veçsë më ju shkatërruar ato kishat e tyrë dhe më ju djeg shtëpitë që më qellim ata i kanë ndertuar më pak vleftë,d.m.th.të mbuluara më kashtë,pa mur,pa pullaz dhe pa asnjë stoli.Gjërat më vlerë dhe të nevojes i vëndosnin nën tokë dhe i fshihnin nëpër shpella.Në anën tjetër ata të Iballës i prisnin turqit që shkojnë kundra tyrë në rrugët dhe vëndet fort të ngushta dhe i vrasin e i plagosin,kështu turqit të thyer e të shkatërruar i mbulonte frika e viheshin në ikje dhe kundershtari duke ju vu në shpinë i çveshtë rrobash,armesh,kuajsh dhe çdo gjëjë.Më një fjalë deri në kohet tona janë mbajtë mire dhe mbahen dhe përjetë nuk duan më ju nënshtruar zgjedhës turke.Vetëm këtë vit kanë bërë paqe më zyrërtaret e sulltanit që munden më kaluar njëna pale të tjetra pa frikë.Më qënë së vëndet ku banojnë këta i kanë shumë të forta,shumë të ashpra,kështu edhe ata janë shumë të forte prej natyrë,e shumë të shpejtë, fluturojnë nëpër male sikur të ishin kaproj,e durojnë urinë,etjën,të ftohtit,të nxehtit dhe të gjitha vuajtjet.Nën zotrimin e turkut në Evropë nuk gjënden as nuk janë burra si këta që kaq trazim dhe kaq rrenim tu kenë sjellë turqvë sa këta popuj të Dukagjinit dhe prandaj besohet së në Evropë nuk mund të gjënden burra armësh më të mire së këta kundër turkut sëpsë 100(kësish)të tillë vlejnë 1000 turq dhe jo fshehtas ose për së largu  më zjarr por ballë për ballë dhe shpatë për shpatë një  i vetëm shkon  më guxim e futet në mes të 15-20 vetavë.Janë krejt të pa ditur në kultin e zotit sa që nuk dijnë të bëjnë as kryq,më gjithë këtë tregohen të përshpirtëshëm e të bindur dhe i mbajnë festat dhe vigjiljet.Më intëres ka folur dhe Pjetër  Mazreku  për këtë fushatë  të Ahmet-Bej-Kukës kunder Iballës.  …..Në    shtojcë të relacionit të vitit 1637 për kongregacionin  Fide Frang Bardhi shkruan….Një turk i quajtur  Mehmet Çaush nga Zadrima mblodhi një ditë 500 pushkatar gati të gjithë të krishëtërë shqiptar dhe bëri sikur do të shkonte në një vend tjetër dhe shkoji gjatë natës në( Tëbrunë)Berishë  katund i Iballës dhe dogji shtëpitë,mori 5 skllevër mëshkuj e fëmra dhe vrau 6 burra,3 prej të cilëve ushtar shumë të zotet.E bënë këtë së i gjeti të pa pregaditur Iballasit për ndryshe 100 burra të pregatitur do tua kishin dale atyre 500 vetavë….Më 27 mars 1638 Fra.Kerubini n/prefekt i misioneve françeskane në shqipëri në relacionin e tij shkruan së:Edhe këta banor të Iballës janë po ashtu si ata të Mirditës,por që të gjithë janë shumë të varfër qoftë nga plaçkitjet që kanë pësuar,qoftë së edhe janë vënde shterpë ku nuk bëhet tjetër veç së thekra dhe pas shumë mundimesh. …Më 5 gusht 1699 Gjergj Theodhri peshkopi i Zadrimës  i bënë një paraqitje të të hollësishme Kongregacionit Fide mbi gjëndjen e dioqezës së vet. Duke folur për krahinën e Pukës,lajmëron së në Iballe 8 katunde nga 10  që ka ajo krahinë janë boshatisur dhe banoret janë shpengulë në vëndet e tjera. Ja vlen të shkruhet i plotë  informacioni i Frang Bardhit për betejën e vitit  1610 sëpsë është përballuar plotësisht nga luftëtaret e Iballës(zones së Iballës)kuptohet së 500 burra armësh nuk i kishte një fshat.Duke  ju referuar rrugës që ishte më e mundeshmja nga Qafë-Mali e forcave turke  dhe duke kaluar nëpër Kryezi,kjo betejë është zhvilluar në mes të qafë-Ballçit dhe qafë-Sharit pra në luginën e Sapaçit  në vëndin e quajtur Nërlymna, dhe më të vërtetë në këtë zonë tepër të ngushtë  ushtria turke as nuk mund të luftonte as nuk mund të ikte.Një fakt tjetër që tregon së këta trima luftuan vetëm  kunder kesaj ushtrije është së në Kabash  dhe në kalanë e Micojit kishte një garnizon turk më 200 ushtar dhe së Kabashi administronte deri në Kryezi dhe detyrimisht nuk do të luftonte kundër kesaj ushtrije. Një argument tjetër së iballasit ishin vetëm në këtë bëtej është së karvanet e ushtrisë turke  mbroheshin nga forcat e ushtrisë mirditore në zonën e Bardhetit sëpsë kishte një kontrat-marrëveshje  më shtetin turk për të mbrojtur karvanet në këtë teritor të rrugës Prizëren-Shkodër.Në etnografia shqipetare Rrok Zojsi citon Frang Bardhin që në relacionin e tij të vitit 1638 e quan këtë si pjesë të malësisë.Po kështu fisi i Thaçit kapërceu drinin dhe u vëndos në Iballe;mirë po nuk arriti ta bënte këtë vend pjesë të malësisë por u bë vetë pjesë e Dukagjinit.Këtë e vëmë re edhe të Bardhi në relacionin e tij të vitit 1632 ku thotë;vizitova Dukagjinin,vëndin e quajtue Iballia duke e konsideruar këtë popullësi si të veçantë nga ajo e Dukagjinit,dhe më poshtë po në këtë relacion Bardhi quan Dukagjin vëndin ,por jo dukagjinas popullin,pikërisht siç e thotë edhe  sot populli dhe e deshmon më traditat e tija.Pra popujt e Iballës nuk janë dukagjin.Teritoret e sanxhakut të dukagjinit u zgjeruan pas pushtimit turk që d.m.th.pati një rritje artificiale më deshirën dhe qellimin e mirë  për të patur një mbeshtetje nga principata.Në zgjerimin e sanxhakut të Dukagjinit ndihmoj dhe zbatimi i kanunit të Lekë Dukagjinit sëpsë pushtimi turk e njohu si ligj,prandaj shumë  krahina u quajtën dukagjin.Eshtë  e vërtetë së edhe sot në krahinat tona kanë mbetë  shumë toponime Dukagjin sa që as pushtimi turk nuk mundi ti heq por Sulltan Sulejmani e krijoji sanxhakun e Dukagjinit  më  qënder  në  Pejë.Një kohësisht edhe Koronelli vënë  Pejën si qënder të Dukagjinit.Ky ëmër la gjurmë të shumta si toponime të vogla vëndesh e fshatërash,por më një kuptim shumë të gjërë krahinor mbeti në krahinën e Pukës si një emertim i së kaluarës dhe që sot nuk ekziston më.Duhet thënë së asnjë herë kur pati nevojë krahina e Pukës dhe Iballës për tu ndihmuar në luftë kundër pushtuesit turk,ushtria e Lekë Dukagjinit kurrë nuk ndihmoji, vetëm ka kerkuar ushtar nga ky popull që nuk është dukagjinas.Puka i përket kultures së Komanit. ,janë zone dalmate.Në  sesionin shkecor”PUKA dhe SHKOLLA”i mbajtur në vitin 1978 për kryengritjen e malësorve kundër pushtuesit turk në vitët 1876-1877 në kumtesën e tij një pseudo-historian për rezistëncën e popullit të Iballës nuk flet asnjë fjalë por në fund harron dhe thotë: ”Edhe në shumë fshatëra të Pukës u kryen operacione ndëshkimore,veçanarisht në Iballe turqit dogjën shtëpitë e kryengritësvë,grabitën e shkatërruan pa masë”.Pse të bëntë pushtuesi këtë shkaterrim po që së Iballja nuk kishtë  marrë  pjesë  në kryengritje?!.Mos vallë është harresë e porositur?!.Në  arsh.shtetit gjëndet  një nga dokument e shumtë të cilin po e citojmë:
” Thirrëje e krahinës së Iballës drejtuar krahinës së Berishës për  veprime  të përbashkëta  luftarake kundër pushtuesit otoman”.          Iballe më 25/7/1912.
      I dashuri fis i Berishës. Krenet e Iballës po ju çojnë fal më shëndet.Haber po ju çojmë që Mali i Zi e Udha e Madhe heret  në mëngjes  që të vijnë njerzit  në Kabash.Ne Iballja më brigje kena më qënë heret në mengjës në Qafë-Mungut.Pra dhe ju Berisha të gjithë  pushkë e pa pushkë me u gjetë herët në mengjës në Qafë-Mungut,pa derman.Për ju që keni më i gjetë heret në mëngjes në Qafë-Mungut është   lidhë të Mali-Zi  Frrok Kola(Pemati),Palush Pjetra dhe Zenel Aga. (Që të tre veprimtarë  të dalluar të Levizjës Kombëtare Shqipëtare në Iballe zonë e Pukës).Pra bëhuni gati e shtrengohuni….Bënë  vaki më ardhë zabiti para hëret,rrini gati në Qafë-Mungut më poterë e më pushkë. “AQSH i RSH F.58,D.91,f.3” I dashtuni i juaj fisi i Iballës.Burrat e Iballës dhe të kesaj krahinë  janë nga ata burra që : Qeshin sinqerisht,Qajnë sinqerisht dhe të Besojnë sinqerisht, jane nga ata burra që të japin doren në këmbë dhe flasin ulur këmbëkryq, ata të shikojne drejt në sy, sa që të duket sikur po të marrin mendimet që ke në kokë, prandaj sot nga kjo zgjuarsi burrërore nuk ka asnje familje të ngujuar për gjakmarrje në zonen e Iballës apo jashtë saj dhe për ta mbrojtur lirinë ata kanë qënë gjithëmonë së bashku dhe kurrë nuk e kursyen jetën. Ky popull ka shumë patriotizëm, shumë bujari, shumë fisnikëri shumë histori atëherë pse të ketë kaq pak histori të shkruar?.Vlerat  e banorve të një  krahinë nuk ka të drejtë as kush që ti transferoj tek banoret e  një krahinë tjetër brënda as jashtë rrethit të Pukës.Historia nuk mund të bëhët më arrënime merr këtu jep atje,ky tjetërsim është i  dëmshëm dhe fyes.Iballasit dhe historija e tyrë  janë ëndë objekt i dhimëshëm i nën vleftësimëve,ndoshta dhe të qellimëshme.Studiohet dhe shkruhet  për kalanë e Zhupit në Berishë, për kalanë e Gralishtit në  Bugjon shumë mirë që shkruhet. Por në të vërtetë  janë  pika  satellite të kalasë  së Iballës,për këtë pse heshtet!?.Pra tentohet përvehtësimi i një pjesë të historisë  duke përdorur hështjen  për  vlerat dhe  kontributet në mijra vjeçare të Iballës dhe të krahinës së saj.Kështu përdorën  receta të prëgaditura në mënyrë që historia  tju vijnë përshtat deshirës për të mohuar dhe tjetërsuar.Të shkruhet historia në mënyrë horizontale është baras mohim dhe shkatërrim i saj,nuk paraqet realitet dhe e shëmton  atë, historinë. Vertikalizimi i të shkruajturit të historisë  është  domosdoshmëri e pasqyrimit të realitetit të vlerave dhe  jo vetëm të një krahinë, por edhe të mbarë kombit.

Nikolin Kurti/

Një rol vendimtar në sjelljen historike të shqiptarëve ndaj hebrenjve ka luajtur toleranca e mirënjohur ndërfetare të shqiptarëve por dhe sjellja e tyre ndaj të huajve, sidomos në kohë rreziku. Njëri ndër dëshmitarët mosekzistimit të antisemitizmit në Shqipëri ishte Herman Bernshtajn, edhe vetë hebre, i cili ishte ambasador i ShBA në Shqipëri nga viti 1930 deri në vitin 1933. Bernshtajn shkruante se: “Në Shqipëri nuk gjen dot as edhe një gjurmë të vetme të çfarëdo diskriminimi kundër hebrenjve, për arsye se Shqipëria është njëri ndër vendet e rralla në Evropën e ditëve të sotme ku nuk ekzistojnë paragjykimi dhe hasmëria fetare, megjithëse shqiptarët vetë janë të ndarë në tri fe”.  Gjurmët e shpëtimit gjenden në qytetet e fshatrat e Mitrovicës, Prishtinës, Gjilanit, Deçanit, Pejës, Gjakovës, Shkodrës, Tiranës, Beratit, Krujës, Kavajës, Durrësit, Elbasanit, Librazhdit, Korçës, Dibrës, Burrelit, Fierit, Lushnjës, Vlorës, Delvinës, Përmetit, Gjirokastrës, etj. Hebrenjtë drejtoheshin drejt Shqipërisë e tokave shqiptare, sepse e dinin se aty si nga populli ashtu edhe nga qeveria nuk kishte përndjekje të tyre, nuk kishte kuota pranimi, nuk kishte përbuzje fetare apo kombëtare, nuk kishte gjenocid ndaj kombeve të tjerë. Sipas regjistrimit të popullatës në vitin 1931, Shqipëria kishte 200 hebrenj. Sipas dokumentimeve, Kosova kishte para Luftës së Dytë Botërore rreth 600 hebrenj, të cilët shpëtuan duke u zhvendosur në Shqipërinë Qendrore. Në përgjithësi, numri i hebrenjve të shpëtuar në Shqipëri arrin të paktën 3164 vetë. Shqiptarët i shpëtuan hebrenjtë pa më të voglin interes, pa më të voglin kusht, pa më të voglin përfitim apo shpërblim. 

Një vështrim mbi praninë hebraike në Shqipëri

Në vitet e luftës, sytë e hebrenjve u drejtuan nga Shqipëria, sepse, midis Shqipërisë dhe hebrenjve ishin vendosur marrëdhënie të ndërsjella, që në mijëvjeçarin e dytë, para erës së re, pra, qysh në kohën e ilirëve. Ishin marrëdhënie tepër miqësore dhe korrekte, që lanë gjurmë  reciproke, në marrëdhëniet e mëvonshme, ndërmjet dy popujve. Për këto marrëdhënie, flasin shkrime të autorëve antike  si: Apollodari, shkrimtar i madh grek, i shekullit të dytë, para Krishtit, Gjeografi Scymi, Zaharia Majani, historiani Meillet dhe Kohen, apo Josph Flavius, historian i shekullit të parë, etj., si dhe një sërë botimesh të huaja, që flasin për përhapjen e hebrenjve, nëpër Ballkan dhe në Shqipëri, si dhe për ndikimet e ndërsjella, midis tyre. Të tilla ishin edhe marrëdhëniet, me grupin e parë të hebrenjve, që zbritën në tokën shqiptare, në vitin 70-të, të erës sonë. Ishin një grup i marrë peng, nga Perandori Romak Titus, që pas një lufte pesëvjeçare  e pushtoi Izraelin dhe i mori, si shenje të fitores dhe për t’i përdorur si skllevër. Mirëpo, njëra nga anijet u përplas në bregdetin tonë të Jonit nga dallgët e detit, në zonën e Sarandës dhe u vendosën në fshatin Fterrë.

Prania e hebrenjëve në Shqipëri dokumentohet që në fillim të shek. XIV. Në vitin 1322, udhëtari anglez Symeon Symeonis qëndroi në Durrës, ku njoftoi praninë e një komuniteti “hebrenjësh dinakë” (prefidis hebreis). Mbi madhësinë e këtij komuniteti thotë diçka më shumë një dokument i mëvonshëm, i vitit 1401, sipas të cilit në Durrës kishte pak familje hebrenje, edhe këto të varfra (judei habitatores Durachii, quia suia sunt paupers et pauce familiae).

Hebrenjë dalloheshin si tregtarë. Ata luanin një rol të rëndësishëm në trafiqet tregtare që zhvilloheshin nga dhë për në Durrës. Këtë lë të kuptojë një dokument i vitit 1319, i cili bën fjalë për një tregtar hebre, që nëpërmjet manipulimit me çmime më të ulta (10 hyperperë, përmasë qindshe), kishte pushtuar tregun e kripës në qytetin e Durrësit, duke ringjallur mërinë e qeveritarit anzhuin të qytetit, që pretendonte monopolin në këtë sektor. Të njëjtin aktivitet ushtronin vite më parë, më 1281, dy tregtarë hebrenj nga Durrësi, Michel e Leon de Chura Chalia.  

Disa nga hebrenjtë e arsimuar fituan besimin e zotërve feudalë dhe morën funksione të rëndësishme. Në vitin 1398, despoti i Vlorës Merksha, kishte angazhuar si njëri të besuar e ambasador të vet hebreun vlonjat, Davidin, që përndryshe ushtronte zanatin e tregtarit. 

Strehim dhe mikpritje gjetën në tokën shqiptare edhe grupet e mëdha, që erdhën në fund të shekullit të 15- të, të përndjekur nga inkuizicioni spanjoll dhe portugez dhe u vendosën kryesisht, në Vlorë, Berat dhe Elbasan. Një pjesë tjetër u vendosen në trojet shqiptare të përtej kufijve shtetërorë, si  në Prishtinë, Prizren, Gjakovë, Shkup, Manastir dhe në Selanik. Një numër i vogël erdhën edhe në Durrës, Lezhë, Danje e Gjirokastër. Regjistri osman i pronave dhe i popullsisë i sanxhakut të Vlorës i vitit 1519-1520: sipas tij, vetëm në qytetin e Vlorës, me gjithsej 1558 familje, në atë vit kishte 528 familje hebreje, krahas 945 familjeve të krishtera e 85 muslimane.       

Grupe te tjera hebrenje erdhën në gjysmën e dytë, të shekullit të 19-të, dhe në gjysmën e parë të shekullit 20-të. 

Tema e shpëtimit të hebrenjve në Shqipëri mbeti e rezervuar deri vonë, për shkak të qendrimit politik që Tirana zyrtare mbante kundër Izraelit, si “aleat i superfuqisë atlantike”, megjithëse, paradoksalisht, qeveria e E. Hoxhës e pati njohur ndër të parët në rrugë diplomatike formimin e shtetit të ri të hebrenjve në territorin e sotëm qysh në vitin 1948. Kjo temë u hap disi, por me shumë kujdes, vetëm në fillimin e viteve 1980, kryesisht si evokim i traditës shqiptare të mikpritjes dhe shpëtimit të të huajve në kohë rreziku. Më gjerësisht ajo u hap pas ndryshimeve politike në fund të viteve 1980.  

Shpëtimi i hebrenjve në Shqipëri u bë për së pari objekt studimi nga studiues anglo amerikanë, si Bernd Fisher e Noel Malcolm; pastaj dhe nga studiues italianë, si Michele Sarfatti; nga Memorial Museum of Holocaust e Yed Vashem. Forumit Nërkombëtar të Holokaustit (Stokholm, 2000), miratimi i ligjit për shpalljen e “Ditës së Kujtesës” (2004); kushtuar rolit të Shqipërisë për shpëtimin e hebrenjve (2005), si dhe tani se fundmi organizimi i ekspozitës “Besa-a bonour code of Albanians” në Juruzalem (nëntor 2007); nxitën një cikël të ri kërkimesh dhe studimesh. Në vitin 2014, Prof. Dr. Shaban Sinani ndërmerr një studim tërësor rreth kontributit shqiptar në shpëtimin e hebrenjëve, të botuar në librin “Shqiptarët dhe hebrenjtë”, i cili është një kontribut me shumë vlerë për të ndriçuar marrëdhëniet shqiptaro-hebraike gjatë shekujve dhe sidomos gjatë Luftës së Dytë Botërore, kur makineria naziste e luftës i pati dënuar hebrenjtë me vdekje. 

 Konvertimet e hebrenjëve në katolikë

Kur retë e zeza të dëbimit dhe vdekjes ranë mbi hebrenjtë në Europë, shqiptarët trima i ndihmuan ata të shpëtonin nga fati i tyre i tmerrshëm. E, sigurisht, gajtë Luftës, Shqipëria u bë vendi i vetëm në Europë, ku komuniteti hebre u dyfishua në numër. Hebrenjtë erdhën në Shqipëri nga e gjithë Europa Qendrore e Ballkani Jugor, duke e ditur që ata do të gjenin këtu një liman e strehë të sigurt.  

Në vjeshtë të vitit 1943 ushtria gjermane hyri në Shqipëri. Në atë periudhë, nëse ishte hebre dhe me vendbanim në Europë, shansi për të mbijetuar ishte me pak se pesë një njëqind. Me gjithë kontributin e madh të miliona hebrenjve në kulturë, në filozofi, në shkencë, në krijimin e vërtetë të kulturës europiane, shansi për të mbijetuar ishte me pak se raporti 1 me 10, me një përjashtim: nëse ti do të jetoje në Shqipëri. Faktet historike tregojnë që mundësia për të mbijetuar në Shqipëri ishte pothuajse njëqind për qind. Për rrjedhim më lind pyetja: Në atë periudhë të errët, si do të kishte qenë bota po të sillej si Shqipëria? Më pas mendoj ata miliona njerëz që do të mund të kishin mbijetuar e që do të mund të kishin gëzuar pasurinë dhe jetën e tyre, nëse bota do të ishte sjellë si Shqipëria.   

 Herbrenjtë u mbrojtën nga të gjithë shqiptarët pa përjashtim, populli i thjeshtë, organizatat e rezistencës antifashiste dhe zyrtarët e qeverisë nën pushtim. Duhet thënë se shteti shqiptar i kohës nuk miratoi asnjëherë ligje antihebraike. Jo vetëm ligje, por as vendime, as rregullore, asnjë akt me karakater racor. 

Një ndihmë të rëndësishme në këtë drejtim dhanë klerikët, të cilët miratuan me procedura të përshpejtuara konvertimet formale, duke bërë kështu shfehjen e identitetit hebraik dhe nxjerrë jashtë rrezikut hebrenjtë. Shndërrimet fatare të hebrenjve, për t’i shpëtuar rrezikut të shfarosjes gjatë Luftës së Dytë Botërore kanë qenë një dukuri europiane. Ndryshimi i vetëm është se, për shembull, në Itali, për të lejuar ungjillizimin e një hebreu duhej kaluar një kohë e domosdoshme prove, katekizmi, kanonizimi; duhej marrë pëlqimi i një kleriku të rangut të lartë (nëse ky do ta jepte), kurse në Shqipëri këto ungjillizime dhe islamizime janë bërë me një lehtësi të jashtëzakonshme, jo vetëm nga faltoret, jo vetëm nga klerikët, por edhe nga autoritete jo-fetare, shumica e të cilëve ishte e rangjeve të ulëta. Nuk bëhet fjalë për raste dhe individë, por për procese të vërtetuara konvertimi formal, për të fshehur identitetin, qoftë në krishterimin roman, qoftë në atë lindor, qoftë në islamizëm. Ajo që duket se i mundon disa dijetarë është pyetja se si mundet që një hebre të pranojë konvertimin, kur dihet se hebraizmi është fe dhe kombësi njiherësh (rasti i vetëm në botë). Në këtë rast bëhet fjalë për konvertime, jo si shprehje refuzimi së brendshmi të hebraizmit, por thjeshtë për një pragmatizëm të rëndomtë politik, që u jepte mundësi këtyre të ngratëve të mbijetonin, duke pranuar të shkelnin fomalisht mbi identitetin e vet.  

Mbi të gjitha merr vlerë fakti që ungjillizimi i tyre, në atë masë që ndodhi, u bë pa katekizëm. Vetëm Dom Shtjfën Kurti, gjatë viteve 1943-1944, ka evangjelizuar disa hebrenj, për të cilët ai vetë thotë me shkrim se “këta kenkan përgaditë për krishterim”.     

Duke studiuar për këtë qëllim dosjet e shumta të Fondit “Arqipeshkvia Durrës-Tiranë, famullia e kishës katolike, Tiranë”, në Arkivin Shtetëror, nipi i Dom Stjefnit, Nikolini, bashkautor në këtë libër, kishte gjetur disa dokumente zyrtare, në të cilat shkruhej se “disa hebrenj të ardhur në Tiranë kërkonin, nëpërmjet procedurave liturgjike, ndërrimin e fesë së tyre hebraike në katolike”. Në këto rrethana natyrshëm lindin disa pyetja: Cili ishte roli i famullisë e drejtuesit të saj Dom Shtjefën Kurti në këtë proces? A ishte kisha katolike e Tiranës pjesë e ndërgjegjes dhe e solidaritetit human të popullit që ajo i shërbente? Pse famullitari i saj Don shtjefën Kurti, siç rezulton nga dokumentet, duke thyer të gjitha afatet proceduriale mjaft të ngurta të konvertimit fetar, iu hiqte “pasaportat hebraike” hebrenjve, duke i pajisur ata me “pasaportë katolike”?

 Le ti paraqesim disa dokumente arkivore të kësaj famullie. Me shkresën nr. 458/43, dt. 22.VII.1943 të Zyrës Famullitare të Kishës Katolike Tiranë, firmosur nga famullitari Don Shtjefën Kurti drejtuar Zyrës Ordinariate të Arqipeshkvnisë Durrës thuhet: “Venko  Verah, çifut prej Shkupi, asht përgatit në mësimin e fes sonë ma se miri prej Atë Pjetër Meshkalles, edhe nep sheje te mira konvikcioni. Shërbyesi i asaj Zyre Famullitare kërkon leje me e pagëzue”. Shërbyesi i asaj Zyre Ordinariate, Famullitari (Dom Shtjefën kurti). Firma”. Po me atë datë, 22 korrik 1943, me shkresën nr. 348/43, Kyria Arqipeshkëvnore e Durrësit i përgjigjet Zyrës Faullitare Tiranë: “Mbasi kenka gatue ma se miri e po nepka sheje te mira konvikcioni, në ditën qi t’ duket ma e përshtatshme mundeni me i dhanë pagëzimin shejt çiftuti prej Shkupit Venko Verah. Vincenc Prendushi-Arqipeshkev. Poshtë kësaj letre lexojmë shënimin: “U muerr ditën 31.7.1943”, dhe më poshtë: “Ditën 3 gusht 1943, Venko Verah kje pagzue e u regjistrue në Librin e të pagzuemeve me numrin 138”. Të dyja shënimet firmosur Dom Shtjefën Kurti.  

Siç shihet, kërkesa për leje pagëzimi nga famullia e Tiranës dhe miratimi nga Aripeshkvia në Durrës është bërë brenda ditës. Kuptohet, ka pasur një interesim direkt, personal dhe dërgim dorazi i kërkesës dhe marrjes së përgjigjes, pa pritur kohën e gjatë me postë. Pas 10 ditësh çdo gjë ishte përfunduar dhe Venko Verah ishte konvertuar në katolik. Gjithashtu, me shkresën 324/43, dt. 11.VI.1943, nga famullia e Tiranës kërkohet miratimi “me marrë sakramentin e pagzimit nesër, Natën e Rrshajve, për 5 çifuten të tjerë”.  

 Po kështu me shkresë nr. 565/43, dt. 2 shtator 1943, kemi kërkesën nga famullia e Tiranës për “Zonjushen Olga Nikoliç, e bija e Blogota e Danica Kovaçeviç, lindur ne Tandi (USA) me 22 korrik 1913, ardhur ne Tiranë prej Kotorrit për me u ba katolike”. Dokumentacioni i konvertimeve të çifutëve vazhdon. Me shkresën prot.nr. 192, dt. 19 korrik 1940 kemi “pagëzimin e Arineta Peterson të kryer në prani famullitarit Dom Shtjefën Kurti, e dëshmitarëve Rina Palandri dhe Angelica Moretti. Me shkresën prot.nr. 01/43, Tiranë 17.8.1943, të Zyrës së Famullisë së kishës Katolike Tiranë, dërguar Zyrës Ordinariate Arqipeshkvnore të Durrësit në Delbnisht, lexojmë: “ Abram Friz, Armando Alfandari dhe Rakele Alfandari, çifuten, duen me u ba katolikë dhe janë përgadite në katekizmin katholik. Zyra Famullitare kërkon lejen prej asaj Zyre Ordinarjate Arqipeshkvnore, me muejt me i pagzue. Famullitari Dom Shtjefen Kurti”. Edhe për këtë kërkesë, miratimi ka ardhur i menjëhershëm dhe këta hebrenj janë kthyer në katolikë.

Pra, siç e tregojnë dhe dokumentet arkivore, një nga mënyrat për të fshehur identitetin hebraik për hebrenjtë e ardhur në Shqipëri u përdor dhe ndërrimi i fesë, cili u shërbente herbrenjëve për të siguruar mbrojtje personale dhe familjare nga përpjekjet e forcave të Gestapo-s. Ungjillizimi i tyre formal është kryer nga meshtari i famullisë së Tiranës, Don Shtjefën Kurti, i cili shikonte te kjo skemë konvertimi urgjente, të vetmen mundësi që ai kishte në dorë për të kontribuar në mbrojtjen e shpëtimin e hebrenjëve në rrezik. Anashkalimi i procedurave tepër rigoroze të konvertimit  në besimin katolik si: pagzimi, krezmimi, rrëfimi, kungimi, vojimi e bekimi, të cilat duan muaj të tërë, për rastin e hebrenjve, nga meshtari Shtjefen Kurti janë kryer menjëherë.   

Solidariteti e ndihma ndaj hebrenjve për t’i shpëtuar gjenocidit nazist, shprehur nga kisha katolike shqiptare nuk është ekskluzivetet i vetëm i këtij institucioni fetar. Ka fakte të besueshme, si ai i hebreut Siegfrid  Schwartz apo i Elia David Kohen, që kërkuan lënien e fesë së tyre dhe u konvertuan në muslimanë. Në “Rezolutën e mirënjohjes” që Kongresi Amerikan miratoi me 17 nëntor 2005, në nderim të popullit shqiptar, që nuk lejoi prekjen e hebrenjve gjatë Luftës së Dytë Botërore thuhet: “Kongresmenët amerikanë e  morën këtë nismë, duke vlerësuar që muslimanët dhe të krishterët shqiptarë e konsideronin çështje të brendshme nderi mbrojtjen e hebrenjve nga holokausti, ku, për fshehjen e identitetit të hebrenjve, ndihmuan pozitivisht e me meritë dhe kleri e faltoret”. 

Megjithëse hebrenjtë që jetuan në Shqipëri nuk ranë në dorë të nazistëve dhe për rrjedhojë mbijetuan të gjithë, në tokën shqiptare e dhanë jetën përkrah shqiptarëve në luftë disa hebrenj. Në një artikull të botuar në gazetën “Bashkimi” të vitit 1945 nga hebreu Ing. Samuili Mandil del se “6 hebrenj kanë marrë pjesë në Luftën Antifashiste si partizanë vullnetarë dhe janë vrarë në luftë”. Kjo e dhënë e kishte shtyrë historianen dhe gazetaren Monika Stafa të kërkonte të dhëna të reja dhe si rezultat kishte mundur të identifikonte, të paktën, 10 emra hebrenjsh që luftuan bashkë me shqiptarët për lirinë e vendit që u dha strehë e mbrojtje. Këta 10 hebrenj u vranë si antifashistë, jo si viktima të Shoah, aq më pak të dorëzuar prej shqiptarëve. Ata meritojnë të shpallën dëshmorë të atdheut të tyre të dytë, Shqipërisë, dhe të kenë një pllakë përkujtimore. Ndërsa shqiptarët si komb dhe të gjitha shtresat shoqërore e meritojnë përjetë kurorën e humanzimit që treguan me shpëtimin e hebrenjëve, ku klerikët e të gjitha feve kanë meritën e tyre. Si famulltar i Kishës Katolike të Tiranës, Dom Shtjefën Kurtit i ra të kontribuonte më shumë, pasi siç duket, edhe konvertimet më të shumta hebrenjtë i bënë në katolicizëm. 

Dokumente arkivore të pagzimit të hebrenjëve 

Zyra Famullitare e Kishws Katolike Tiranw 

                                         Tiranë, 2 qershuer 1943

                 Zyrës Ordinarjate Arqipeshkvnore  të Durrësit në Delbënisht 

Tash do kohë, i nenshkruemi i ka lanë në kujdes të F. të Nd. At Pjetër Meshkallës 5 çifutën, të cillët At Meshkalla i ka pregatitë ma së miri në Doktrinën katholike.

Ata kërkojnë e u ba Katholik e dishirojn, po kje se Ajo Zyre Ordinjarate e lejon, me marrë Sakramendin e Pagzimit neser, nata e Rrshajve.

I nenshkruemi ka nderen e shenjue se dy nder këta janë të martuem: prandaj kerkohet leja me e rregullue njiherit neser edhe kunoren fillë mas pagzimit të tyne.

Me nderime 

                                                                                       sherbyes i asaj Zyre Arqip. 

                                                                                                      Famullitari

                                                                                                  Don Shtjefën Kurti 

Zyra Famullitare e Kishws Katolike Tiranw 

nr. 495/43                               Tiranë, 2 korrik 1943

                 Zyrës Ordinarjate Arqipeshkvnore  të Durrësit në Delbënisht 

U muer ditën 31.7.1943

Don Shtjefni 

Ditenn 3 korrik 1943 Bruno Berah kje pagzue e nr. regjistrue në Librin të Pagzimeve nen numrin 138.

                                                                       Don Shtjefni

                                   Kuria Archiepiscopalis Dyrrachiensis

                                   Nr. 348/43                     Dyrrachii.22 Korrik 1943

                                         Zyrws Famullitare Tiranw  

Në përgjegje të shkresës Nr. 458/43, 22/VII/1943:

Mbasi kena gatue ma së miri e po nepka sheje të mira konvinkcjoni, në diten qi t u duket ma e pershtatshme mundeni me i dhanë Pagzimin Shejt çifutit prej Shkurpit, Venko Verah.

Zyra Famullitare e Kishws Katolike Tiranw 

                                              Tiranë, 2 gusht 1943

                 Zyrës Ordinarjate Arqipeshkvnore  të Durrësit në Delbënisht 

Z. Abram Friz, Armando Afandari e Rakele Alfandari, çifuten, duen me u ba katholikë edhe janë tue u pregatitë në katekizmin katholik.

Zyra Famullitare e Tiranës kërkon lejen, prej Asaj P.T. Zyre Ordinarjate Arqipeshkvnore, me muejt me i pagzue.

                                                           Famullitari 

                                                           Don Shtjefën Kurti 

Zyra Famullitare e Kishws Katolike Tiranw 

nr. 565/43                               Tiranë, 2 shtatuer 1943

                 Zyrës Ordinarjate Arqipeshkvnore  të Durrësit në Delbënisht

Zonjusha Olga Nikoliç e bija e Blogota e Danica Kovaçeviç lindun në Tandi (USA) me 22 korrik 1913, ardhun në Tiranë prej Kotorit që tesh 11 muej, asht pregatitë ma së mirit në besimin katholik e kerkon me u ba katholike.

Zyrja Famullitare e Tiranës lypë autorizimin prej Asajë P. T. Zyre Ordinarjate Arqipeshkvnore për sa sypër.

           Sherbyes i asajë Z.O. A. 

Famullitari

Don Shtjefën Kurti